Địa danh đường phố Hà Nội giai đoạn Pháp thuộc - Nguyễn Thị Việt Thanh

Nội dung text: Địa danh đường phố Hà Nội giai đoạn Pháp thuộc - Nguyễn Thị Việt Thanh

1. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 a danh ng ph Hà N i giai on Pháp thu c Nguy n Th Vi t Thanh*, Phùng Th Thanh Lâm Vi n Vi t Nam h c & Khoa h c phát tri n, i h c Qu c Gia Hà N i 144 Xuân Th y, C u Gi y, Hà N i Vi t Nam Nh n ngày 10 tháng 4 nm 2013, Ch nh s a ngày 29 tháng 5 nm 2013; Ch p nh n ng ngày 18 tháng 6 n m 2013 Tóm t t: Bài vi t t p trung mô t b c tranh h th ng a danh ng ph Hà N i giai on Pháp thu c (t n m 1988 n n m 1945). M c ích kh ng nh vai trò c a Pháp t i Hà N i c th hi n rõ b ng ch tr ơng t tên ph b ng ti ng Pháp. Bên c nh h th ng ch lo i c s d ng hoàn toàn theo quy nh c a Pháp, các y u t nh danh c c u t o theo hai ki u ý ngh a c ơ b n là ý ngh a mang tính ng ký và ý ngh a mang tính mô t . Nhóm nh danh mang tính ng ký ch yu áp d ng i v i các ph m i xây d ng, là tên các quan ch c chính quy n, nhà v n hóa, khoa hc ng i Pháp. i v i h th ng a danh ng ph Hà N i truy n th ng v n ch y u mang ý ngh a mô t , chính quy n áp d ng ph ơ ng th c d ch tr c ti p và dch t ơ ng ơ ng sang ti ng Pháp. B ng các s li u và d n ch ng c th , bài vi t giúp ng i c hình dung m t h th ng a danh ng ph Hà N i v i nh ng iu ki n l ch s , chính tr , v n hóa h t s c c thù c a giai on Pháp thu c. 1. M u* u là Ph ( 府) r i n Huy n ( 縣), ti p n là Tng ( 總) và cu i cùng là Ph ng Sau o d c a vua ng Khánh công (坊)/Thôn( 村)/Tr i ( 寨). Các c p qu n lý hành nh n Hà N i là “nh ng a” c a th c dân chính này c b sung và thay th d n b ng Pháp và c Toàn quy n ông D ơ ng phê mt khái ni m m i mang tính ph ơ ng Tây là chu n ngày 3/10/1888 nh m bi n Hà N i tr ”ph ”. Cùng v i hàng lo t v n nh xác nh thành ”Paris thu nh ” - th ph c a Pháp t i ranh gi i c a Hà N i, t ch c b máy hành ông D ơ ng, Hà N i có nh ng b c chuy n chính, xây d ng c ơ s h t ng c ráo ri t mi trên nhi u ph ơ ng di n nh ho ch nh ô th c hi n, chính quy n th c dân Pháp quy t th , xây d ng c ơ s h t ng, thi t l p b máy nh thành l p thành ph Hà N i v i t cách là hành chính theo mô hình ô th hi n i c a th ph c a t nh Hà N i. ph ơ ng Tây. Các c p hành chính ph bi n c a Th ng Long – Hà N i v i t cách là các ơ n v hành chính c ơ s c a tri u ình nhà Nguy n 2. Quá trình hình thành và phát tri n ô th trong g n su t th k 19 (t 1802 -1887) ng Hà N i trong giai on Pháp thu c ___ Theo Ngh nh s 18 phân nh ranh gi i * T.: +84-904152536 Email: thanhntv@vnu.edu.com thành ph Hà N i c T ng trú s Pháp 66
2. N.T.V. Thanh, P.T.T. L âm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 67 Parreau ký ngày 14-9-1888, ph m vi không chính quy n thu c a th c hi n. L trình xây gian Hà N i b t u t S Thu quan (nay là dng ph c chia thành ba giai on (dn Bo tàng Qu c gia Vi t Nam), qua Blockhaus theo [2]): Nord (lô c t phía b c, nay thu c ph Phó c - Giai on th nh t (1875-1888): m Chính, qu n Ba ình), ng Grand Bouddha ng n i khu v c Nh ng a v i khu v c (ng c Ph t L n, nay là ph Quan Thánh), Tr ng Thi và Hoàng Thành, ng th i m m t ng bao quanh thành Hà N i, kéo n ng lo t ph phía ông h Hoàn Ki m quanh tr c ph Thanh Oai (ph V n Mi u - Qu c T ng Hàng Khay – Tràng Ti n. Kho ng g n Giám), chùa Sinh T (nay là ph Duy Tân), 50 ph c m trong giai on này, nh các ng Hu (nay là ph Hu ), công s Hu , qua ph Francis Garnier (nay là inh Tiên Hoàng), ê thu c khu nh ng a (khu n Th y) cho Beauchamp (nay là Lê Thái T ), Jules Ferry (nay n t n sông H ng (d n theo [2]). V c ơ b n, là Hàng Tr ng), Henri Riviere (nay là Ngô thành ph Hà N i n m trên t c a 5 t ng thu c Quy n), Nhà Chung, Citadelle (nay là ng huy n Th X ơ ng là V nh X ơ ng. Yên Hòa, Thành), Thu n M , ng Xuân, ông Th và t ng Yên - Giai on th hai (1889-1920): ây là giai Thành thu c huy n V nh Thu n, phía ông on m nhi u ph nh t, kho ng g n 130 ph , thành ph ti p giáp v i sông H ng, phía b c, trong ó có nhi u ph l n, t o nên các tr c tây và nam c xác nh b i m t ng th ng chính c a Hà N i nh các ph Gambetta (nay là ch y v i 15 c t m c. V i vi c tách thành ph Tr n H ng o), Carreau (nay là Lý Th ng Hà N i, 3 t ng còn l i c a huy n Th X ơ ng Ki t), Gia Long (Bà Tri u), Bobillot (Lê Thánh (Kim Liên, Phúc Lâm, Thanh Nhàn bao g m 12 Tông), Grand Bouddha (Quán Thánh), Rialan xã thôn ph ng) và 4 t ng c a huy n V nh (Phan Châu Trinh), route du Hué (Ph Hu ), Thu n (Th ng, Trung, N i, H bao g m 29 - Giai on th ba (1921-1945): là giai ơ n v xã thôn ph ng) thu c ph m vi t nh Hà on vic u t khai thác thu c a c a Pháp Ni. Tuy v y, sau ó, ph m vi c a thành ph Vi t Nam nói chung và thành ph Hà N i nói Hà N i ti p t c c m r ng b ng m t s riêng có nhi u gi m sút do chính quy n th c Ngh nh c a chính quy n Pháp nh m áp ng dân Pháp chính qu c ph i t p trung tham gia nhu c u xây d ng và ch nh trang ô th , l n l t vào cu c chi n tranh th gi i l n th hai. Vi c mt s t c a các khu v c trên c ng c quy ho ch Thành ph c ng ch u nhi u nh nh p vào ph m vi c a thành ph Hà N i vào hng áng k so v i nh ng n m tr c. các giai on sau ó. Kho ng 60 ph c xây d ng trong giai on Sau khi xây d ng xong khu ”nh ng a” này, trong ó nhi u ph n m khu v c phía vi di n tích th c t là 18 ha trên t c a các nam thành ph thu c t ng T Nghiêm, H u ph ng Th y c ơ Trúc Võng, Bi n D ơ ng, T Nghiêm, nh Hoàng Cao Kh i (Lê i Hành), Nhiên thu c t ng Phúc Lâm (nay là khu v c t Voie 202 ( i C Vi t), Cheon (Ph m ình u ph Tràng Ti n, t i ph Lê Thánh Tông, H) và m t s ph n m phía B c, thu c t ng Tr n Thánh Tông kéo t i ph Nguy n Công Yên Thành (huy n V nh Thu n) nh ph Tr ), chính quy n Pháp ti n hành m các ph Maurice Graffeuil (Bích Câu), Voie 97 sau i theo tiêu chu n châu Âu. L n u tiên, vi c th thành ph Hai Bà Tr ng (1 on ph Trúc ch hóa các quy chu n i v i ng, ph , bao Bch), Antoine Bonnet sau i thành Nguy n g m c các khu ph c và khu ph m i c Công Tr (Châu Long),
3. 68 N.T.V. Thanh, P.T.T. L âm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 Cùng v i vi c m r ng và phân chia Hà N i Hng o, Ngô Quy n (tên g i ngày nay) thành 8 ơ n v hành chính c p khu ph là vi c c g i là ” Boulevard ”. Nh ng ph nh h ơn t tên cho các ng ph c và m i và các nh ph Quán Thánh, ph Nhà Th c g i là công viên c a Hà N i. Th i gian u, vi c t ”Avenue ”. Nh ng ph l n ch y d n t trung tên ph ph i c thông qua b ng ngh nh c a tâm ra các vùng dân c ngoài thành ph c Toàn quy n ông D ơ ng. Sau ó vi c t và gi là ” Route ”, nh ph Hu , ng Thanh i tên ph d n d n c th ch hóa, ti n hành Niên, ng Qu n Ng a ngày nay. i a s theo m t nguyên t c và quy trình th ng nh t các ng ph khác u c g i là ” rue ” [10]. kh ng nh v trí th ng tr c a chính (ph ) ho c ” ruelle ” (ph nh h p, ng h m). quy n th c dân t i Hà N i ng th i m r ng Ngoài ra còn m t s y u t ch lo i c bi t, nh h ng c a v n hóa ”m u qu c” t t c các tơ ng i ít xu t hi n nh Cité (ngõ xóm, nh ph u mang tên ti ng Pháp. Theo quy nh Cité Chân H ng – Ngõ Hàng C ), digue ( ê, ca chính quy n thu c a, các ng ph m i nh Digue Pareau – ph Hoàng Hoa Thám), m s c ánh s theo th t , r i sau ó m i place (n ơi, nh Place du Commerce – ph Ch c t tên. Vì v y, trong ti u s a danh c a Go), quai (kè sông, nh Quai Clémenceau – rt nhi u các ng ph c a Hà N i c xây ng Tr n Nh t Du t) (theo [1, 8, 9]) V i dng giai on Pháp thu c, a danh u tiên là ph ơ ng th c s d ng t ch lo i này, chính ”voie ”, nh ” voie 55” ( ng Hùng V ơ ng), quy n Pháp ã áp t hoàn toàn ý ngh a c a các ”voie 60” (ph Lê H ng Phong), ” voie 191 ” t ti ng Pháp vào khi xây d ng tên cho ng (ph Lê i Hành) (theo [1, 2]). Vi c t tên ph Hà N i. ph theo con s là s mô ph ng phong cách Gi a ph n ch lo i và ph n nh danh hi n i c a nhi u n c châu Âu và trình t các th ng c n i b ng phân t s h u là de, des s v c ơ b n th hi n trình t quy ho ch và xây khi ph n nh danh là m t danh t , c hng h n dng ng ph . Sau ó, các a danh ban u nh Rue de la Citadelle , Route de l'Abattoir, này u c thay th b ng các a danh m i có Rue des Caisses, Rue du Papier . i v i tên ngh a (tr m t s tr ng h p c bi t v n còn ph c t theo tên ng i thì c u trúc nh quen s d ng n t n nh ng n m g n ây). danh ch bao g m y u t ch lo i và tên ng i, ví d Rue Victor Hugo, Boulevard Henri d’Orleans, Boulevard Gambetta , 3. C u t o ph c th a danh ưng ph 3.2. Các ki u ý ngh a c a b ph n nh danh 3.1. Y u t ch lo i Nhìn t ng th h th ng tên g i ng ph Gi ng nh m i ơn v nh danh, m i tên Hà N i giai on 1875-1945 có th phân chia ph là m t ph c th a danh g m hai ph n: ph n ch lo i và ph n nh danh. Ph n ch lo i thành m t s l p a danh v i các ki u lo i ý gm các y u t phân bi t theo l n c a ph : ngh a c ơ b n sau: boulevard ( i l ), avenue (ph l n), rue (ph ), 3.2.1. L p a danh mang ý ngh a ng ký ruelle (ph nh h p, ng h m), impasse Khi kh o sát h th ng a danh Hà N i t (ngõ). Theo các tiêu chí trên, 17 ng ph giai on Pháp thu c, chúng tôi th y r ng m t chính l n có v a hè r ng c xây d ng trong lp a danh chi m v trí h t s c c bi t, không giai on u v i t cách là nh ng tr c ph ch v s l ng, b quy nh b i nh ng iu chính nh inh Tiên Hoàng, Lê Thái T , Tr n ki n chính tr - l ch s c thù c a giai on
4. N.T.V. Thanh, P.T.T. L âm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 69 này, ó là l p a danh s d ng tên ng i, Vi quy nh này, vi c s d ng nhân danh thu c vào lo i a danh có giá tr ng ký theo tr thành khuynh h ng ch y u trong vi c t h th ng phân lo i c a các nhà a danh h c. tên các con ph m i th m chí ôi khi thay th Sau khi ph ơ ng th c ánh s c s d ng c nh ng con ph ã c t tên. Ph n l n ó giai on u, t o nên h th ng a danh thu n là tên c a các nhà chính tr , quân s có liên túy có ý ngh a ký hi u, ph ơ ng th c s d ng quan ho c ”có công” trong công cu c xâm l c nhân danh (tên ng i) làm tên ph b t u c và bình nh B c K và Hà N i. Maréchal chính quy n Pháp s d ng, t o nên h th ng a Joffle – th ng ch có nhi u công lao trong công danh mang ý ngh a ng ký. Theo tài li u c a cu c vi n chinh B c K , Francis Garnier – v chính quy n Pháp t i ông D ơ ng [11] n ch huy Pháp chinh chi n nhi u t nh B c k , tháng 7/1904 thành ph Hà N i g m 131 ng sau ó b quân C en gi t, Bobillot Jules - ph c xây d ng ch y u n m phía ông và trung s trong quân i vi n chinh c ghi ông nam c a Hoàng Thành. Vào th i gian này, công trong tr n ánh nhau v i quân C en , s l ng ph mang nhân danh không nhi u. ho c các nhà qu n lý gi ch c v quan tr ng Trong s 131 tên ph c th ng kê ch có 32 trong h th ng chính quy n th c dân ông tên ph c t theo nhân danh (chi m Dơ ng nh Paul Bert - th ng s An Nam B c 24.4%), trong ó ch 2 i l c t theo tên K, Van Vollenhoven – toàn quy n ông hai v vua c a tri u Nguy n là Gia Long và Dơ ng c ch n t cho nh ng ng ph ng Khánh, các ph còn l i c t tên theo ln. Vi tiêu chí ”có công v i vi c truy n bá tên ng i Pháp g m các nhà khoa h c, nhà v n vn hóa Pháp”, m t s nhân v t nh Madame ho c các nhà chính tr . Autigeon – ng i có công trong vi c phát tri n ngành thêu ren Hà N i và B c K v n là tên Tuy v y, v i m c ích kh ng nh h ơn n a ca ph ng T t, hay Alexadre de Rhodes – v trí, quy n l c c a mình t i Vi t Nam, kh ng ng i ã góp ph n quan tr ng vào vi c hình nh ý t ng xây d ng m t ô th thu c a c a thành ch qu c ng Vi t Nam hi n i c ng Pháp, t cu i th k 19, chính quy n th c dân tng c l y tên t cho ph ng Tr n Côn chính th c ra quy nh v vi c s d ng nhân ngày nay. Ngoài ra, tên c a m t s ki n trúc s , danh và la ch n tên ng i t tên cho nhà khoa h c, bác s n i ti ng c ng c xu t ng ph , v i m t s tiêu chí xét duy t hi n trên m t s ng ph , nh Victor Hugo - (d n theo [2]): i v n hào (ph Hoàng Di u), Albert Calmette - Tên các s quan các c p trong quân i - bác s n i ti ng ã t ng làm vi c ông Pháp ã có nhi u công trong công cu c “bình Dơ ng và c ng là ng i tìm ra thu c BCG nh” x B c K ; phòng b nh lao cho tr s ơ sinh (ph - Tên c a các nhà ho t ng chính tr Pháp Yersin) M t s ph không ch s d ng tên mà ã gi nh ng ch c v quan tr ng trong h còn a c ch c v chính th c thành m t b th ng chính quy n th c dân t i Pháp và t i ph n c a a danh, nh Boulevard Amiral ông Dơ ng; Courbet ( i l ô c Cu c-bê, nay là ph Lý - Tên c a các danh nhân v n hóa Pháp và Thái T ), Rue Capitaine Labrousse (ph i úy Vi t; La-bơ-rut-xơ, nay là ph Lý o Thành), Rue Général Constant (ph t ng Công-xơ-tng, - Tên c a các nhân v t l ch s Pháp và nay là ph oàn Tr n Nghi p), Rue Générale Vi t, tên c a nh ng ng i có công trong vi c Beylié (ph t ng Bey-li-e, nay là ph Hàng truy n bá v n hóa n c Pháp v i x thu c a. Chu i)
5. 70 N.T.V. Thanh, P.T.T. L âm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 Bên c nh ó, tên mt s doanh nhân n i danh mang tính mô t c ng chi m v trí áng ti ng c a Phâp c ng c s d ng t cho k, th m trí chi m u th , t o nên c thù riêng các ph buôn bán Hà N i. Ph Nattes en Jonc ca Hà N i. (Hàng Chi u) có tên t tr c th i Pháp thu c Tr c h t, ph n nào có th th y rõ di n c i thành Rue Jean Dupuis ; Rue des mo c a l p a danh này qua h th ng tên ph Brodeurs (Ph Th Thêu) c t n m 1884, các ph ng ngh nghi p. Khái ni m ”36 ph nh ng l i c i ti p thành Rue Jules Ferry ph ng” g n li n tên g i c a khu ph c v i vào n m 1890. Rue des Briques (ph Hàng gn 100 con ph nh . Th th công t các làng Gch) c t n m 1890, nh ng t i n m 1920 ngh quanh Th ng Long x a t t p v ây, t p i thành Rue Guyli Blanchart . trung theo t ng khu v c chuyên làm ngh c a Cùng v i các tên Pháp, tên ng i Vi t mình. S n ph m c buôn bán c s d ng cng c xu t hi n trên m t s con ph nh ng làm tên ph , th ng v i ch "Hàng" ng rt h n ch . Th ng kê tên ph trên b n Hà tr c. S ra i c a m i ph ”Hàng ” u có Ni 1946 cho th y, t ng s ph c chính nh ng iu ki n l ch s , v n hóa và c iu quy n Pháp t b ng tên ng i Vi t Nam là 21 ki n a lý riêng. M i ph chuyên môn buôn ph (chi m 6,1% t ng s ph th i k này). bán m t lo i m t hàng. Ph Hàng y chuyên Ngoài tên m t s danh nhân l ch s nh Hai Bà bán các lo i túi, y; ph Hàng Bài t p h p Tr ng, Lý Th ng Ki t, Tr n H ng o và m t nhi u c a hàng bán bài lá; ph Hàng D u s vua quan th i Nguy n nh Gia Long, ng chuyên bán các lo i d u l c, d u v ng và d u Khánh, Ph m Phú Th , tên m t s ng i tr u n và th p èn; ph Hàng M n chuyên Vi t ph c v c l c cho chính quy n Pháp bán v i v n làm m ho c qu n áo tr em; ph cng c s d ng nh H u V , Hoàng Cao Hàng S (nay là Lò S ) chuyên óng và bán áo Kh i, Cao c Minh. Tuy v y, i a s tên quan Các a danh ph Hàng M m, Hàng ng i Vi t u c t cho các ph ng n ho c Mành, Hàng Qu t, Hàng B c, Hàng L ng ã ngõ nh . Ch ng h n, tên Hai Bà Tr ng c ht s c quen thu c v i ng i dân Th ng Long – t cho m t on ng n ph Trúc B ch ngày Hà N i nhi u n m tr c khi th c dân Pháp vào nay, tên Nguy n Trãi t cho con ph nh chi m óng Hà N i v i nh ng m t hàng riêng. Nguy n V n T ngày nay. N m 1928, tên c a Tính mô t ngh nghi p ho c s n ph m c thù danh nhân Nguy n Du c t cho m t ng ca ph t o nên c tr ng chung c a nhóm a ly l i khu Gia Ng (nay là ph Gia Ng ), danh này. mãi t i n m 1943 m i c l y làm tên m t Song v i mong mu n xây d ng m t thành ph dài h ơn sau khi sáp nh p ba on ph v n ph thu c a mang nng d u n Pháp, chính có tên Pháp là Rue Riquier , Rue Charle Halais quy n th c dân ng th i v i c g ng s d ng và Rue Dufourq (ph Nguy n Du ngày nay). tri t tên ng i Pháp cho nh ng con ph m i, Tình tr ng trên ph n ánh rõ thái phân bi t còn ch tr ơ ng chuy n i tên nhng con ph i c a chính quy n th c dân i v i ng i b n c sang ti ng Pháp trong kh n ng có th . Nhìn x trên chính m nh t c a h . li l ch s chuy n i a danh c a nh ng ph 3.2.2 L p a danh có ý ngh a mô t c Hà N i, có th th y hai khuynh h ng c ơ Cùng v i h th ng các a danh mang tính bn: ng ký b ng tên ng i, s t n t i c a nhóm a
6. N.T.V. Thanh, P.T.T. L âm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 71 - Khuynh h ng th nh t: Chuy n d ch h u ngô, , s n c g i tên là Rue des Tubercules nh t ơ ng ơ ng v ngh a gi a tên c sang tên (ph các c ) và c quay tr l i v i tên Hàng ti ng Pháp, t o thành các t h p m i v hình Khoai vào n m 1945. th c, nh ng n i dung không khác so v i tên c . Mc dù m t s ít ph sau m t th i gian có ây là ph ơ ng th c ơn gi n nh t và c ng tên g i ti ng Pháp b ng ph ơ ng th c chuy n c s d ng nhi u nh t. Nh ph Hàng Bông dch nh trên, c thay th b ng m t a danh c chuy n thành rue de Cotton , ph Hàng khác mang tính ng ký, nh Rue des Brodeurs Bu m g i là rue des Voiles , ph Hàng Cá g i là (ph Th Thêu) c t n m 1884, nh ng l i rue de la Poissonerie , ph Hàng Cân có tên là c i ti p thành Rue Jules Ferry vào n m rue de Balances , ph C u g c g i là rue du 1890, Rue des Briques (ph Hàng G ch) c Pont en Bois . Rue de la Citadelle (ph c ng t n m 1890 nh ng t i n m 1920 i thành thành) c t tên cho ph ng Thành Do Rue Guyli Blanchart , nh ng có th nói ph ơ ng ph ơ ng th c chuy n d ch t ơ ng ơ ng này, th c mà chính quy n Pháp l a ch n x lý i mc dù a danh hành chính mang tính chính vi h th ng a danh ph c Hà N i là t ơ ng th c là tên ti ng Pháp, nh ng i v i i a s i nh t quán. Theo tài li u n m 1905 c a ng i dân lao ng Hà N i, vi c s d ng a chính quy n Pháp [11], tính n ngày 1 tháng 7 danh quen thu c b ng ti ng Vi t không nh nm 1904, trong s 131 ph ã có c a giai on hng n cu c s ng th ng ngày. này, kho ng g n 90 ph (kho ng 70%) có tên - Khuynh h ng th hai: Mô t m t cách gi c t o nên b ng cách d ch tr c ti p ho c gián ti p b ng cách mô ph ng tên ph c b ng gián ti p tên g i c . T i các giai on sau, do mt cách di n t khác có liên quan v ý ngh a s l ng các ph m i t ng lên, a danh ch vi m t hàng ho c ng i s n xu t m t hàng yu mang tính ng ký, song l p a danh mang mang tính i di n c a khu v c ó. Ví d Hàng tính mô t trên v n to nên m u s c riêng c a Tr ng n i ti ng các ngh thêu ren, làm l ng và h th ng a danh Hà N i truy n th ng trong làm tranh, song c t chung b ng tên là Rue giai on Pháp thu c. des Brodeurs (ph th thêu). Ph Hàng Khay Cùng v i l p a danh mang ý ngh a mô t ni ti ng b i ngh làm m ngh , kh m trai ngh nghi p c tr ng cho h th ng ph ”Hàng tinh x o nên c t tên là Rue des Incrusteurs ”, i v i m t s ng ph khác, ph ơ ng (ph Th Kh m). Ph Hàng B c, m t ph r t th c mô t v n c s d ng nh m t ph ơ ng lâu i n i ti ng v i ngh kim hoàn truy n th c r t thu n l i và h u hi u. i t ng c th ng cùng các x ng úc b c nén, c t s d ng mô t t ơ ng i a d ng. Có th li t tên theo m t hot ng có tính c thù Rue de kê ây ba lo i i t ng ch y u c l a Changeurs (ph nh ng ng i i b c). Hay ch n: mt ph khác có tên dân gian là ph Hàng B a - Th nh t: ch n c im v ng i c trú, (hay Hàng Cu c) c t l i tên Rue des nh rue des Cantonnais (ph ng i Qu ng Forgerons (ph ng i th rèn) nh ng n m ông, nay là Hàng Ngang); rue des Phúc Ki n sau i tên thành ph Lò Rèn. M t con ph (ph c a ng i Phúc Ki n, nay là ph Lãn ngay sát bên ch ông Xuân, là n ơi hàng ngày Ông), hay Impasse de l’Intentites (ngõ C n nông dân ngo i thành hay tp trung bán các cc, do có khu nhà c a nh ng ng i làm t i th nông s n nhi u nh t là các lo i khoai nh S c n c c, nay là ngõ Lý Th ng Ki t). khoai lang, khoai s , khoai môn, cùng v i g o,
7. 72 N.T.V. Thanh, P.T.T. L âm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 - Th hai: Ch n m t a im có tính c khi chuy n vào kho chính t th i Nguy n và tr ng nh t, phân bi t ph ó v i các ph khác. nh ng tên g i này còn l u gi n t n ngày nay. ây là ph ơ ng th c ph bi n nh t, có th th y T 1875 n 1945, không ít các ng ph qua hàng lo t tr ng h p, nh : Ph Quán Hà N i qua nhi u l n i tên vì nh ng lý do Thánh xa có tên là Avenue du Grand Bouddha khác nhau. Có nh ng ph i tên t i 4 - 5 l n, (ph Ph t l n). Ph Nguy n Công Tr x a có nh ph Chu V n An tính n n m 1945 ã tên là Rue Cimetière (ph Ngh a Trang vì có tng có 5 tên g i khác nhau, b t u là voie 54, mt ngh a trang c c a ng i Pháp). Rue de la sau ó là Avenue Nationale (1909), Avenue Van Prison (ph Nhà Tù) là tên g i c c a ph H a Vollehoven (1919), Rue du Destenay (1928), Lò, R ue de la Philharmonique là tên c ca ph ph Nhâm Diên (1945), n n m 1951 m i H Hoàn Ki m vì ó có m t r p hát cùng tên, mang tên Chu V n An . C ng có nh ng ph qua Rue de l’Hopital Chinois là tên ph Hòe Nhai nhi u l n tách nh p v i nh ng l n i tên khá vì có m t nhà th ơ ng c a ng i Trung Hoa. ph c t p nh on ph Tràng Ti n – Hàng - Th ba: ch n c im v hình d ng a lý Khay hay ph Bà Tri u. Giai on chính quy n ca ph , nh tr ng h p Route Circulaire (ph Pháp ra quy t nh t và i tên nhi u nh t là ng vòng) là tên t cho ph i La và t nm 1919 n nm 1933. T ng s ph c Tr ng Chinh. t, i tên trong giai on này là 116 ph trong Bên c nh h th ng a danh chính th c do ó n m 1919 là 31 ph , n m 1928 là 35 ph , chính quy n Pháp quy nh, không ít ng ph nm 1931 là 21 ph và n m 1933 là 16 ph . Xu Hà N i có các tên mang tính ”dân gian” do hng ch o c a vi c t, i tên ph giai nhân dân t t và s d ng trong cu c s ng on này là nhân danh hóa tên các ph . Nh ng hàng ngày. Ph ơ ng th c c u t o ch y u v n là nm sau, vi c t ho c i tên ph c ng c ph ơ ng th c mô t c tr ng. Ph Ngô S Liên, ti n hành nh ng mang tính ơ n l . tr c ây bên c nh a danh ký hi u Voie 55 sau ó c mang tên chính th c là Rue Lý Th ng Ki t (n m 1931), nh ng ng i dân v n 4. a danh Hà N i n m 1945 quen g i là ph Hàng a do là n ơi sinh s ng S ki n Vi t Nam tuyên b c l p n m ca ph n l n dân lao ng nghèo. Ph Tu T nh 1945 ã làm Ngh nh ngày 31-12-1942 c a vn c xây d ng và có tên Rue Goussard t Toàn quy n ông D ơ ng tr thành v n b n khá s m (n m 1919), song h u h t dân Hà N i cu i cùng c a chính quy n thu c a Pháp u quen g i là ph Ch ui b i có bãi h p ông Dơ ng v vi c m r ng Thành ph Hà ch vào x m t i khi Ch Hôm óng c a b lính Ni. Th c t sau cu c o chính c a Nh t ngày canh ui. M t ngõ nh khu v c t i t m, l y 9/3/1945, chính quy n thân Nh t c thành li thu c thôn Th Quan tr c ây, mang tên là lp. Hà N i, bác s Tr n V n Lai, m t trí th c Ngõ n mày do t p trung nhi u ng i làm ngh có tinh th n dân t c, c lý (th tr ng) thành hành kh t ( n n m 1945 c i thành ngõ ph Hà N i t 20/7/1945 n ngày Cách m ng oàn K t). M t s con ngõ khác nh ngõ tháng 8 thành công, ã có nh ng quy t nh h t Thu n Thành là do l y tên c a m t c a hi u sc quan tr ng nh m xóa b nh h ng và vai kiêm nơi s n xu t xà phòng, sau ó là thu c lá trò c a Pháp Hà N i, trong ó có vi c t l i ni ti ng th i Pháp thu c; ngõ T m Th ơ ng có tên h u h t các ng ph và công viên [6]. tên do có m t kho ch a t m thóc dân n p tr c Các y u t ch lo i Boulevard, Avenue, Rue
8. N.T.V. Thanh, P.T.T. L âm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 73 c thay th hoàn toàn b ng các t ti ng Vi t dân t c, nh ph ng Khánh c thay b ng nh i l , ng và ch y u là Ph . H u h t ph Tri u Quang Ph c (nay là ph Hàng Bài), các ph c Hà N i u c quay tr l i tên g i ph Gia Long thay b ng ph Mai H c (nay c v i ch ”Hàng ” thân thu c. M t s ít là ph Bà Tri u). M t s a danh hành chính tr ng h p c t tên g i m i nh m ánh c nh Kim Mã, Hòa Mã, Kim Hoa (tên các du c im m i c a ph . Ví d Rue de la thôn c a Th ng Long c a th k 19) c s Lague có tên c là ph Hàng S ơn, song t n m dng nh danh cho nh ng con ph n m trên 1945 l i c mang m t tên m i là ph Ch Cá khu v c ó. Có th nói, n m 1945 là n m ánh do ph có m t hàng bún n v i ch cá ngon du s k t thúc c a h th ng a danh Hà N i giai ni ti ng Hà N i. on Pháp thu c và m u h th ng a danh c a i v i h th ng ph mang tên ng i mt Hà N i hi n i thu c ch m i. Pháp, chính quy n bác s Tr n V n Lai quy t nh i h u h t sang tên ng i Vi t, tr tên 5. L i k t ph Y-éc-Xanh (nay là ph Nguy n Công Tr ) theo nguyên t c: Các danh nhân có uy tín l n a danh là m t nhân ch ng th m l ng v c t tên cho các ph l n; Các tên ph có lch s t n t i và phát tri n c a m t khu v c quan h v i nhau c t g n nhau. Khu trung trong nh ng iu ki n chính tr , v n hóa, a lý, tâm quanh h G ơ m là tên các v vua inh, Lý, kinh t nh t nh. ng ph Hà N i là m t Lê (Ngô Quy n, inh Tiên Hoàng, Lý Thái T , lo i ơn v hành chính r t c thù c a Hà N i Lê Thái T , ). Khu v c quanh ng Tr n vi t cách là m t ô th hi n i. Nghiên c u Hng o là các ph mang tên các danh t ng a danh ng ph Hà N i giai on Pháp nhà Tr n nh Y t Kiêu, Dã T ng, Tr n Qu c thu c không ch nh m tìm hi u nh ng c tr ng To n. D c sông H ng là nh ng tên ph Tr n cu t o và ng ngh a a danh t góc thu n Quang Kh i, Tr n Nh t Du t và các a danh túy ngôn ng h c mà còn góp ph n làm s ng l i liên quan t i nh ng chi n th ng l ng l y c a bc tranh v Th ng Long - Hà N i mt giai nhà Tr n nh V n Ki p, Bình Than. on k lch s có ý ngha nh t nh trong quá Sau 19/8/1945 chính quy n cách m ng trình phát tri n t mô hình ô th truy n th ng c thành l p. M c dù th i gian ho t ng ph ơ ng ông sang mô hình ô th ph ơ ng Tây công khai c a chính quy n Hà N i không lâu hi n i vi nh ng iu ki n, hoàn c nh l ch s nh ng v n tên ph c ng c các nhà lãnh - chính tr c thù. Bên c nh m c ích h c o quan tâm. Ti p thu v c ơ b n nh ng thay thu t, bài vi t hy v ng giúp nh ng ng i s ng i c a chính quy n bác s Tr n V n Lai, chính Hà N i, yêu Hà N i có thêm t li u v l ch s quy n cách m ng ra quy t nh i tên m t s ng ph c a Th ô, ch y u nh m kh ng c a nh ng con ph xung quanh mình qua nh v trí, a v , tình c m dân t c c a m t nh ng tên g i c a chúng. qu c gia c l p [6]. Các a danh Nhân Quy n (nay là ng B c S ơn), Hnh Phúc (nay là ph Tài li u tham kh o Tôn Th t àm), Dân Ch C ng Hòa (nay là ng in Biên Ph ) xu t hi n thay th các [1] Nguy n Vi t Ch c (ch biên) 2010. T in tên g i c Bên c nh ó, các a danh mang ng ph Hà N i, NXB Hà N i. tên vua quan và tay sai th i nhà Nguy n c ng [2] ào Th Di n (ch biên) 2010. Hà N i qua tài c xóa b , thay th b ng tên các anh hùng li u l u tr 1873-1954 , Nxb Hà N i.
9. 74 N.T.V. Thanh, P.T.T. L âm / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 2 (2013) 66-74 [3] Lê Trung Hoa (1994). a danh thành ph H chí [11] Gouvernement Général de L'indo-chine, (1905) Minh, HCM. Ville de Hanoi (Tonkin), Historique, Dévelopment [4] Nam H ng - L ng Th Ngà (2010). ng - ph financier, Règlementation administrative et Hà N i n m 2010, Nxb Hà N i. Fonctionnement des diversservices municipaux de [5] Phan Huy Lê (ch biên), 2012. Lch s Th ng la Ville de Hanoi , Imprimerie G.TAUPIN &Cie, Long Hà N i”, Nxb Hà N i. Hanoi [6] Lê M u Hãn (ch biên) 2012. Lch s Vi t Nam [12] Jan Tent, David Blair (2011), " Motivations for (t p 4). Nxb Giáo d c. naming: The Development of a toponymic typology for Australian Placenames ", Names, [7] Nguy n Quang Ng c (2008) Cp ph ng Th ng Vol. 59 No.2, June Long - Hà N i: quá trình hình thành, bi n i và nh ng nét c tr ng . K y u h i th o: Qu n lý và [13] Lucka Lorber Zoran Stiperski, Emil Hersak, phát tri n Th ng Long – Hà N i, Nxb Hà N i. Pavel Ptacek, Zygmun Gorka, Arkadiusz Kolos, Jelena Loncar,Josip Faricic, Mirjana Milicevic, [8] Nguy n Vinh Phúc (2010). a danh Hà N i, Nxb Ana Vujakovic & Anita Hruska (2011), " Identity Hà N i. through Urban Nomenclature : Eight Central [9] Bùi Thi t ( 2010). Th ng Long – Hà N i. T in European Cities ", Geografisk Tidsskrift - Danish a danh. Nxb Thanh Niên. Journal of Geography, 111(2), 181-194 [10] Nguy n V n U n (2010). Hà N i n a u th k XX , Nxb Hà N i (2 t p) Names of Hanoi Streets during the French Time Nguy n Th Vi t Thanh, Phùng Th Thanh Lâm Institute of Vietnamese Studies and Development Sciences, VNU, 144 Xuân Th y, C u Gi y, Hanoi, Vietnam Abstract: The article focuses on describing the system of names of Hanoi streets during the French time (1888 to 1945). The objective of affirming the role of the French in Hanoi was reflected in placing the names in French. Apart from the system used completely in accordance with the stipulation of the French, the elements of naming were structured in two ways of fundamental significance: the significance of registry nature and the significance of description character. The group of the names of registry nature was mainly applied to the newly built streets, the names of the officials, the French cultural activists and scientists. In terms of the traditional place names of Hanoi streets, there were the names of description character and the authorities used the direct translation and the equivalent translation into French. With the specific facts and figures and evidences, the article helps the reader to imagine a system of the names of Hanoi streets with the extremely characteristic historical, political and cultural conditions during the French domination. This article focuses on the following issues: a) the process of building and expanding Hanoi city in the colonial time; b) the way of naming Hanoi streets by the Vietnamese and French.