Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư và đổi mới tư duy pháp lý ở Việt Nam

Nội dung text: Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư và đổi mới tư duy pháp lý ở Việt Nam

1. Cách mạng Công nghiệp 23 Cá ch mạ ng Công nghiệ p lần thứ tư và đổ i mớ i tư duy phá p lý ở Việ t Nam Nguyễ n Văn Cương(*) Tóm tắt: Cá ch mạ ng Công nghiệ p lầ n thứ t ư (hay cò n gọ i là CMCN 4.0) là quá trì nh chuyể n đổ i cá c hoạ t độ ng đầ u tư, sả n xuất, kinh doanh, tiêu dùng, quả n trị cá nhân, quả n trị gia đì nh, quả n trị doanh nghiệ p và quả n trị quố c gia dự a trên nề n tả ng công nghệ cao ở trì nh độ m ớ i về chấ t. Trướ c tá c độ ng củ a cuộ c cá ch mạng công nghiệ p nà y, hà ng loạ t hiệ n tượ ng kinh tế , chí nh trị , xã hộ i mớ i phá t sinh có thể là m thay đổ i nhiề u mô thứ c, trậ t tự truyề n thố ng vố n đượ c hệ thố ng phá p luậ t hiệ n hà nh chế đị nh. Thá i độ , cá ch thứ c ứ ng xử c ủ a mỗ i quốc gia, mỗ i nhà nướ c trướ c nhữ ng diễ n biế n rất nhanh củ a tì nh hì nh mớ i nà y như thế nà o cho đú ng đắ n, phù hợ p là câu hỏ i lớ n mà nhiề u quố c gia trên thế giớ i đang phả i giả i đá p. Việ t Nam cũ ng không phả i là ngoạ i lệ . Bà i viết tập trung giả i quyế t vấ n đề yêu cầ u đổ i mớ i tư duy phá p lý ở Việ t Nam trướ c tá c độ ng củ a cuộ c CMCN 4.0. Từ khóa: Cá ch mạ ng Công nghiệ p lầ n thứ tư, Tư duy phá p ly, Xây dựng phá p luậ t, Thi hà nh phá p luậ t, Tò a á n Internet Abstract: The Fourth Industrial Revolution (or FIR) implies a transformation process of investment, production, business, consumption, personal governance, family governance, corporate governance and national governance based on smart technologies. As a result, the emergence of a wide range of new phenomena in social, economic and political fi elds may challenge the traditional orders and modes prescribed by current laws. Therein lies a big question on how countries should eff ectively respond to these new phenomena, especially in a unprecedentedly rapid pace of technological change. Vietnam is not an exception. This article articulates requirements for renovating Vietnam’s current legal thinking in response to impacts of the Fourth Industrial Revolution. Keywords: The Fourth Industrial Revolution, Legal Thinking, Legislative Activities, Implementation of Laws, Internet Courts 1. Khá i quá t về cuộ c Cách mạng Công từ năm 1760 đến 1840 với sự khởi đầu nghiệp lần thứ tư 1(*) bằng việc phát minh ra máy hơi nước và Thế giới đã trải qua 3 cuộc cách mạng gắn với quá trình cơ giới hóa sản xuất công nghiệp, đó là: cuộc Cách mạng Công (mechanization); Cách mạng Công nghiệp nghiệp lần thứ nhất diễn ra trong khoảng lần thứ hai diễn ra từ cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX, gắn liền với quá trình (*) TS., Việ n Khoa họ c phá p lý , Bộ Tư phá p; điện khí hóa và áp dụng dây chuyền sản Email: cuongnv77@yahoo.com xuất; Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba
2. 24 Thông tin Khoa học xã hội, số 12.2019 diễn ra từ khoảng những năm 1960 đến mây (cloud computing) và xử lý dữ liệu lớn thập niên đầu tiên của thế kỷ XXI, gắn liền (big data)5, công nghệ in 3D6, phương tiện với việc điện tử hóa, số hóa quá trình sản tự hà nh7 (Klaus Schwab, 2016). xuất và phát minh ra Internet. Hiện nay, thế Theo cá c nghiên cứ u gầ n đây, có 40 giới đang ở chặng đường đầu tiên bước vào công nghệ đượ c nhậ n dạ ng phổ biế n nhấ t cuộc CMCN 4.0 với đặc trưng là tích hợp và đượ c chia thà nh 4 nhó m: (i) công nghệ toàn bộ những thành tựu của 3 cuộc cách sinh họ c (bao gồ m: tin sinh họ c, y họ c cá mạng trước đây nhưng nâng lên một bước nhân hó a, tế bà o gố c, công nghệ giá m sá t phát triển mới về chất, gắn liền với các trụ sứ c khỏ e, y tế và chụ p ả nh sinh họ c, y họ c cột về trí tuệ nhân tạo (artifi cial intelligence - tá i tạ o và kỹ thuậ t mô, công nghệ thầ n kinh, AI)1, người máy thông minh có thể tự học hỏi (learning machines) (nhờ ứ ng dụ ng trí thông minh. Ngoà i việ c kế t nố i mọ i thứ , IoT cò n thông minh nhân tạ o và hệ thố ng cả m biế n cho phé p cá c kế t nố i bằ ng số giữ a cá c thà nh phầ n hiệ n đạ i - sensors)2, công nghệ chuỗ i khố i khác trong thế giớ i tự nhiên như con ngườ i, độ ng (blockchain)3, Internet vạn vật (Internet of vậ t, không khí và nước. Cá c bộ cả m biế n và truyề n độ ng kế t nố i hệ thố ng trong IoT phụ c vụ cho việ c 4 things - IoT) , công nghệ điện toán đám giá m sá t sứ c khỏ e, vị trí và cá c hoạ t độ ng củ a con ngườ i, độ ng vậ t và hiệ n trạ ng quy trì nh sả n xuấ t và 1 Theo một số tài liệu nghiên cứu, lĩnh vực nghiên môi trườ ng tự nhiên, cù ng vớ i cá c ứ ng dụ ng khá c. cứu về AI thực sự ra đời từ năm 1956 (Xem: Jacob IoT có liên quan chặ t chẽ đế n phân tí ch dữ liệ u lớ n Turner (2019), Robot Rules: Regulating Artifi cial và điệ n toá n đá m mây. Intelligence, Palgrave Macmillan, London). AI là 5 Big data là mộ t tậ p hợ p cá c kỹ thuậ t và công cụ những phương pháp tính toán, lập trình để máy dù ng để xử lý và diễ n giả i số lượ ng lớ n dữ liệ u đượ c móc mô phỏng hành vi thông minh của con người, tạ o ra từ sự gia tăng số hó a nộ i dung, giá m sá t cá c đặc biệt là khả năng suy nghĩ và lập luận, năng lực hoạt độ ng củ a con ngườ i và sự phổ biế n củ a IoT giao tiếp, học hỏi và thích nghi (Trần Thủy, 2019). (Trần Đắc Hiến, 2008: 51). Việ c phân tí ch big data Ưu điểm vượt trội nhất của hệ thống AI là khả nà y (bằ ng phầ n mề m trí thông minh nhân tạ o) có năng tự học hỏi và cải tiến liên tục thông qua quá thể giú p nhậ n diệ n (suy luậ n ra) các mối quan hệ và trình hoạt động. Điều này giúp hệ thống ngày càng dự bá o về xu hướ ng, hà nh vi củ a cá nhân, tổ chứ c. thông minh hơn, chính xác hơn. Khi ứng dụng AI 6 Công nghệ in 3D đượ c công bố từ cuố i thế kỷ XX, vào sản xuất kinh doanh sẽ mang lại hiệu quả cao là công nghệ tạ o ra mộ t đố i tượ ng vậ t lý bằ ng cá ch in cho các doanh nghiệp. (đắ p) theo cá c lớ p từ mộ t bả n vẽ hay mộ t mô hì nh 3D 2 Cả m biế n (sensors) là thiế t bị điệ n tử cả m nhậ n có trướ c. Do vậ y, chế tạ o sả n phẩ m theo công nghệ nhữ ng trạ ng thái hay quá trì nh vậ t lý (nó ng/lạ nh/ nà y khá c hoà n toà n (và ưu việ t hơn hẳ n) so vớ i chế âm thanh/á nh sá ng ) hay hó a họ c ở môi trườ ng cầ n tạ o sả n phẩ m truyề n thố ng theo công nghệ chế tạ o khả o sá t và biế n đổ i thà nh tí n hiệ u điệ n để thu thậ p “trừ ” (bỏ đi phầ n vậ t liệ u thừ a từ phôi ban đầ u cho thông tin về trạ ng thá i hay quá trì nh đó . Nhờ cá c đế n khi thu đượ c hì nh dạ ng mong muố n). Công nghệ cả m biế n nà y, robot có thể hiể u và phả n ứ ng chí nh nà y đang đượ c dự đoá n sẽ có ứ ng dụ ng mạ nh trong xá c hơn vớ i môi trườ ng xung quanh để thự c hiệ n ngà nh may mặ c và nhữ ng sả n phẩ m đượ c cấ y và o nhiề u công việ c hơn bao gồ m là m việ c nhà và thự c trong cơ thể ngườ i (Trầ n Thị Vân Hoa, 2017: 31-32). hiệ n cá c công việ c khá c thay thế cho hoạ t độ ng củ a 7 Bao gồ m không chỉ nhữ ng chiế c ô tô tự lá i, thiế t bị con ngườ i. bay không ngườ i lá i (drone) mà cả tà u thuyề n không 3 Có tiề m năng ứ ng dụ ng lớ n trong cá c loạ i hệ thố ng ngườ i lá i. Trong thự c tế , tạ i Singapore, công ty đăng ký (khai sinh, khai tử , kế t hôn, tà i sả n, giao Nutonomy (đượ c thà nh lậ p từ năm 2013 chuyên sả n dị ch bả o đả m ), xá c nhậ n tà i liệ u/văn bằ ng/chứ ng xuất phầ n mề m cho cá c thiế t bị tự hà nh (Flycam) - chỉ , kế t quả bầ u cử (Trần Thị Vân Hoa, 2017: 38). đượ c xế p và o mộ t trong nhữ ng công ty đổ i mớ i sá ng 4 Bao gồ m tấ t cả cá c loạ i vậ t thể và cá c cả m biế n hữ u tạ o bậ c nhấ t thế giớ i) đã thí điể m việ c ứ ng dụ ng taxi hiệ u trong cá c không gian công cộ ng, nơi là m việ c, tự lái cho công chúng (vào năm 2016) (Trầ n Thị Vân nhà , chú ng thu thậ p và trao đổ i dữ liệ u vớ i nhau và Hoa, 2017: 33). Flycam ngà y cà ng đượ c ứ ng dụ ng vớ i con ngườ i như má y tí nh xá ch tay và điệ n thoạ i phổ biế n trong sinh hoạt và sả n xuấ t, kinh doanh.
3. Cách mạng Công nghiệp 25 xú c tá c sinh họ c, chip sinh họ c và cả m biế n bộ áp dụng pháp luật khác) hoặc tư vấn áp sinh họ c, sinh họ c tổ ng hợ p); (ii) vậ t liệ u tiên dụng pháp luật (luật sư tư vấn ) cần thực tiế n (vậ t liệ u nano, vậ t liệ u chứ c năng, thiế t hiệ n 4 bướ c (cũ ng là 4 loạ i công việ c) sau: bị nano, chế tạ o đắ p dầ n, ố ng nano cacbon - Xá c đị nh vấ n đề cầ n giả i quyế t (issue): và graphen); (iii) công nghệ số (điệ n toá n là vấ n đề gì , thuộ c lĩ nh vự c luậ t tư hay luậ t đá m mây, quang tử và công nghệ á nh sá ng, công?; blockchain, robotics, điệ n toá n lượ ng tử , - Xá c đị nh quy phạ m phá p luậ t có liên điệ n toá n lướ i, mô phỏ ng bằ ng mô hì nh và quan tớ i vấ n đề đó (rule): quy đị nh nà o và thiế t kế trò chơi, AI, IoT, phân tí ch big data); đang tồ n tạ i ở đâu sẽ liên quan tớ i vấ n đề (iv) năng lượ ng và môi trườ ng (lướ i điệ n cầ n giả i quyế t?; thông minh, vệ tinh nano và siêu nhỏ , nhiên - Á p dụ ng quy phạ m đó để tì m câu trả liệu sinh học, xe tự hành, năng lượng vi mô, lời về quyề n và nghĩ a vụ , trá ch nhiệ m củ a pin nhiên liệ u, má y bay tự lá i, xe điệ n, công cá c chủ thể có liên quan (application); nghệ tí ch trữ năng lượ ng tiên tiế n, công - Kế t luậ n về vụ việ c (conclusion). nghệ tuabin gió , năng lượ ng hydro, công Như vậ y, “legal thinking” mớ i chỉ đượ c nghệ năng lượ ng thủ y triề u và năng lượ ng giới hạ n trong lĩ nh vự c á p dụ ng phá p luậ t để đạ i dương, tí ch trữ và thu năng lượ ng, quang giả i quyế t cá c tranh chấ p dân sự (bao gồ m điệ n) (Trầ n Đắ c Hiế n, 2008: 45). cả lao độ ng, kinh doanh, thương mạ i, đầ u 2. Khá i quá t về tư duy phá p lý tư) và cá c vụ á n hì nh sự , xử lý vi phạm hành Cho tới nay, chưa có tài liệu nào ở Việt chính, vi phạm kỷ luật mà không bao hàm tư Nam đị nh nghĩ a mộ t cá ch rõ né t thế nà o là duy lập pháp. Tuy nhiên, chúng tôi cho rằ ng, tư duy pháp lý. Ở nhiều trường đào tạo luật tư duy phá p lý ở Việ t Nam, nhất là trong bối trên thế giới, người ta nói tới tư duy pháp cảnh CMCN 4.0, nên được hiể u theo nghĩ a lý (legal thinking) vớ i ý nghĩ a là tư duy1/ rộ ng là cá ch thứ c Nhà nướ c nhì n nhậ n, xử cá ch nghĩ củ a mộ t luậ t sư (ngườ i hà nh nghề lý vấ n đề củ a thự c tiễ n xã hộ i bằ ng công cụ , tư vấ n á p dụ ng phá p luậ t). Tư duy phá p lý phương tiệ n phá p lý . theo nghĩa hẹp này chính là tư duy áp dụng 3. Cá ch mạ ng Công nghiệ p lần thứ tư và phá p luậ t để giả i quyế t mộ t vấ n đề phá p lý tư duy xây dự ng phá p luậ t (một yêu cầu thực hiện quyền, một tranh Xây dựng phá p luậ t là mộ t trong nhữ ng chấp pháp lý, một tình huống vi phạm pháp mặ t hoạ t độ ng đặ c biệ t quan trọ ng củ a mỗ i luậ t ) nhấ t đị nh. Công thứ c có tí nh phổ nhà nướ c và mỗ i cấ p chí nh quyề n thông quát được áp dụng là quy tắc IRAC (viết tắt qua việ c nhậ n diệ n vấ n đề xã hộ i cầ n giả i củ a 4 từ : Issue - Vấ n đề ; Rule - Quy phạ m; quyế t, xá c đị nh phương á n phả n ứ ng chí nh Application - Áp dụng; Conclusion - Kết sá ch, thiế t kế quy phạ m điề u chỉ nh hà nh vi luận). Quy tắc IRAC có nghĩa là, khi gặp củ a cá c chủ thể có liên quan và thông qua mộ t vấ n đề phá p lý hoặ c mộ t tì nh huố ng văn bả n để cung cấ p cơ sở phá p lý cho việ c pháp lý phát sinh, điều đầu tiên người áp giả i quyế t vấ n đề xã hộ i. Đây cũ ng là quá dụng pháp luật (thẩm phán hoặc các cán trì nh cá c cơ quan có thẩ m quyề n và cá c cá nhân, tổ chứ c có liên quan thu thậ p thông 1 Trong tiế ng Việ t, “tư duy” đượ c hiể u là “giai đoạ n tin, dữ liệ u về nhữ ng vấ n đề phá t sinh từ cao củ a quá trì nh nhậ n thứ c, đi sâu và o bả n chấ t và thự c tiễ n vậ n độ ng củ a xã hộ i cầ n có sự căn phá t hiệ n ra tí nh quy luậ t củ a sự vậ t bằ ng nhữ ng hì nh thứ c như biể u tượ ng, khá i niệ m, phá n đoá n và chỉ nh thông qua việ c ban hà nh và á p dụ ng suy lý” (Xem: Hoà ng Phê, 2003: 1070). văn bả n quy phạ m phá p luậ t.
4. 26 Thông tin Khoa học xã hội, số 12.2019 Ở Việ t Nam hiệ n nay, tù y theo vấ n đề xây dựng luật. Nội dung đánh giá phải nêu nhấ t đị nh mà thẩ m quyề n ban hà nh văn bả n rõ: vấn đề cần giải quyết; mục tiêu của chính quy phạ m xử lý vấ n đề thuộ c cá c cơ quan sách; giải pháp để thực hiện chính sách; tác có thẩ m quyề n khá c nhau. Quy trì nh ban động tích cực, tiêu cực của chính sách; chi hà nh văn bả n quy phạ m phá p luậ t đượ c phí, lợi ích của các giải pháp; so sánh chi phí, quy đị nh trong đạ o luậ t quan trọ ng là Luậ t lợi ích của các giải pháp; lựa chọn giải pháp Ban hà nh văn bả n quy phạ m phá p luậ t năm của cơ quan, tổ chức và lý do của việc lựa 2015. Theo đạ o luậ t nà y, để ban hà nh mộ t chọn; đánh giá tác động thủ tục hành chính; đạ o luậ t từ khi có sá ng kiế n lậ p phá p (đề tác động về giới (nếu có). Khi đánh giá tác xuấ t xây dự ng luậ t), cơ quan bả o trợ hoặ c động của chính sách, bộ quản lý ngành phải có sá ng kiế n lậ p phá p phả i trả i qua mộ t quy xây dựng dự thảo báo cáo đánh giá tác động; trì nh khá phứ c tạ p vớ i nhiề u bướ c khá c lấy ý kiến góp ý, phản biện dự thảo báo cáo; nhau. Chẳ ng hạ n, mỗi dự á n luậ t do Chí nh tiếp thu, chỉnh lý dự thảo báo cáo. phủ trì nh đề u phả i trả i qua 2 giai đoạ n: Bước 3: Xây dựng Hồ sơ đề nghị xây (i) Giai đoạ n lậ p đề nghị xây dự ng luậ t dựng luật: Cơ quan lập đề nghị xây dựng (nhằ m xá c đị nh đượ c rõ cá c chí nh sá ch mà luật tiến hành xây dựng Hồ sơ đề nghị xây dự á n luậ t theo đuổ i) bao gồ m nhữ ng bướ c dựng luật trên cơ sở kết quả thực hiện các cơ bả n sau: hoạt động ở bước 1 và bước 2, bao gồ m Bước 1: Xây dựng nội dung chính sách: cá c tà i liệ u như: Dự thả o Tờ trì nh đề nghị Để chuẩn bị cho việc lập đề nghị xây dựng xây dự ng luậ t , Báo cáo đánh giá tác động, luật do Chính phủ trình, bộ , cơ quan ngang Báo cáo tổng kết việc thi hành pháp luật bộ (sau đây gọi chung là bộ quản lý ngành) hoặc đánh giá thực trạng quan hệ xã hội phải thực hiện nhiều công việc quan trọng liên quan đến đề nghị xây dựng luật, Dự nhằm thu thập, chuẩn bị bằng chứng thực thảo Đề cương luật. tiễn và các lập luận cần thiết để chứng minh Bước 4: Lấy ý kiến về đề nghị xây dựng cho đề nghị xây dựng luật của mình là cần luật đối với các cơ quan, tổ chức, cá nhân hữu thiết, có căn cứ. Theo quy định hiện hành1, quan3, đồng thời tổng hợp, nghiên cứu, giải trước khi lập đề nghị xây dựng luật, bộ quản trình, tiếp thu các ý kiến góp ý. Cơ quan lập lý ngành phải tiến hành hoặc yêu cầu cơ đề nghị xây dựng luật có trách nhiệm4: Đăng quan, tổ chức có thẩm quyền tiến hành cá c tải báo cáo tổng kết, báo cáo đánh giá tác hoạt động như: tổ ng kế t thi hà nh phá p luậ t, động của chính sách trong đề nghị xây dựng nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế và cá c cam luật trên Cổng thông tin điện tử của Chính kế t quố c tế , xây dự ng nộ i dung chí nh sá ch phủ, Cổng thông tin điện tử của bộ quản lý và dự kiế n nguồ n lự c, điề u kiệ n bả o đả m cho ngành trong thời gian ít nhất 30 ngày; Lấy ý việ c thi hà nh luậ t sau khi đượ c thông qua. kiến của Bộ Tài chính, Bộ Nội vụ, Bộ Ngoại Bước 2: Đánh giá tác động của chính giao, Bộ Tư pháp và cơ quan, tổ chức có liên sách trong đề nghị xây dựng luật2: Bộ quản quan, đối tượng chịu sự tác động trực tiếp lý ngành có trách nhiệm tiến hành đánh giá của chính sách và giải pháp thực hiện chính tác động của từng chính sách trong đề nghị sách trong đề nghị xây dựng luật. 1 Khoản 1 Điều 34 Luật Ban hành Văn bản quy 3 Khoản 3 và Khoản 4 Điều 34 Luật Ban hành Văn phạm pháp luật năm 2015. bản quy phạm pháp luật năm 2015. 2 Điều 35 Luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp 4 Điều 36 Luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp luật luật năm 2015. năm 2015; Điều 10 Nghị định số 34/2016/NĐ-CP.
5. Cách mạng Công nghiệp 27 Bước 5: Thẩm định đề nghị xây dựng 2-3 năm, thậm chí không ít trường hợp còn luật: Theo quy định hiện hành1, Bộ Tư pháp mấ t nhiề u thờ i gian hơn nữ a. chủ trì, phối hợp với Bộ Tài chính, Bộ Nội Thự c tế trên cho thấ y, sử dụng luậ t để vụ, Bộ Ngoại giao và các cơ quan, tổ chức xác lập các quy tắc pháp lý xử lý các vấn có liên quan thẩm định đề nghị xây dựng đề mớ i phá t sinh từ việ c ứ ng dụ ng cá c công luật trước khi trình Chính phủ trong thời nghệ mớ i trong cuộ c CMCN 4.0 là mộ t hạn 20 ngày kể từ ngày nhận đủ hồ sơ đề thách thức, bởi thực tiễn cuộc sống đôi khi nghị xây dựng luật. diễn biến nhanh hơn nhiều so với khả năng Bước 6: Trình Chính phủ thông qua đáp ứng của quy trình xây dựng luật hiện đề nghị xây dựng luật: Theo quy định hiện tại. Điều này cho thấy, việc tiếp tục tìm các hành2, Chính phủ tổ chức phiên họp để xem giải pháp để đẩy nhanh hơn nữa hoạt động xét các đề nghị xây dựng luật. Sau công lậ p phá p phụ c vụ quá trì nh chuyể n đổ i số đoạn kể trên, bộ quản lý ngành có trách là rất cần thiết. Phải chăng, việc ban hành nhiệm chỉnh lý, gửi hồ sơ đề nghị xây dựng luật bằng quy trình rút gọn và đạo luật được luật cho Bộ Tư pháp để xây dựng đề nghị thông qua chỉ trong một nhiệm kỳ là một của Chính phủ về chương trình xây dựng hướng chọn lựa đúng đối với một số đạo luật, pháp lệnh hàng năm3. luật phục vụ quá trình chuyển đổi số? Tuy (ii) Giai đoạn soạn thảo, trình xem xét, nhiên, chọn lựa ấy cũng không kém phần thông qua dự án luật thách thức khi các đạo luật điều chỉnh các Sau giai đoạ n lậ p đề nghị , cơ quan chủ vấn đề mới phát sinh từ việc ứng dụng công trì soạn thảo sẽ phải bước vào giai đoạn soạn nghệ mớ i củ a CMCN 4.0 thườ ng giả i quyế t thảo dự án luật và việc soạn thảo dự án luật những vấn đề mang bản chất pha trộn giữa lạ i tiế p tụ c phả i thự c hiệ n cá c hoạ t độ ng như khía cạnh kinh tế, công nghệ và pháp lý. lấ y ý kiế n cá c cơ quan, tổ chứ c có liên quan Cá c đạ i biể u quố c hộ i có thể khá e ngạ i khi cũ ng như cá c đố i tượ ng chị u sự tá c độ ng biể u quyế t thông qua mộ t dự á n luậ t trong củ a dự á n luậ t; dự á n luậ t đượ c thẩ m đị nh khi họ chưa thự c sự hiể u bả n chấ t phá p lý bở i Bộ Tư phá p trướ c khi chí nh thứ c trì nh của các hiện tượng kinh tế-công nghệ mới Chính phủ quyết định xem liệu có đủ chất đó . Hiệ n nay, bả n chấ t củ a loạ i hì nh kinh lượng hoặc đủ sự cần thiết để trình Quốc hội doanh nền tảng kết nối giữa lái xe và người hay chưa. Nế u đượ c Chí nh phủ quyế t đị nh có nhu cầ u đi lạ i (mộ t hì nh thứ c củ a kinh tế trình dự án luật, dự án luật thường sẽ trải chia sẻ ) vẫ n là chủ đề tranh luậ n chưa ngã qua 2 lần xem xét, thảo luận tại Quốc hội ngũ (xem đó là dị ch vụ vậ n tả i hoặ c dị ch vụ trướ c khi chí nh thứ c đượ c thông qua. Thông có tính năng tương đương với dịch vụ vận thườ ng, để thực hiện hế t cá c quy trì nh kể tải hay đó là dịch vụ môi giới thương mại trên, một dự án luật thường mất ít nhất 18 điện tử). Vụ việc liên quan tới sự sáp nhập thá ng, nhưng trên thự c tế mộ t dự á n luậ t từ củ a Uber và Grab, vụ kiệ n giữ a hã ng taxi lúc xây dựng đến lúc thông qua mất khoảng truyề n thố ng vớ i Grab có thể xem là ví dụ khá điể n hì nh (Xem: Nguyễn Khánh, 2018). 1 Điều 39 Luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp Việ c ứ ng dụ ng nhữ ng công nghệ mớ i củ a luật năm 2015. CMCN 4.0 có thể đưa tớ i nhữ ng tá c độ ng lan 2 Điều 41 Luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp tỏ a nhanh và mạ nh mà hệ thố ng quả n lý hiệ n luật năm 2015. 3 Điều 42 Luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp hà nh có thể không theo kị p (chẳ ng hạ n, sự luật năm 2015. bù ng nổ củ a cá c xe “taxi” công nghệ ở Hà
6. 28 Thông tin Khoa học xã hội, số 12.2019 Nộ i và thà nh phố Hồ Chí Minh vừ a qua hoặ c khá bị độ ng: chỉ có ý kiế n khi đượ c hỏ i, khi việ c xuấ t hiệ n mộ t số loạ i tà i sả n mã hó a), nên đượ c tham vấ n), mà có thể và rấ t nên đượ c việ c ứ ng dụ ng nhữ ng cơ chế thử nghiệ m hoặ c đố i xử như chủ thể chủ độ ng có sá ng kiế n thí điể m trong phạ m vi hạ n chế (mà thế giớ i phá p luậ t, chủ độ ng cung cấ p thông tin tá c thường gọi là sandbox) có thể là chọn lựa lập độ ng và o quá trì nh hoạ ch đị nh chí nh sá ch, phá p, lậ p quy khôn ngoan. Tuy nhiên, cơ chế xây dự ng phá p luậ t. Điề u nà y cũ ng đò i hỏ i thử nghiệ m trong phạ m vi hạ n chế nà y đượ c cá c cơ quan nhà nướ c có thẩ m quyề n, nhấ t á p dụ ng trong trườ ng hợ p nà o thì cầ n đượ c là cá c bộ quả n lý ngà nh nên xá c đị nh rõ đầ u tí nh toá n kỹ lưỡ ng nhằm vừ a bả o đả m khuyế n mố i tiế p nhậ n cá c đề xuấ t, kiế n nghị xây khí ch quá trì nh đổ i mớ i sá ng tạ o nhưng vẫ n dự ng phá p luậ t từ phí a cá c doanh nghiệ p, bả o đả m đượ c yêu cầ u bả o vệ lợ i í ch quố c cá c cộ ng đồ ng doanh nghiệ p và có quy trì nh gia, dân tộ c, lợ i í ch công cộ ng theo tinh thầ n tiế p nhậ n, xử lý cá c đề xuấ t, kiế n nghị nà y Khoả n 2 Điề u 14 Hiế n phá p năm 2013. mộ t cá ch thự c chấ t để cá c đề xuấ t, kiế n nghị Bên cạnh đó, khi xem hoạt động lập nà y trở thà nh mộ t trong nhữ ng kênh thông pháp hoặc xây dựng pháp luật là chuỗi các tin quan trọ ng hà ng đầ u trong thiế t kế , xây hoạ t độ ng thu thậ p thông tin, xây dự ng mô dự ng phá p luậ t trong bố i cả nh CMCN 4.0. hình dự báo, phân tích thực tiễn và chọn giải 4. Cá ch mạ ng Công nghiệ p lần thứ tư và phá p, việ c ứ ng dụ ng công nghệ trong thu tư duy tổ chứ c thi hà nh phá p luậ t thậ p, xử lý dữ liệ u (công nghệ big data, AI, Cá c đạ o luậ t khi đượ c ban hà nh thườ ng IoT ) rõ ràng có dư địa để thực hiện. Xét được tổ chứ c thi hà nh thông qua hà ng loạ t về công nghệ, việc thiết kế các website trực cá c hoạ t độ ng củ a cá c cơ quan hà nh chí nh tuyến về việc lấy ý kiến người dân vận hành nhà nướ c và cá c cơ quan khá c có liên quan. 24/7 dướ i sự hỗ trợ củ a cá c phầ n mề m trợ Cá c hoạ t độ ng nà y bao gồ m: phổ biế n, giá o lý ảo (chatbot) có thể gia tăng tính tương tác dụ c phá p luậ t, tổ chứ c bộ má y thự c thi, giữa cơ quan chủ trì soạn thảo với các đối giá m sá t, thanh tra, kiể m tra việ c chấ p hà nh tượ ng có liên quan hoặ c vớ i công chú ng. phá p luậ t, theo dõ i thi hà nh phá p luậ t, xử Ngoà i ra, mộ t điể m rấ t quan trọ ng cần lý vi phạ m phá p luậ t. Cá c đạ o luậ t về phổ đề cậ p là vai trò củ a doanh nghiệ p công nghệ biến, giáo dục pháp luật, thanh tra, xử lý vi hoặ c doanh nghiệ p khở i nghiệ p sá ng tạ o phạ m hà nh chí nh, xử lý tộ i phạ m, giả i quyế t hoặ c cộ ng đồ ng khở i nghiệ p sá ng tạ o trong khiế u nạ i, tố cá o cù ng cá c đạ o luậ t quả n lý quá trì nh xây dự ng phá p luậ t. Trướ c nhữ ng chuyên ngà nh (Luậ t Đấ t đai, Luậ t Tổ chứ c diễ n tiế n nhanh chó ng củ a tì nh hì nh do tá c tí n dụ ng, Luậ t Kinh doanh bả o hiể m, ) và độ ng củ a việ c phá t minh nhữ ng công nghệ cá c đạ o luậ t về tổ chứ c bộ má y nhà nướ c đã mớ i, vai trò chủ thể sá ng tạ o ra cá c quy tắ c quy đị nh khá chi tiế t cá c hoạ t độ ng nà y. Tuy phá p lý có thể không đơn thuầ n đế n từ phí a nhiên, trong bố i cả nh khi sự hiệ n diệ n củ a cá c nhà phân tí ch, hoạ ch đị nh chí nh sá ch người dân trên không gian mạ ng lớ n như như cá ch nghĩ truyề n thố ng. Doanh nghiệ p hiệ n nay (trung bì nh mỗ i ngà y mỗ i ngườ i công nghệ , doanh nghiệ p khở i nghiệ p sá ng sử dụng khoả ng 2-3h cho hoạ t độ ng trên tạ o hoặ c cá c tổ chứ c đạ i diệ n cho cộ ng đồ ng mạ ng Internet, mạ ng xã hộ i) thì có thể nó i, nà y (thậ m chí là cá c tổ chứ c bả o trợ , quỹ đầ u không gian sinh tồ n củ a ngườ i dân, cá c chủ tư cho cộ ng đồ ng nà y) có lẽ không nên chỉ thể phá p luậ t đã đượ c mở rộ ng từ không đượ c xem là “đố i tượ ng chị u sự tá c độ ng” gian offl ine sang mộ t phầ n quan trọ ng là đơn thuầ n để đượ c “lấ y ý kiế n” (theo nghĩ a không gian online.
7. Cách mạng Công nghiệp 29 Về nguyên tắ c, ở đâu có sự hiệ n diệ n, CMCN 4.0, việ c ứ ng dụ ng cá c công nghệ cá c giao dị ch, tương tá c củ a ngườ i dân, thì ở mớ i có thể nả y sinh nhữ ng vấ n đề mớ i chưa đó cầ n có sự hiệ n diệ n củ a Nhà nướ c để hỗ đượ c phá p luậ t hiệ n hà nh điề u chỉ nh. Khi có trợ , bả o vệ cá c quyề n và lợ i í ch hợ p phá p củ a tranh chấ p xả y ra, việ c xá c đị nh cho đú ng họ, thự c hiệ n vai trò “trọ ng tà i” giả i quyế t bả n chấ t phá p lý củ a vấ n đề và chọ n lự a quy tranh chấ p khi cầ n thiế t. Trong bố i cả nh đó , phạ m phá p luậ t đã có để điề u chỉ nh không hề hoạ t độ ng phổ biế n, giá o dụ c phá p luậ t, tổ giả n đơn, chẳng hạn như cá c tranh chấ p liên chứ c thi hà nh phá p luậ t, thanh tra, kiể m tra, quan tớ i mua bá n, chuyể n nhượ ng tà i sả n mã xử lý vi phạ m phá p luậ t cầ n có sự mở rộ ng hó a, tà i sả n kỹ thuậ t số thờ i gian qua. Điề u “đị a bà n” trên không gian mạ ng và Nhà đó có nghĩ a là , trong nhiề u trườ ng hợ p, thẩ m nướ c phả i thự c sự thể hiệ n vai trò bả o vệ phá n sẽ không thể tì m đượ c quy phạ m phá p chủ quyề n quố c gia trên không gian mạ ng. luậ t hiệ n có để giả i quyế t vụ việ c phá t sinh Trong thờ i gian qua, do nhậ n thứ c chưa mà mì nh có trá ch nhiệ m giả i quyế t. Khi đó, đầ y đủ về bả n chấ t củ a không gian mạ ng, việ c thẩ m phá n hoặ c tò a á n có cơ hộ i sá ng công tá c tổ chứ c thự c thi phá p luậ t trên môi tạo ra các án lệ sẽ trở nên thường xuyên hơn. trườ ng mạ ng và trên không gian mạ ng xã Đây là điể m rấ t khá c biệ t so vớ i tư duy phá p hộ i chưa đượ c quan tâm đú ng mứ c. Thêm lý truyền thống của Việ t Nam. Chú ng tôi cho và o đó , việ c đầ u tư, ứ ng dụ ng cá c công nghệ rằ ng, cơ hộ i để á p dụ ng Khoả n 2 Điề u 14 Bộ hiệ n đạ i để tổ chứ c thi hà nh phá p luậ t trên luậ t Dân sự năm 2015 rằ ng “Tòa án không môi trườ ng mạ ng, trong đó có việ c xây dự ng được từ chối giải quyết vụ, việc dân sự vì lý Chí nh phủ điệ n tử và chí nh phủ số , phù hợ p do chưa có điều luật để áp dụng; trong trường vớ i yêu cầ u củ a CMCN 4.0 ở Việ t Nam có hợp này, quy định tại Điều 51 và Điều 62 của phầ n cò n khá chậ m. Đây là điề u cầ n có sự đổ i bộ luật này được áp dụng” sẽ hiệ n hữ u rõ né t3. mớ i ngay từ tư duy và nhậ n thứ c củ a ngườ i Cách thức tư duy tổ chức công việc dân và cá c cơ quan có thẩ m quyề n. Việ c ứ ng giả i quyế t tranh chấ p tạ i tò a á n hoặ c cá c dụ ng cá c công nghệ tiên tiế n (trong đó có thiết chế giải quyết tranh chấp cũng có cá c camera giá m sá t, cá c cả m biế n, IoT ) trong tổ chứ c thi hà nh phá p luậ t, phổ biế n, 1 “Điều 5 Bộ luậ t Dân sự năm 2015 giá o dụ c phá p luậ t, theo dõ i, giá m sá t hà nh Trường hợp các bên không có thoả thuận và pháp vi củ a tổ chứ c, cá nhân ở khu vự c công cộ ng luật không quy định thì có thể áp dụng tập quán trong khi vẫ n bả o đả m không gian riêng tư nhưng tập quán áp dụng không được trái với các cầ n thiế t cầ n đượ c đẩ y mạ nh. nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự quy định tại Điều 3 của bộ luật này”. 5. Cá ch mạ ng Công nghiệ p lần thứ tư và 2 Điều 6 Bộ luậ t Dân sự năm 2015. Áp dụng tương tư duy á p dụ ng phá p luậ t tạ i tò a á n tự pháp luật. Trong tư duy truyề n thố ng, khi cá c bên - Trường hợp phát sinh quan hệ thuộc phạm vi điều đương sự đưa vụ việ c tranh chấ p ra giả i quyế t chỉnh của pháp luật dân sự mà các bên không có trướ c tò a á n, họ thườ ng kỳ vọ ng rằ ng vấ n đề thoả thuận, pháp luật không có quy định và không có tập quán được áp dụng thì áp dụng quy định của họ đưa ra đã có quy đị nh phá p luậ t ở đâu đó pháp luật điều chỉnh quan hệ dân sự tương tự. để giải quyết. Trong trườ ng hợ p đó , tư duy - Trường hợp không thể áp dụng tương tự pháp luật á p dụ ng phá p luậ t củ a cá c thẩ m phá n (cũ ng theo quy định tại khoản 1 điều này thì áp dụng các như củ a cá c luậ t sư tham gia và o quá trì nh nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự quy định tại Điều 3 của bộ luật này, án lệ, lẽ công bằng”. giả i quyế t vụ việ c) sẽ là tư duy IRAC như 3 Khoả n 2 Điề u 4 Bộ luậ t Tố tụ ng dân sự năm 2015 đã đề cậ p ở trên. Tuy nhiên, trong bố i cả nh cũ ng có quy đị nh theo tinh thầ n nà y.
8. 30 Thông tin Khoa học xã hội, số 12.2019 thể có nhiề u điề u thay đổ i so vớ i tư duy hò a giả i, trao đổ i chứ ng cứ , chuẩ n bị phiên truyề n thố ng. Chẳ ng hạ n, trong cá ch suy xé t xử đế n việ c xé t xử và tuyên á n. Do vậ y, nghĩ truyền thống, khi các bên đương sự mỗ i tò a á n Internet đề u có mộ t website riêng có tranh chấ p về quyề n nhân thân hoặ c để hướ ng dẫ n và tương tá c vớ i cá c bên liên tà i sả n tớ i mứ c không thể tự hò a giả i, quan (ngườ i khở i kiệ n, ngườ i bị kiệ n, luậ t sư thương lượ ng, thỏ a thuậ n vớ i nhau thì việ c đạ i diệ n củ a cá c bên ) trong vụ kiệ n. Mộ t đưa nhau ra trụ sở tò a á n để nhờ tớ i cá c số phầ n củ a thủ tụ c tố tụ ng có thể đượ c tiế n thẩm phán (ở Việt Nam còn bao gồm cả hà nh bằ ng phương thứ c truyề n thố ng nế u cá c hộ i thẩ m nhân dân) giả i quyế t là chuyệ n bên có yêu cầ u hoặ c vì lý do hợ p lý khá c. bì nh thườ ng. Việ c xử lý cá c vụ việ c như Để các vụ việc được khởi kiện trực tuyến vậ y thườ ng đò i hỏ i sự có mặ t củ a đương trước tòa án bởi đương sự (hoặc thông qua sự tạ i trụ sở tò a á n rấ t nhiề u lầ n và việ c luật sư đại diện), người khởi kiện, người bị gặp gỡ trực tiếp giữa cán bộ tòa án với các kiện (đương sự) và luật sư đại diện phải vào đương sự có liên quan cũ ng hết sức cầ n website của Tòa án Internet để đăng ký một thiết. Thêm vào đó, quá trình giải quyết vụ tài khoản giao dịch với đầy đủ họ và tên thật việ c thườ ng mấ t khá nhiề u thờ i gian. Điề u (kèm theo ảnh chân dung và số chứng minh này có thể không còn đúng khi ứng dụng nhân dân). Khi đăng nhập vào tài khoản đã những công nghệ mới, nhất là các công đăng ký trên website chính thức của Tòa án nghệ củ a cuộ c CMCN 4.0 và o việ c tổ chứ c Internet, nguyên đơn và luật sư của mình có và vận hành tòa án giải quyết tranh chấp. thể nộp hồ sơ khởi kiện trực tuyến. Việc gửi Trong những năm gần đây, nhiề u quố c hồ sơ khởi kiện này có thể diễn ra trong hoặc gia đã thiế t lậ p cá c tò a á n trự c tuyế n để kị p ngoài giờ hành chính (bao gồm cả ngày nghỉ thờ i thí ch ứ ng vớ i nhữ ng thay đổ i trong và ngày lễ). Trên thực tế, tại Tòa án Internet thó i quen mua sắ m và sinh hoạ t trên mạ ng Bắc Kinh, có khoảng 1/3 số đơn khởi kiện Internet nhằ m tiế t kiệ m thờ i gian, công sứ c nhận được ngoài giờ hành chính và trong cho cá c bên tham gia kiệ n tụ ng nhờ cá c ứ ng những ngày nghỉ cuối tuần hoặc nghỉ lễ. Sau dụ ng công nghệ mớ i, nhấ t là cá c công nghệ khi nhận được hồ sơ khởi kiện qua mạng củ a CMCN 4.0. Chẳ ng hạ n, từ năm 2017, Internet, nếu Tòa án thấy đủ điều kiện để thụ Trung Quố c đã chí nh thứ c thiế t lậ p mộ t số lý, Tòa án sẽ gửi thông báo và mã xác nhận tò a á n giả i quyế t tranh chấ p trự c tuyế n qua (verifi cation code) tới bị đơn bằng phương mạ ng Internet (cò n gọ i là Tò a á n Internet), thức tin nhắn (SMS) hoặc thư điện tử. Phương như: Tò a á n Internet Hà ng Châu (thà nh lậ p thức này cũng được sử dụng để thông báo và o thá ng 8/2017)1, Tò a á n Internet Bắ c Kinh đến nguyên đơn về việc Tòa án đã thông báo và Tò a á n Internet Quả ng Châu (thà nh lậ p cho bị đơn. Khi bị đơn đăng nhập vào tài và o thá ng 9/2018)2. Theo đó, Tò a á n Internet khoản của mình trên website chính thức của tiế n hà nh cá c thủ tụ c tố tụ ng chủ yế u bằ ng Tòa án Internet đồng thời nhập mã xác nhận, phương thứ c trự c tuyế n, từ việ c nộ p đơn khở i tài khoản của bị đơn sẽ được liên kết tới vụ kiệ n, thụ lý đơn khở i kiệ n, tố ng đạ t tà i liệ u, việc đang được Tòa án thụ lý giải quyết. Khi đó, hai bên đương sự có thể chọn lựa một hòa 1 giải viên trong số các hòa giải viên đăng ký htm cung cấp dịch vụ hòa giải với Tòa án Internet 2 How to litigate before the internet courts in China, để tiến hành hòa giải vụ việc. Nếu các bên to-litigate-before-the-internet-courts-in-china.html từ chối hòa giải, tố tụng tòa án sẽ được bắt
9. Cách mạng Công nghiệp 31 đầu, theo đó, Tòa án sẽ gửi tin nhắn cho các Có thể nói, việ c tổ chứ c cá c tò a á n đương sự về thời điểm tiến hành phiên xét xử Internet để giả i quyế t tranh chấ p củ a cá c giải quyết vụ tranh chấp để các bên thu xếp bên không đò i hỏ i cá c đương sự phả i trự c tham gia phiên xử trực tuyến. Toàn bộ quá tiế p hiệ n diệ n tạ i trụ sở củ a Tò a á n, kể cả trình xét xử trực tuyến sẽ được ghi âm và ghi khi mộ t trong cá c bên hoặ c cả hai bên đang hình lại. Cả nguyên đơn, bị đơn và luật sư ở ngoà i lã nh thổ quố c gia vẫ n có thể tham đều được phép kiểm tra việc tống đạt văn bản gia và o phiên giả i quyế t tranh chấ p trự c pháp lý, đệ trình văn bản, trình bày và kiểm tuyến miễn là các bên này có thể vào mạng tra chéo chứng cứ, tham gia vào xét xử trực Internet thông qua cá c thiế t bị như má y tí nh tuyến và nhận phán quyết thông qua website để bà n có camera, má y tí nh xá ch tay hoặ c của Tòa án Internet. Tùy từng loại vụ việc mà điệ n thoạ i thông minh (smart phone). Việc việc xét xử có thể được tiến hành bởi chỉ một này sẽ khiến các quan niệ m truyề n thố ng về thẩ m phá n hoặ c một hộ i đồ ng xé t xử gồ m ba thẩ m quyề n và đị a hạ t xé t xử cầ n đượ c thay thẩm phán. Thẩm phán xét xử sẽ ngồi trong đổ i. Rõ rà ng, vớ i việ c ứ ng dụ ng công nghệ phòng xử án truyền thống trước 3 màn hình hiệ n đạ i, nhiề u quan niệ m truyề n thố ng điện tử lớn, qua đó, thẩm phán có thể nhìn trong cá ch thức tổ chứ c và vậ n hà nh củ a thấy các đương sự (mặc dù đương sự không nề n tư phá p sẽ bị thá ch thứ c và có thể sẽ có có mặt tại phòng xử án). Màn hình bên trái là nhiề u thay đổ i trong tương lai. hình ảnh của nguyên đơn (cùng luật sư, nếu 6. Kết luận có), màn hình bên phải là hình ảnh của bị đơn CMCN 4.0 vớ i nhữ ng công nghệ mớ i (cùng luật sư, nếu có) và màn hình giữa là các đang mở ra cho cá c lĩ nh vự c xây dự ng, thự c chứng cứ được đề cập tới trong vụ việc hoặc thi phá p luậ t, giả i quyế t tranh chấ p nhữ ng được các bên xuất trình. Như vậy, các bên có dư đị a mớ i để cả i thiệ n hơn nữ a chấ t lượ ng, thể tham gia phiên xử bất cứ khi nào họ vào hiệ u quả hoạ t độ ng. Cuộ c cá ch mạ ng nà y được Internet và có thiết bị truyền âm thanh cũ ng đang mở rộ ng không gian sinh tồ n củ a và hình ảnh. Nếu một trong các bên hoặc các con người, từ thế giớ i offl ine, í t kế t nố i sang bên không thỏa mãn với phán quyết đưa ra thế giớ i trộ n lẫ n giữ a offl ine và online, siêu thì có thể tiến hành kháng cáo lên tòa án cấp kế t nố i. Cuộ c cá ch mạ ng ấ y cũ ng đang trự c trên. Đơn kháng cáo cũng được gửi qua tài tiế p thá ch thứ c lý do tồ n tạ i củ a cá c tổ chứ c khoản đã đăng ký tới tòa án có thẩm quyền. trung gian kế t nố i giữ a bên cung và bên cầ u Số liệu thống kê cho thấy, việc tổ chức các trong cá c quan hệ thị trườ ng, nhấ t là thị Tòa án Internet ở Trung Quốc được thực trường mang tí nh tổ chứ c cao như tí n dụ ng tiễn đón nhận. Từ ngày 18/8/2017 đến ngày ngân hà ng, bả o hiể m, bấ t độ ng sả n Rõ 17/8/2018, Tòa án Internet Hàng Châu đã thụ rà ng, trướ c nhữ ng biế n đổ i nhanh chó ng đó lý 12.074 vụ kiện thuộc thẩm quyền và đã củ a hiệ n thự c cuộ c số ng, việ c là m mớ i cá ch giải quyết xong 10.391 vụ việc. Thời gian xét chú ng ta tư duy về thự c tiễ n kinh tế - xã hộ i xử một phiên xử trực tuyến trung bình chỉ cũ ng như thự c tiễ n phá p lý (cả ở sự đa chiều mất 28 phút và thời gian giải quyết vụ việc từ trong tư duy và sự nhanh chó ng trong tố c độ khi thụ lý tới khi ra phán quyết trung bình là tư duy) là điề u rấ t cầ n thự c hiệ n  38 ngày ( com/insights/china-establishes-three- Tài liệu tham khảo internet-courts-to-try-internet-related-cases- 1. China Establishes Three Internet Courts to online.html). Try Internet-Related Cases Online, https://
10. 32 Thông tin Khoa học xã hội, số 12.2019 www.chinajusticeobserver.com/insights/ đặt ra cho phát triển kinh tê ́- xã hộ i và china-establishes-three-internet-courts-to- hộ i nhậ p quố c tế c ủ a Việ t Nam, Nxb. try-internet-related-cases-online.html Chí nh trị quố c gia, Hà Nộ i. 2. Klaus Schwab (2016), The Fourth 6. Nguyễn Khánh (2018), Định danh ứng Industrial Revolution, World Economic dụng gọi xe: Công nghệ hay vận tải?, Forum. 3. How to litigate before the internet courts in danh-ung-dung-goi-xe-cong-nghe-hay- China, van-tai-20181129085542203.htm com/insights/how-to-litigate-before-the- 7. Hoà ng Phê (chủ biên, 2003), Từ điể n tiế ng internet-courts-in-china.html Việ t, Việ n Ngôn ngữ họ c, Nxb. Đà Nẵ ng 4. Trầ n Đắ c Hiế n (chủ biên, 2008), Khoa và Trung tâm Từ điể n họ c, Đà Nẵ ng. họ c và công nghệ thế giớ i: Nhữ ng xu 8. Trần Thủy (2019), Ứ ng dụ ng trí tuệ nhân hướ ng mớ i , Nxb. Khoa họ c và kỹ thuậ t, tạ o: 50% vẫ n cò n thờ ơ, Hà Nộ i. vn/vn/kinh-doanh/dau-tu/the-gioi-bung-no 5. Trầ n Thị Vân Hoa (chủ biên, 2017), -tri-tue-nhan-tao-dn-viet-cham-chan-502 Cá ch mạng Công nghiệp 4.0: Vấ n đề 604.html (tiếp theo trang 53) đoạn 2011-2020, Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới. 7. Lê Xuân Cử, Phạm Hải Hưng (2018), 13. Phạm Thắng (2007), “Điều tra dịch tễ Xu thế già hóa dân số ở nước ta hiện học về tình hình bệnh tật, nhu cầu chăm nay và yêu cầu nâng cao chất lượng sóc y tế và xã hội của người cao tuổi Việt sống của người cao tuổi, Nam”, Tạp chí Dân số và phát triển, số 4. tapchicongsan.org.vn/Home/PrintStory. 14. Phạm Thắng, Đỗ Thị Khánh Hỷ (2009), aspx?distribution=52239&print=true Báo cáo tổng quan về chính sách chăm 8. Bùi Thế Cường (2005), Trong miền an sóc người già thích ứng với thay đổi cơ sinh xã hội nghiên cứu về tuổi già Việt cấu tuổi tại Việt Nam, Hà Nội. Nam, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 15. Trần Thị Minh Thi (2014), Nghiên cứu Hà Nội. tổng quan về vai trò gia đình và Nhà 9. Nguyễn Thị Ngọc Hà (2016), “Thực nước trong chăm sóc người cao tuổi: trạng sắp xếp cuộc sống của người cao Những vấn đề thực tiễn và chính sách, tuổi hiện nay”, Tạp chí Xã hội học, số Đề tài nghiên cứu khoa học cấp cơ sở, 4(136). Viện Xã hội học. 10. Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam (2012), 16. Tổng cục Thống kê (2015), Kết quả Điều tra quốc gia về người cao tuổi Việt khảo sát Mức sống dân cư Việt Nam Nam VNAS 2011 - các kết quả chủ yếu, năm 2014, Hà Nội. Nxb. Phụ nữ, Hà Nội. 17. Tổng cục Thống kê (2017), Kết quả 11. Lê Văn Khảm (2014), “Vấn đề về người khảo sát Mức sống dân cư Việt Nam cao tuổi ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí năm 2016, Hà Nội. Khoa học xã hội Việt Nam, số 7 (80). 18. UNFPA (2019), Hướng tới chính sách 12. Lê Ngọc Lân (2010), Một số vấn đề quốc gia toàn diện thích ứng với già cơ bản về người cao tuổi Việt Nam giai hóa dân số ở Việt Nam, Hà Nội.