Ảnh hưởng của Nho giáo trong văn hóa Việt Nam

Nội dung text: Ảnh hưởng của Nho giáo trong văn hóa Việt Nam

1. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam,CHÍNH số 4( 8TRỊ9) - 2015 - KINH TẾ HỌC Ảnh hưởng của Nho giáo trong văn hóa Việt Nam Lý Tùng Hiếu * Nhận ngày 12 tháng 12 năm 2014 Chỉnh sửa ngày 25 tháng 12 năm 2014. Chấp nhận đăng ngày 07 tháng 01 năm 2015 Tóm tắt: Với lịch sử 1900 năm truyền bá ở Việt Nam, trong đó có hai giai đoạn chiếm địa vị độc tôn là Hậu Lê (1428 - 1527) và Nguyễn sơ (1802 - 1883), Nho giáo đã tác động mạnh mẽ đến văn hóa Việt Nam. Nho giáo tác động chủ yếu đến các giai cấp, tầng lớp trên trong xã hội, nhưng không ăn sâu bén rễ vào các giai cấp, tầng lớp dưới. Đối với văn hóa tinh thần, Nho giáo góp phần làm hình thành dòng văn hóa quan phương chính thống, bên cạnh dòng văn hóa dân gian gắn với ý thức tộc người, làm nên cốt lõi của văn hóa tộc người. Nho giáo làm cho văn hóa tinh thần của Việt Nam thời trung đại bị Hán hóa một phần đáng kể, đồng thời kìm hãm, gây hại cho nền văn hóa truyền thống của Việt Nam, cả trong lĩnh vực văn hóa tinh thần lẫn văn hóa vật chất. Nho giáo càng đạt tới tột đỉnh quyền uy thì đất nước Việt Nam càng suy yếu, văn hóa Việt Nam càng suy thoái. Và cuối cùng, trước nạn vong quốc cuối thế kỷ XIX, Nho giáo đã bất lực và tàn lụi. Từ khóa: Văn hóa Việt Nam; Nho giáo. 1. Đặt vấn đề Nho giáo hiện thực và quan hệ tương tác Hơn một trăm năm qua kể từ khi Nho của nó đối với văn hóa Việt Nam. Một vấn giáo suy vong, vấn đề Nho giáo trong văn đề văn hóa thực tiễn như vậy có thể được hóa Việt Nam đã được bàn nhiều. Các nhà xem xét từ góc nhìn Văn hóa học.(*) nghiên cứu Nho giáo thời trước có Phan Để tiếp cận vấn đề này, chúng tôi vận Bội Châu, Trần Trọng Kim, Đào Duy Anh, dụng lý thuyết về hệ thống văn hóa. Theo Dương Quảng Hàm, Ngô Tất Tố, Nguyễn đó, chúng tôi xem văn hóa tộc người là một Duy Cần, Kim Định Gần đây hơn có Cao hệ thống bao gồm ba yếu tố là chủ thể văn Xuân Huy, Trần Văn Giàu, Trần Đình hóa, hoạt động văn hóa và đặc trưng văn Hượu, Quang Đạm, Trịnh Doãn Chính, hóa. Trong ba yếu tố đó, đóng vai trò trung Nhưng hầu hết các nghiên cứu ấy đều đứng tâm của toàn hệ thống là chủ thể văn hóa, ở các điểm nhìn triết học hoặc sử học, văn tức bản thân tộc người. Còn hoạt động văn học; và các khía cạnh được nói nhiều vẫn là hóa, bao gồm các lĩnh vực hoạt động thực tư tưởng, giáo dục, văn học của Nho giáo và Nho giáo Việt Nam. Khía cạnh chưa được bàn nhiều là tác dụng thực tiễn của (*) Tiến sĩ, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh. Nho giáo đối với văn hóa Việt Nam, tức là ĐT: 0909530214, mail: lytunghieu@gmail.com 88
2. Ảnh hưởng của Nho giáo trong văn hóa Việt Nam tiễn khác nhau của chủ thể văn hóa được xâm lược. Vì vậy, trải qua cả nghìn năm, quy thuộc vào hai nhóm: văn hóa vật thể Nho giáo vẫn không thâm nhập được vào (cũng gọi là văn hóa vật chất), và văn hóa văn hóa Việt - Mường. Cư dân Việt - phi vật thể (cũng gọi là văn hóa tinh thần). Mường vẫn bảo tồn được văn hóa tộc Hệ thống văn hóa ấy tồn tại trong một môi người, ý thức tộc người, ý chí quật cường trường văn hóa hợp thành từ hai nhân tố: và nhu cầu đấu tranh vì độc lập tự do. không gian văn hóa và giao lưu tiếp biến Phải đến thời kỳ tự chủ, từ thế kỷ XI trở văn hóa. Trong hệ thống văn hóa ấy, Nho đi, Nho giáo mới được Nhà nước phong giáo là một bộ phận có tư cách lưỡng phân: kiến chú trọng đề cao. Để xây dựng, hoàn vừa là bộ phận của văn hóa tinh thần và có thiện thể chế nhà nước, giai cấp phong kiến quan hệ tương tác mật thiết với các hoạt đã tìm thấy ở Nho giáo những lợi khí mà động văn hóa tinh thần, vừa là bộ phận hợp Phật giáo và Đạo giáo đương thời không có: thành chủ thể văn hóa và có quan hệ tương sự thần bí hóa vương quyền, sự thiêng liêng tác mật thiết với các thuộc tính của chủ thể hóa quan hệ quân thần, những chuẩn mực văn hóa. và nội dung đào tạo quan lại thích hợp để Vậy, bàn về Nho giáo hiện thực và quan nối dài cánh tay quyền lực của nhà vua. hệ tương tác của nó đối với văn hóa Việt Đến thời Hậu Lê, Nho giáo vươn lên chiếm Nam, trước hết phải xem xét tác động qua địa vị độc tôn trong văn hóa cung đình, đẩy lại giữa Nho giáo với các hoạt động văn hóa Phật giáo và Đạo giáo xuống hàng tôn giáo tinh thần và với các thuộc tính của chủ thể dân gian. Nhưng Nho giáo có vị trí hàng văn hóa Việt Nam. “Quốc giáo” thật sự ở triều Nguyễn, một 2. Những tác động tích cực chủ yếu triều đại tập quyền tuyệt đối và triệt để khai của Nho giáo đối với văn hóa Việt Nam thác đạo lý tam cương, ngũ luân của Nho Tính từ khi bắt đầu du nhập cho đến lúc giáo để bảo vệ tôn ti quân thần và quyền suy vong, Nho giáo đã có lịch sử 1900 năm thống trị vĩnh viễn của tông tộc nhà vua. truyền bá ở Việt Nam. Thời Bắc thuộc, Trên đỉnh cao quyền lực, Nho giáo đã phát trong những thế kỷ đầu công nguyên, các tác tối đa sức mạnh kìm hãm của nó, trở quan cai trị người Hán như Tích Quang (1 - thành nguyên nhân sâu xa của tình trạng 5), Nhâm Diên (29 - 33), Sĩ Nhiếp (187 - loạn lạc và trì trệ kéo dài suốt thế kỷ XIX 226), Đỗ Tuệ Độ (đầu thế kỷ V) đã ra sức cho đến khi mất nước về tay Pháp. Từ đầu truyền bá Nho giáo ở Giao Châu. Cũng thế kỷ XX, cùng với sự suy tàn của nhà trong thời kỳ này, các đoàn người Hán di nước phong kiến và giai cấp phong kiến, thực và tị nạn nối tiếp nhau kéo xuống Giao Nho giáo đã không còn là ý thức hệ chính Châu, mang theo văn hóa Hán. Tuy nhiên, thống và cũng không còn đóng vai trò một đây là thời kỳ mà văn hóa Việt - Mường đã tôn giáo chính thống điều chỉnh hành vi và đạt tới những thành tựu đỉnh cao, có sức đạo đức như trước nữa. Sự đột khởi của mạnh văn hóa nội tại, và có khả năng chọn phong trào Duy Tân - Đông Du (1905 - lọc, chuyển hóa những yếu tố văn hóa mới 1908) đã đóng cây đinh cuối cùng vào nắp du nhập để bồi bổ cho sức mạnh văn hóa quan tài của Nho giáo ở Việt Nam. nội tại của mình. Trong khi đó, Nho giáo là Điểm sơ qua như vậy, có thể thấy rằng, công cụ củng cố thể chế nhà nước của quân giai cấp phong kiến Việt Nam thượng tôn 89
3. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 Nho giáo không chỉ do nhu cầu xây dựng Chi, Chu Văn An, Nguyễn Trãi, Nguyễn quốc gia, mà còn vì và chủ yếu là vì Nho Bỉnh Khiêm, Võ Trường Toản, Ngô Tùng giáo có ích đối với việc cai trị nhân dân. Vì Châu, Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định, vậy, tuy có lúc thăng lúc trầm, nhưng bao Ngô Nhân Tĩnh, Nguyễn Công Trứ, Phan giờ Nho giáo cũng là chiếc phao chống đắm Thanh Giản, Trần Tiễn Thành, Nguyễn của các triều đại phong kiến Việt Nam, kể Đình Chiểu, Nguyễn Khuyến, Nguyễn Huy từ khi vua Lý Thánh Tông dựng Văn Miếu Đức, Nguyễn Thức Tự, Khiếu Năng Tĩnh, ở Thăng Long năm 1070, cho đến khi triều Trần Đình Phong, Lương Văn Can, Phan đình Huế ký Hòa ước Quý Mùi (năm 1883) Bội Châu, Đặng Nguyên Cẩn, Ngô Đức Kế, giao chủ quyền quốc gia cho Pháp. Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Trần Do sự truyền bá chủ động và kiên trì của Quý Cáp, Những nhà nho này, dù lúc giai cấp phong kiến, trong thời trung đại, bình thời hay khi vận nước gian nan, vẫn tỏ Nho giáo đã thẩm thấu vào một một bộ rõ khí tiết và phẩm hạnh, đồng thời có thái phận của chủ thể văn hóa Việt Nam là giai độ và hành động vì nước, vì dân. cấp quý tộc, quan lại và tầng lớp nho sĩ, Trong các hoạt động văn hóa, Nho giáo quan viên. Nho giáo cũng bén rễ vào một tác động chủ yếu vào các hoạt động văn hóa bộ phận văn hóa tinh thần của xã hội, làm tinh thần. Trong văn hóa tổ chức cộng hình thành dòng văn hóa quan phương đồng, ở cấp độ gia đình, Nho giáo phối hợp chính thống bên cạnh các hoạt động văn với văn hóa Hán làm hình thành chế độ gia hóa tinh thần của dân gian. Bằng cách đó, đình phụ hệ đi đôi với nam quyền cực đoan, văn hóa tinh thần của Việt Nam đã bị Hán tồn tại song hành với truyền thống trọng hóa một phần. Cũng bằng cách đó, Nho nam đi đôi với trọng nữ của văn hóa dân giáo đã được Việt hóa một phần trong quá gian. Trong gia đình, gia tộc, quốc gia, Nho trình thâm nhập vào văn hóa Việt Nam. giáo trực tiếp làm hình thành chế độ tông Do tác động từ Nho giáo nên sự phân pháp, trao quyền thừa kế, thừa tự cho con hóa xã hội ở Việt Nam thêm sâu sắc, chủ trai trưởng chính dòng, song hành với tập thể văn hóa Việt Nam bị chia đôi; hình quán trao quyền thừa kế, thừa tự cho con thành tầng lớp nho sĩ, giai cấp quý tộc, trai út của dân gian. Trên bình diện quốc quan lại theo hình mẫu Nho giáo, tồn tại gia, Nho giáo là cơ sở làm hình thành tổ bên cạnh các giai cấp, tầng lớp sẵn có của chức nhà nước của Đại Việt, bao gồm hệ xã hội Việt Nam xưa (nông dân, thợ thủ thống hành chính, tổ chức quân sự, quan công, thương nhân). Tầng lớp nho sĩ và chế, lương bổng mô phỏng Trung Hoa, quan lại ấy có trách nhiệm kinh bang tế thế, tồn tại song hành với tổ chức cộng đồng cấp trị quốc an dân, và tùy theo thời thế mà làng quê ra đời từ thời Văn Lang - Âu Lạc. chọn lựa cách ứng xử, xuất và xử, hành và Về tín ngưỡng, nhà nho Việt Nam coi tàng. Còn các giai cấp, tầng lớp lao động thì Nho giáo như là tôn giáo; gạt bỏ, bài xích có trách nhiệm bảo đảm nhu cầu vật chất các tôn giáo khác ngoại trừ những nội dung cho các giai cấp, tầng lớp bên trên và cho được Nho giáo chấp nhận và khuyến khích, bản thân mình. như lòng tin vào thiên mệnh, việc tế lễ, việc Lịch sử Việt Nam có rất nhiều nhà nho thờ cúng tổ tiên Vì vậy, trong Nho giáo là có phẩm hạnh, khí tiết cao cả, như Mạc Đĩnh tôn giáo của đàn ông người Việt, bên cạnh 90
4. Ảnh hưởng của Nho giáo trong văn hóa Việt Nam các tôn giáo dành cho các bà các cô như Quý Đôn, thi hào Nguyễn Du, nhà bác học đạo Phật, đạo Mẫu Phan Huy Chú Về phong tục, sự tác động của Nho giáo Về văn học và nghệ thuật, Nho giáo đã và văn hóa Hán đã làm Hán hóa một phần góp phần làm hình thành các thể văn khoa các phong tục vòng đời, đặc biệt là phong cử (kinh nghĩa, chiếu, biểu, luận, văn sách, tục hôn nhân, phong tục tang ma. Trong thơ, phú ), các thể loại văn học mô phỏng thời trung đại, các phong tục này đều lấy Trung Hoa (thơ Đường luật, phú, từ, đối ), hình mẫu của Nho giáo và văn hóa Hán làm các điển tích văn học, các sách giáo khoa chuẩn mực. Chính vì vậy mà cho đến ngày truyền thụ Nho giáo, các tác phẩm văn học nay, vẫn còn nhiều người viết sách mô tả và nghệ thuật chịu ảnh hưởng của Nho giáo. các phong tục và nghi thức ấy trong văn Những sản phẩm ấy làm thành dòng văn hóa Việt Nam hiện đại như thể chúng là bản học nghệ thuật quan phương chính thống, sao của phong tục Trung Hoa trung đại! tồn tại song hành với dòng văn học dân Thật ra, bên cạnh các phong tục hôn nhân, gian, nghệ thuật dân gian. phong tục tang ma theo hình mẫu của Nho Về ngôn ngữ và văn tự, quá trình tiếp giáo và văn hóa Hán trước đây, người Việt biến văn hóa Hán nói chung, Nho giáo nói ở các vùng miền khác nhau và các tôn giáo riêng đã để lại dấu ấn sâu đậm trong ngôn ở Việt Nam đều có cách thức riêng để thực ngữ và chữ viết ở Việt Nam. Về ngữ âm, hiện các phong tục ấy. tiếng Việt, tiếng Mường đã biến đổi các phụ Trong giáo dục, Nho giáo là cơ sở hình âm cuối, hình thành thanh điệu và rơi rụng thành hệ thống giáo dục chính thống của các âm tiết phụ của thời Môn - Khơme; Việt Nam trung đại ở bốn cấp kinh đô - riêng tiếng Việt hiện đại còn rơi rụng các tổ tỉnh/đạo - phủ - huyện/châu, và chế độ thi hợp phụ âm đầu. Về ngữ pháp, tiếng Việt, tuyển gồm bốn cấp khảo hạch - thi Hương - tiếng Mường đã rơi rụng các phụ tố tạo từ thi Hội - thi Đình, để đào tạo ra quan lại của thời Môn - Khơme; riêng tiếng Việt nhà nước, quan viên làng xã. Hệ thống giáo hiện đại còn hình thành các phụ tố tạo từ dục chính thống này tồn tại song hành với gốc Hán - Việt, và mượn nhiều cách diễn mạng lưới giáo dục dân gian trong gia đình, đạt của tiếng Hán. Về từ vựng, trong tiếng làng xóm, làng nghề, nhằm giáo dục cách Việt, tiếng Mường đều có nhiều yếu tố gốc ứng xử với gia đình, cha mẹ, ông bà, tổ Hán; riêng tiếng Việt có đến 70% từ gốc tiên, họ hàng, làng xóm, thần linh Trong Hán. Hiện nay, tiếng Việt đang sử dụng một lịch sử 844 năm khoa cử Hán học ở Việt bộ phận từ vựng gốc Hán có số lượng và Nam (1075 - 1919), nền giáo dục Nho giáo tần suất sử dụng rất lớn, bao gồm Hán - đã tạo ra hàng nghìn ông Nghè, ông Cử, Việt cổ, Hán - Việt trung đại, Hán - Việt ông Tú mà trong số đó nhiều người đã nổi cận đại (khẩu ngữ của người Hoa Nam bộ), lên thành nhà văn hóa hay nhà khoa học, từ ngữ có yếu tố Hán - Việt. Trong vốn từ như nhà sử học Lê Văn Hưu, danh nhân văn tiếng Việt, đặc biệt là lớp từ vựng văn hóa, hóa thế giới Nguyễn Trãi, nhà sử học Ngô số lượng các yếu tố gốc Hán chiếm một tỷ Sĩ Liên, Trạng Lường Lương Thế Vinh, lệ áp đảo, cả ở ba cấp độ: từ, ngữ, phụ tố. Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, Trạng Bộ phận từ vựng gốc Hán này bao gồm hầu Bùng Phùng Khắc Khoan, nhà bác học Lê hết các bình diện văn hóa mà cư dân Việt 91
5. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 chịu ảnh hưởng của văn hóa Hán, trong đó (1428 - 1527) và Nguyễn sơ (1802 - 1883). ảnh hưởng rõ rệt nhất là các hoạt động văn Hai đối tượng chịu ảnh hưởng rõ nhất của hóa tinh thần: cách thức tổ chức xã hội cổ Nho giáo và văn hóa Hán là chủ thể văn hóa truyền (con người, họ tên, quan hệ thân tộc, và văn hóa tinh thần. Trong chủ thể văn tổ chức hành chính, tổ chức quân sự, bộ hóa, Nho giáo đã tác động chủ yếu đến các máy quan lại ); tín ngưỡng, phong tục, lễ giai cấp, tầng lớp trên trong xã hội, chứ hội (tín ngưỡng, tôn giáo, giáo dục, khoa không ăn sâu bén rễ vào các giai cấp, tầng cử, phong tục vòng đời, lễ hội ); văn học, lớp dưới. Đối với văn hóa tinh thần, Nho nghệ thuật (thuật ngữ, các thể văn hành giáo đã góp phần làm hình thành dòng văn chính và khoa cử, các thể loại văn học bác hóa quan phương chính thống, chứ không học, một số loại hình sân khấu ); ngôn ngữ thay thế được dòng văn hóa dân gian vốn có (đặt địa danh, vay mượn và sao phỏng từ một bề dày lịch sử gắn với ý thức tộc người, ngữ, cấu tạo từ mới từ các yếu tố gốc làm nên cốt lõi của văn hóa tộc người. Tức Hán ). Quá trình tiếp biến văn hóa Hán và là, Nho giáo đã làm tách đôi kiến trúc Nho giáo trong ngôn ngữ ấy tồn tại song thượng tầng của xã hội Việt Nam, làm hình hành với quá trình bảo tồn ngữ âm, ngữ thành dòng văn hóa quan phương theo Nho pháp, từ vựng gốc Môn - Khơme, và tiếp giáo, song hành và đối lập với dòng văn hóa biến các ngôn ngữ Tày, Chăm, Hoa, Khơme, dân gian bản địa. Hai dòng văn hóa này Pháp trong tiếng Việt. dung hợp lẫn nhau, ảnh hưởng lẫn nhau. Về văn tự, chữ Hán là văn tự chính thức Nho giáo ở Việt Nam được Việt hóa một của Việt Nam trong suốt thời phong kiến tự phần, khác với Nho giáo ở Trung Hoa. Văn chủ, và vì là phương tiện chuyên dùng hóa dân gian Việt cũng bị Nho giáo hóa chuyển tải Nho giáo, nên chữ Hán thường một phần, nhiều phong tục gốc Hán và gốc được gọi là chữ Nho, chữ Thánh hiền. Quá Việt tồn tại song song. Cho nên, sẽ rất sai trình tiếp biến văn hóa Hán và Nho giáo lầm nếu quan niệm hoặc mô tả văn hóa Việt trong chữ viết ấy tồn tại song hành với quá như một bản sao của văn hóa Hán. trình Việt hóa các văn tự ngoại lai. Từ khi Vả chăng, ảnh hưởng của Nho giáo và ra đời dưới thời Trần, chữ Nôm, loại văn tự văn hóa Hán đối với văn hóa Việt Nam phái sinh từ chữ Hán, vừa được dùng để cũng chỉ kéo dài đến cuối thế kỷ XIX. chuyển tải văn hóa dân gian, vừa được dùng Trong nền văn hóa Việt Nam đương đại, để chuyển tải văn hóa quan phương chính Nho giáo không còn là tôn giáo, ý thức hệ thống theo Nho giáo. Và đến đầu thế kỷ hay học thuyết chính thống, chỉ là tàn dư XX, với phong trào Duy Tân - Đông Du, trong một số phong tục và nghi lễ. chữ Quốc ngữ, hình thành từ thế kỷ XVII, 3. Những tác hại chính yếu của Nho đã phát triển thành văn tự của toàn dân, giáo đối với văn hóa Việt Nam giúp chuyển tải những tư tưởng, tri thức Bên cạnh những “đóng góp” mà tác mới, thoát ly Nho giáo. dụng chủ yếu là làm cho văn hóa tinh thần Như vậy, trong chặng đường hơn 2000 của Việt Nam thời trung đại bị Hán hóa một năm tiếp xúc văn hóa Hán của Việt Nam, phần đáng kể, Nho giáo đã trực tiếp và gián Nho giáo đã thật sự tác động mạnh vào xã tiếp gây hại cho nền văn hóa truyền thống hội Việt Nam trong hai giai đoạn: Hậu Lê của Việt Nam. Những tác hại này không chỉ 92
6. Ảnh hưởng của Nho giáo trong văn hóa Việt Nam xảy ra trong lĩnh vực văn hóa tinh thần, mà Theo Trần Trọng Kim: “Trong đời nhà cả văn hóa vật chất của đất nước Việt Nam. Lý và nhà Trần, thì sự học của ta theo lối Trước hết là những tác hại trong lĩnh huấn - hỗ của Hán - nho và Đường - nho, vực giáo dục. Trong thời Minh thuộc (1407 rồi từ đời nhà Lê về sau, thì theo lối học của - 1428), giặc Minh xóa bỏ nền độc lập của Tống - nho, lấy Trình Chu làm tiêu - chuẩn. Đại Việt, hủy diệt triệt để tất cả các di sản Ta chỉ quanh quẩn ở trong cái phạm - vi hai văn hóa của các triều đại Lý - Trần, áp đặt lối học ấy, chứ không thoát - ly được mà nền giáo dục Tống nho cho nho sinh, nho sĩ sang - lập ra cái học - thuyết nào khác”; Đại Việt. Lý do là vào đầu thế kỷ XV, các “Từ đời nhà Lê về sau, trải qua nhà Mạc, nho gia đời Minh chưa xuất hiện, di sản nhà Hậu - Lê trung - hưng và nhà Nguyễn, được tôn sùng nhất của Nho giáo đương sự nho - học ở Việt - Nam tuy thật là thịnh, thời là Tống nho, với các đại biểu lớn như nhưng học - giả trong nước thường có cái Chu Đôn Di, Trương Tái, Trình Hạo, Trình sở đoản rất lớn, là phần nhiều chỉ học lối Di, Chu Hi Sau khi Lê Thái Tổ giành lại khoa - cử, vụ lấy văn - chương để cầu sự đỗ độc lập, di sản văn hóa Lý - Trần chỉ còn là đạt, chứ không có mấy người học đến chỗ mảnh vụn, nên việc giáo dục của triều Hậu uyên - thâm của Nho - giáo, để tìm thấy cái Lê cũng phải dùng tài liệu của Tống nho. đạo - lý cao - xa, hoặc là đề - xướng lên cái Nhà Nguyễn lên ngôi, tìm thấy ở Tống nho học - thuyết nào thật có giá - trị như các những luận điểm có lợi cho mình, nên cũng nho - giả bên Tàu. Đó thật là chỗ kém của độc tôn Tống nho trong giáo dục, truyền học - giả nước ta”. dạy cho người học các sách của Tống nho Theo Đào Duy Anh: “Luận về sĩ phong (như Tam Tự Kinh, Minh Đạo gia huấn Tứ đời Lê, Quế Đường (Lê Quí Đôn) đại khái Thư, Ngũ Kinh Nội dung tổng quát của nói rằng: “Quốc gia khôi phục thừa sau nền giáo dục đó là lấy những tri thức xã hội khi nhiễu nhương thì nhà nho vắng vẻ; và phương châm xử thế của hàng trăm, hàng đến đời Hồng Đức mở rộng khoa mục thì nghìn năm trước và của một nền văn hóa kẻ sĩ xô về hư văn; đời Đoan Khánh trở đi khác, để làm khuôn vàng thước ngọc cho tư thì sĩ tập suy bại quá lắm”. Vua Minh tưởng và cách hành xử của con người Việt Mệnh từng nói về việc học cử nghiệp Nam, bất kể những khác biệt của văn hóa tộc rằng: “Lâu nay khoa cử làm cho người ta người và những chuyển biến của thời đại. sai lầm. Văn chương vốn không có quy củ Nội dung giáo dục như vậy thậm chí còn nhất định, mà nay những người làm văn thua cả thời Khổng Tử đào tạo học trò, với cử nghiệp chỉ câu nệ hủ sáo, khoe khoang những tri thức của lục kinh (Thi, Thư, Lễ, lẫn nhau, biệt lập mỗi nhà một lối, nhân Nhạc, Dịch, Xuân Thu) và những kỹ năng phẩm cao hay thấp do tự đó. Học như thế của lục nghệ (lễ, nhạc, ngự, xạ, thư, số). thì trách nào nhân tài chẳng mỗi ngày một Phương pháp học tập thì theo lối huấn hỗ kém đi”. Nay ta cứ xem mấy lời ấy cũng (giải nghĩa kinh sách), từ chương (sáng tác đủ tưởng tượng được tình trạng suy đốn thơ phú, tầm chương trích cú). Đó là một của nho ở đời Lê, Nguyễn. Ở thời đại nho cái học vừa giáo điều, vừa phù phiếm, chủ học độc tôn mà nho học lại ở vào cảnh yếu giúp làm dáng trí thức, còn hầu như vô huống hư hèn như vậy, nguyên nhân chủ dụng đối với xã hội nhân quần. yếu chỉ vì chế độ khoa cử và học thuyết 93
7. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 Tống nho làm cho nó mất hết sinh khí mà nhờ những dưỡng chất văn hóa mà nền giáo phải còi lần”. dục khoa cử, từ chương không cung cấp. Việc đào tạo con người sai lầm từ gốc Về chính trị, tư tưởng trung quân của như vậy, nên bộ máy quan lại là sản phẩm Nho giáo khiến cho nhiều nho thần, nho sĩ của hệ thống giáo dục đó phần lớn đều là Đại Việt đều dốc sức bảo vệ ngai vàng, những kẻ bán thân bất toại. Các tân quan khôi phục ngai vàng cho những dòng vua, được tuyển bổ qua khoa cử chẳng phải làm những ông vua ăn hại, bù nhìn. Thay vì làm gì khác ngoài việc ký duyệt các văn bản cho non sông nhất thống, họ lại làm cho hành chính do bộ máy thư lại chuyên chính sự suy đồi, đất nước loạn lạc, dân nghiệp kiểm soát và chuẩn bị. Việc các chúng lầm than. Nhà Mạc giết vua cướp quan được thăng chức, hay giáng chức, ngôi, sau khi mất nước lại dấy binh làm cách chức, điều chuyển, không ảnh hưởng loạn, vẫn được nhiều người tôn phò để tái gì đến nền hành chính ở các địa phương và lập vương triều ở Cao Bằng. Nguyễn Kim các bộ, vì đã có bộ máy thư lại thường trực lập Lê Duy Ninh, một gã lang thang bất tài chăm lo. Còn ở triều đình, việc triều chính vô tướng, làm vua Lê Trang Tông để tái lập đã có nhà vua và các đại thần làm chủ. Đó nhà Lê, chỉ vì y là con cháu nhà Lê. Trịnh là thực chất và mặt trái của cái gọi là thành Tùng và con cháu giết hại các vua Lê, tích đào tạo và tuyển dụng quan lại của Nho nhưng không chính thức cướp ngôi, không giáo mà những người sính Nho thường nói. phải vì sợ cái uy tín đã tiêu mòn của các Trong lịch sử giáo dục thời phong kiến ở vua Lê, mà vì tư tưởng trung quân sâu nặng Nghệ Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Nam là ba trong xã hội Đàng Ngoài. Nguyễn Gia Long địa phương nổi tiếng về truyền thống học thống nhất đất nước, chấm dứt chiến tranh, hành, đỗ đạt. Nghệ Tĩnh là một vùng đất địa nhiều người vẫn nhân danh khôi phục nhà linh nhân kiệt và nổi tiếng hiếu học, sản Lê để khởi binh chống lại, gây loạn lạc kéo sinh nhiều anh hùng dân tộc và trong lịch dài trên đất Bắc. Tệ hại hơn nữa, những kẻ sử là nơi chuyên cung cấp những “ông đồ ngu trung hoặc lợi dụng chữ trung còn vứt Nghệ” cho các vùng miền khác. Quảng bỏ cả liêm sỉ, lòng tự hào dân tộc, để làm Bình nổi tiếng với “Bát danh hương” (Sơn - tay sai cho giặc, mãi quốc cầu vinh. Lê Hà - Cảnh - Thổ - Văn - Võ - Cổ - Kim), có Chiêu Thống “cõng rắn cắn gà nhà”, vẫn nhiều danh nhân học rộng đỗ cao. Quảng được các cựu thần, hoàng tộc tôn phò. Nam nổi tiếng là vùng đất “ngũ phụng tề Đồng Khánh, Khải Định, Bảo Đại là những phi”, sản sinh ra nhiều hiền tài cho đất vua bù nhìn, nhưng vẫn được triều thần phò nước. Tuy nhiên, “truyền thống hiếu học” tá, trung thành, dẫu biết rằng trung quân đó là chỉ sản xuất ra những nho sĩ và quan như vậy thực chất là trung thành với Pháp. lại giỏi từ chương thơ phú, chẳng có ích gì Thời trước, những châm ngôn như: “Quân cho quốc kế dân sinh. Một số người trong sử thần tử, thần bất tử bất trung; phụ sử tử số họ sở dĩ làm được những việc ích quốc vong, tử bất vong bất hiếu” là châm ngôn lợi quần (như Nguyễn Công Trứ, người Hà cửa miệng của nhà nho. Bao nhiêu đạo và Tĩnh, một nho tướng từng cầm quân đánh đức mà bậc chính nhân quân tử cần phải có, nam dẹp bắc, lại chỉ huy công cuộc khai chung quy lại đều không qua được cái đạo hoang lấn biển ở Kim Sơn, Tiền Hải, ) là trung quân vô điều kiện. 94
8. Ảnh hưởng của Nho giáo trong văn hóa Việt Nam Về kinh tế, sự độc tôn Nho giáo đã kiềm tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng hãm kinh tế Việt Nam, làm suy yếu các tử”. “Đức” mà Nho giáo dạy cho phụ nữ là nguồn nội lực, là một trong những nguyên tứ đức: “Công, dung, ngôn, hạnh”. Tất cả là nhân làm cho Việt Nam mất nước. Do ý để cho người phụ nữ làm tròn chức trách thức hệ Nho giáo, một số nghề nghiệp trong phục vụ đàn ông. Đã thế, nền giáo dục và xã hội Việt Nam đã bị coi khinh, mặc dù khoa cử theo Nho giáo cũng chỉ dành cho cần thiết, có ích cho cuộc sống của con nam giới; gần 100% phụ nữ Việt Nam bị người như nghề xướng ca, nghề thương gạt ra ngoài, chỉ được thụ hưởng giáo dục mại Những người theo nghề xướng ca gia đình, giáo dục dân gian, rất hiếm người chuyên nghiệp (tuồng, chèo, ca trù, hát bội) được học chữ, học hỏi kiến thức qua Nho thì bị khinh miệt với câu ngạn ngữ “xướng giáo. Vì vậy mà trong suốt thời trung đại, ca vô loại”, có nghĩa là nghề xướng ca toàn bộ việc làng, việc nước là việc của đàn không thuộc loại nào cả, không có chỗ ông. Việc của phụ nữ chỉ là “tề gia, nội trong bốn loại “tứ dân” (sĩ - nông - công - trợ”, có thể kiêm thêm việc chạy chợ, chạy thương), theo quan điểm nhà nho. Những đồng, đầu tắt mặt tối, nhưng không vì thế người theo nghề thương mại chuyên nghiệp mà địa vị trong gia đình, xã hội của họ được cũng bị coi khinh, vì trong “tứ dân”, thương nâng lên. nhân là mạt hạng. Vì thế mới có câu chuyện Về đối ngoại, ý thức hệ Nho giáo đã bóp Đào Duy Từ, một nhà nho xuất thân gia méo nhãn quan người Việt đối với văn hóa đình con hát nên bị cấm thi, phải vào Đàng Trung Hoa, văn hóa các tộc người lân cận. Trong tìm đường lập nghiệp, trách chúa Đối với văn hóa Trung Hoa, nhà nho Việt Nguyễn lo việc buôn bán (việc của con Nam thường có cái nhìn tự ti, vong bản. buôn) và khuyên nhà chúa chỉ chuyên lo Đối với các nền văn hóa bản địa, họ có cái quốc sự cho xứng với bậc minh quân thánh nhìn trịnh thượng, tự tôn. Tuy một bộ phận chúa. Tuy vậy, thời Nam Bắc phân tranh, nhà nho cũng có ý thức về cội nguồn dân do nhu cầu tranh thủ các nguồn lực bên tộc, ý thức về cái riêng của văn hóa dân tộc, ngoài, các chính quyền Đàng Ngoài và nhưng do ảnh hưởng của Nho giáo, trong Đàng Trong đều thi hành chính sách mở một bộ phận nhà nho đã hình thành ý thức cửa giao thương, hình thành cảng thị như đồng nhất cội nguồn dân tộc Việt với cội Phố Hiến, Hội An, Nông Nại đại phố, Mỹ nguồn dân tộc Hán, đồng nhất văn hóa Việt Tho đại phố, Sài Gòn, Hà Tiên. Bước sang đã trải qua “giáo hóa” với văn hóa Hán. Đối thời nhà Nguyễn, khi đất nước thống nhất, ý với họ, “văn hiến” đồng nghĩa với văn hóa thức hệ Nho giáo hoàn toàn thắng thế, Trung Hoa. Do quan điểm sai lệch đó, họ chính sách “trọng nông ức thương”, “bế đã cải biên thần thoại và truyền thuyết về quan tỏa cảng” trở thành một thứ quốc sách, cội nguồn tộc Việt theo hướng gắn nó với kìm hãm đất nước trong vòng lạc hậu đói cội nguồn Hán tộc (truyền thuyết về họ nghèo, là một trong những nguyên nhân dẫn Hồng Bàng). Họ xem tiếng Việt, chữ Nôm, đến mất nước về tay Pháp. văn Nôm là “nôm na mách qué” để thượng Về xã hội, quan điểm bất bình đẳng của tôn chữ Hán và tất cả những gì được Nho giáo đã chà đạp phụ nữ Việt Nam chuyển tải qua chữ Hán (hầu hết các triều xuống đất đen. “Đạo” mà Nho giáo dành vua, trừ nhà Hồ và nhà Tây Sơn). Họ khinh cho người phụ nữ là đạo tam tòng: “Tại gia miệt và chủ trương xóa bỏ những phong tục 95
9. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 tập quán bản địa để bắt chước Trung Hoa cơ sở lý thuyết và những giá trị tinh thần (Minh Mạng cấm phụ nữ Bắc Hà mặc váy kết hợp truyền thống và hiện đại. Trong mà phải mặc quần như người Hán). Họ xem những giá trị tinh thần truyền thống, cần những tộc người chưa bị Hán hóa là “man chú ý tìm hiểu, phát huy những giá trị di mọi rợ”, và tiến hành “giáo hóa” mà thực truyền thống bản địa Việt Nam, thay vì cố tế là đồng hóa họ cho giống Hán (rõ nhất là đào xới lại nấm mồ Nho giáo như một số dưới thời Minh Mạng), người vọng ngoại và hoài cổ đã làm. Như ý Chính vì những lẽ trên, Nho giáo càng kiến của nhà nghiên cứu Quang Đạm: “Nói đạt tới tột đỉnh quyền uy thì đất nước Việt tóm lại, đạo lý Nho giáo thường xuyên kìm Nam càng suy yếu, văn hóa Việt Nam càng hãm xã hội chúng ta thuở trước ở một trạng suy thoái. Tệ hại hơn nữa, là khi đụng độ thái thấp kém. Trong khuôn khổ thiên hạ với văn minh vật chất vượt trội của của đạo lý Nho giáo không có con đường Phương Tây, nguy cơ mất nước đã gần kề, nào tốt hơn con đường tìm hướng quay những đồ đệ trung thành của cửa Khổng ngược trở về với Tây Chu, với Đường, Ngu. sân Trình vẫn còn bám vào những tư tưởng Trong khi đó, truyền thống Việt Nam vì độc “siêu việt” của Nho giáo để dè bỉu bọn lập của Tổ quốc và vì quyền sống chính “Tây di”, từ chối các yêu cầu cải cách, duy đáng của cả dân tộc vẫn không ngừng thể tân. Trước nạn vong quốc, Nho giáo đã bất hiện một tinh hoa, một bản sắc không có lực và tàn lụi. Khi Việt Nam trở thành thế lực nào vùi lấp, xóa bỏ được. Chế độ trị thuộc địa và đất bảo hộ của thực dân, Nho nước trị dân của các thế lực Hán tộc xâm giáo trở thành đống rác cũ, nhưng vẫn lược và các triều đại phong kiến Việt Nam, được chế độ thực dân bán phong kiến lưu tôn sùng Nho giáo luôn luôn ngăn cản sự dụng để tiếp tay cho chúng nô dịch nhân vươn lên của truyền thống Việt Nam. Tinh dân. Phải đến đầu thế kỷ XX, phong trào hoa và khí phách Việt Nam cũng luôn luôn Duy Tân - Đông Du do các trí thức Nho tỏ rõ sức sống bất diệt của mình trong mọi học và Tây học khởi xướng mới thật sự kết hoàn cảnh”. liễu số phận của Nho giáo, mở ra cho đất nước một chặng đường mới trong quá trình Tài liệu tham khảo tiếp biến văn hóa Phương Tây và hội nhập 1. Cao Xuân Huy (1995), Tư tưởng Phương văn hóa thế giới. Đông gợi những điểm nhìn tham chiếu, Nguyễn Huệ 4. Kết luận Chi soạn, giới thiệu, Nxb Văn học, Hà Nội. Nho giáo đã làm cho văn hóa tinh thần 2. Đào Duy Anh (1998), Việt Nam văn hóa sử của Việt Nam thời trung đại bị Hán hóa một cương, Nxb Tổng hợp Đồng Tháp, Đồng Tháp. phần đáng kể. Nho giáo ảnh hưởng cả trong 3. Lý Tùng Hiếu (2005), Lương Văn Can và văn hóa tinh thần lẫn văn hóa vật chất của phong trào Duy Tân - Đông Du, Nxb Văn hóa Sài Việt Nam. Nho giáo có mặt trái, gây hại Gòn, Sài Gòn. cho văn hóa Việt Nam. Văn hóa Việt Nam 4. Lý Tùng Hiếu (2012), “Văn hóa và hệ thống trước kia có rất nhiều lúc, nhiều nơi không văn hóa”, Tạp chí Khoa học Văn hóa và Du lịch, số 7. cần Nho giáo. Văn hóa Việt Nam ngày nay 5. Quang Đạm (1994), Nho giáo xưa và nay, càng không cần Nho giáo. Để hình thành Nxb Văn hóa, Hà Nội. các chuẩn mực đạo đức cho những con 6. Trần Trọng Kim (1971), Nho giáo, quyển hạ, người mới ở Việt Nam, chúng ta cần những Trung tâm Học liệu, Bộ Giáo dục, Sài Gòn. 96
10. Ảnh hưởng của Nho giáo trong văn hóa Việt Nam 97