Giá trị văn hóa và các yếu tố ảnh hưởng đến việc bảo tồn nghệ thuật diễn xướng bài chòi Miền Trung

Nội dung text: Giá trị văn hóa và các yếu tố ảnh hưởng đến việc bảo tồn nghệ thuật diễn xướng bài chòi Miền Trung

1. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn GIÁ TRỊ VĂN HÓA VA CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN VIỆC BAO TÔN NGHÊ THUÂT DIỄN XƯỚNG BÀI CHÒI MIỀN TRUNG Nguyễn Tấn Khang Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc Gia Thành phố Hồ Chí Minh Tác giả liên hệ: nguyentankhang@hcmussh.edu.vn Lịch sử bài báo Ngày nhận: 28/7/2020; Ngày nhận chỉnh sửa: 14/12/2020; Ngày duyệt đăng: 23/4/2021 Tóm tắt Bài viết dựa trên việc khảo cứu, quan sát và theo dõi Bài chòi miền Trung để ghi nhận những giá trị văn hoá của Bài chòi. Trong đó, Nghệ thuật diễn xướng Bài chòi miền Trung đóng một vai trò quan trọng để nâng tầm Bài chòi trở thành Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại. Đằng sau việc công nhận Bài chòi là di sản thì việc bảo tồn di sản đó là điều hết sức quan trọng hiện nay. Bài viết chỉ ra những yếu tố giúp Bài chòi trở thành di sản song song đó là những yếu tố tác động tiêu cực lẫn tích cực đến việc bảo tồn và phát huy Nghệ thuật Bài chòi miền Trung. Từ khoá: Bài chòi, bảo tồn di sản, nghệ thuật diễn xướng. CULTURAL VALUE AND FACTORS RELATED TO PRESERVING "BAI CHOI" ART IN CENTRAL VIETNAM Nguyen Tan Khang University of Social Sciences and Humanities, Ho Chi Minh City National University Corresponding author: nguyentankhang@hcmussh.edu.vn Article history Received: 28/7/2020; Received in revised form: 12/12/2020; Accepted: 23/4/2021 Abstract The article is based on a field-observation research on “Bai choi” in the Central Vietnam to recognize the cultural values of this performing art. Its performances play an important role in making it the intangible cultural Heritage representative of mankind; thereby, preserving that heritage is of utmost importance today. The paper points out the contributors helping this art become a heritage and also those factors impairing it. Keywords: Bai choi, heritage preservation, performing arts. DOI: Trích dẫn: Nguyễn Tấn Khang. (2021). Giá trị văn hóa cộng đồng va các yếu tố ảnh hưởng đến viêc bao tôn nghê thuât diễn xướng Bài chòi miền Trung. Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, 10(4), 50-59. 50
2. Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 4, 2021, 50-59 1. Đặt vấn đề Việt Nam. Qua đó, chúng tôi mong muốn đóng Từ lâu Bài chòi không chỉ là một trò chơi dân góp một chút công sức trong việc nhìn nhận và gian mang tính giải trí đơn thuần mà đã được nâng góp phần quảng bá giá trị của Bài chòi trong đời lên thành một hoạt động diễn xướng cộng đồng sống của người miền Trung nói riêng, người Việt thu hút mạnh mẽ sự quan tâm của người Việt lẫn nói chung mà nay không chỉ của người Việt còn du khách quốc tế. Thuở khai sinh Bài chòi đơn là di sản của cả nhân loại. giản như một trò chơi giải trí dịp thảnh thơi mùa 2. Lịch sử hình thành của Bài chòi miền lễ Tết hay dịp nông nhàn. Dần dần Bài chòi được Trung cộng đồng gìn giữ và phát triển trở thành một hoạt 2.1. Nguồn gốc hình thành Bài chòi động diễn xướng mang nhiều giá trị nghệ thuật bên Về nguồn gốc Bài chòi, có nhiều giả thuyết cạnh giá trị giải trí như ban đầu. Trong đó, các giá khác nhau, hiện nay các nhà khoa học vẫn đang trị nghệ thuật diễn xướng thể hiện rất rõ nét văn tiếp tục công việc truy nguyên nguồn gốc thật hóa tốt đẹp của Bài chòi miền Trung. sự của Bài chòi. Giáo sư Hoàng Chương, Tổng Chính từ những giá trị văn hóa đặc sắc, sự Giám đốc Trung tâm Bảo tồn và Phát huy văn quan tâm của Nhà nước cộng với tinh thần gìn hóa dân tộc, người đã có hàng chục năm tìm hiểu giữ những nét sinh hoạt văn hóa dân gian của và nghiên cứu Nghệ thuật Bài chòi cho biết đến người Việt mà Bài chòi đã được ghi nhận xứng nay, vẫn chưa tìm thấy văn bản nào ghi lại nguồn đáng. “Ngày 07 tháng 12 năm 2017, tại Phiên gốc ra đời của Nghệ thuật Bài chòi. Tuy vậy, họp Uỷ ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về trong dân gian, chính các nghệ nhân Bài chòi vẫn bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 12 của truyền nhau câu chuyện về nguồn gốc Bài chòi. UNESCO diễn ra tại Jeju, Hàn Quốc, di sản Nghệ Theo tác giả Hoàng Lê trong quyển Lịch sử thuật Bài chòi Trung Bộ Việt Nam đã chính thức ca kịch và âm nhạc Bài chòi (Sở Văn hóa - Thể được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản thao Bình Định, 2001) cho rằng: “Theo lời cụ văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”. (Cục Phan Đinh Lang (sinh năm 1910) thì chính cụ Di sản Văn hoá, 2020) đã từng nghe ông nội, ông thân cụ và cũng nghe Ngày 5 tháng 5 năm 2018 tại thành phố nhiều người khác kể là hội Bài chòi là do ông Đào Quy Nhơn, tỉnh Bình Định đại diện Văn phòng Duy Từ (1571-1634) sáng lập, ông Đào Duy Từ UNESCO tại Việt Nam đã trao bằng vinh danh từ Bắc vào đến Bình Định thì lại lo việc di dân lập Nghệ thuật Bài chòi Trung Bộ Việt Nam của tổ ấp. Trong thời kỳ đầu, việc khai khẩn đất hoang chức này cho ông Nguyễn Ngọc Thiện - Bộ trưởng được coi là việc chủ yếu. Trên từng khu đất mới Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cùng lãnh đạo vở và bắt đầu sản xuất, người ta phải cất những các tỉnh miền Trung (từ Quảng Bình đến Khánh cái chòi cao làm bằng tranh, tre để canh giữ thú Hòa) là quê hương của Nghệ thuật Bài chòi. Sự rừng, bảo vệ hoa màu. Những cái chòi được bố kiện này đánh một dấu son trong quá trình khai trí theo hình vuông, hình chữ nhật hoặc hình bán sinh, gìn giữ, phát huy các giá trị nghệ thuật diễn nguyệt theo địa hình và tùy theo sự thuận tiện hỗ xướng Bài chòi lên đến đỉnh cao để trở thành một trợ cho nhau trong việc canh gác. Trên mỗi chòi di sản. Để từ đó các cộng đồng sinh hoạt Bài chòi đều có mõ, thanh la, trống hoặc các thứ để gây dù chuyên nghiệp hay không chuyên nghiệp xích tiếng động mỗi khi có thú rừng kéo đến phá hại lại gần nhau hơn trong sinh hoạt văn hóa diễn hoa màu hay uy hiếp người canh giữ thì lập tức xướng Bài chòi tạo đà thuận lợi cho Nghệ thuật các thứ dùng để làm thanh viện đó đồng khua Bài chòi phát triển thêm phần sắc nét. ầm lên xua đuổi thú dữ. Từ việc tổ chức các chòi Chính từ lẽ đó đã thôi thúc chúng tôi thực canh để bảo vệ sản xuất, ông Đào Duy Từ mới hiện bài viết này nhằm nhận diện các giá trị văn nghĩ ra một trò chơi trong dịp tết: Hội Bài chòi” hóa từ hoạt động diễn xướng Bài chòi Trung bộ (Đoàn Việt Hùng, 2014, tr. 24). 51
3. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn Nguồn gốc Bài chòi của tác giả Hoàng Lê có Bài chòi được manh nha hình thành khoảng thế vẻ đúng với trường hợp Bài chòi nương rẫy được kỷ XV đến thế kỷ XVI tại vùng Trung Bộ Việt xuất phát từ việc những người nông dân cuối thế Nam. Nếu xét theo tính chân thực (authenticity) kỷ XVI - đầu thế kỷ XVII dựng các căn chòi canh của một di sản văn hóa phi vật thể thì lời kể của rẫy, trông chừng thú rừng phá hoại mùa màng và những nghệ nhân Bài chòi có thể chấp nhận được. quấy nhiễu đời sống nhân dân. Trong quá trình đó Bởi vì di sản là của cộng đồng, đời sống của nó họ tìm ra cách giao lưu với nhau bằng những câu được quyết định bởi cộng đồng. Khi những chủ hát, câu hò giữa các chòi, đồng thời vừa chơi bài thể của nó, mà ở đây là những nghệ nhân và vừa hô hát với nhau. Và đó là cơ sở ban đầu cho rộng hơn là cộng đồng cư dân miền Trung trực việc hình thành Bài chòi. Tuy nhiên nói ông Đào tiếp giữ gìn di sản văn hóa phi vật thể Bài chòi Duy Từ là “cha đẻ” của Hô Bài chòi thì chưa có và những người tham gia Bài chòi đều chấp tài liệu chắc chắn. Nguồn gốc Bài chòi được kể nhận câu chuyện nguồn gốc Bài chòi như vậy, trên cũng dựa vào lời kể của những nghệ nhân thì khi khoa học có tìm được sự thật lịch sử về cao niên được truyền khẩu qua nhiều đời. nguồn gốc Bài chòi thì những chủ thể của di sản “Khảo sát về tập quán người Việt xưa ở Bài chòi chưa hẳn đã chấp nhận điều đó hơn là vùng Trung du, miền núi, hai ông P. Huard và M. cái mà họ đã nghe, đã tin bấy lâu nay. Cho nên, Durand, các nhà nghiên cứu âm nhạc học người chúng ta tạm chấp nhận điều này trong tinh thần Pháp đã mô tả: “Thôn dân ngủ đêm trên chòi để tôn trọng những chủ thể của Di sản văn hóa phi canh heo rừng và thú dữ ra phá hoại hoa màu. vật thể Bài chòi. Trên một chòi cao của mỗi rẫy, họ làm liên hoàn Ngày nay, Bài chòi được biểu diễn ở các tỉnh các rẫy và có nhiều chòi quanh nhau, khi có thú dọc miền Trung Việt Nam là Quảng Bình, Quảng rừng về, các chòi đều đánh mõ, khua phèng la Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, và xua đuổi vang động khắp vùng để hỗ trợ cho Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, nhau. Những đêm thanh vắng họ nghĩ ra các trò Bình Thuận và thành phố Đà Nẵng. Trong đó hoạt chơi, hát ống để giải trí và tâm tình với nhau động ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam giới từ chòi này qua chòi kia. Từ đó, họ sáng tạo ra thiệu được cho nhiều du khách biết đến Bài chòi Hô Bài chòi, “Đánh Bài chòi”. Qua một thời và Bình Định là một trong những địa phương cố gian dài, Bài chòi đã trở thành một nhu cầu giải gắng duy trì Bài chòi trong đời sống cộng đồng trí lành mạnh trong kho tàng văn nghệ dân gian mạnh mẽ. miền Trung”. (Ca dao dân ca Phú Yên, 1994, 2.2. Bài chòi: từ trò chơi đến diễn xướng dẫn lại từ Trần Hồng, 2012, Tạp chí Non Nước, Bài chòi là một trò chơi dân gian vì nó được số 179). khai sinh trong dân gian, được lưu truyền trong “Riêng G.L. Bouvier, nhà âm nhạc học dân gian và được đông đảo người dân hưởng ứng. người Pháp gốc Ba Lan, theo lời dẫn của nhạc Thạc sĩ Nguyễn Thị Ái Hoa trong luận văn Bài sĩ La Nhiên, ông đã đến Việt Nam những năm chòi dưới góc nhìn văn hóa học có định nghĩa đầu thế kỷ XX để nghiên cứu về các thể loại âm “Bài chòi là một trò chơi đặc sắc theo lối dân nhạc của nước ta. Ông đã dành hẳn một chương gian của cư dân miền Trung Việt Nam, trong đó dài có tên là Chanson Populaire de l’ Annam người chơi ngồi trên các chòi dựng sẵn. Về sau nó (trong quyển La Rousse Musicale-Paris 1928) để phát triển thành một loại hình nghệ thuật chuyên nói về nguồn gốc Bài chòi. Ông cho rằng “Bài nghiệp”. (Nguyễn Thị Ái Hoa, 2014, tr.18) chòi được hình thành và phát triển sau những Như cái tên Bài chòi, khi chơi bài người ta năm Nam tiến, tức là sau năm 1470”. (Đoàn Việt dựng từ chín đến mười một chòi cao khoảng hai Hùng, 2014, tr. 25) đến ba mét, xếp các chòi theo hình vòng cung Như vậy, điểm chung của các thuyết trên là hoặc hình chữ V. Ở giữa có chòi cái thường dành 52
4. Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 4, 2021, 50-59 cho các chức sắc trong làng, các cụ già lớn tuổi Không chỉ dừng lại ở một trò chơi dân gian có uy tín hoặc các cặp vợ chồng mới cưới. Khi dịp hội hè mà “ thế kỷ XVII Hội Bài chòi xuân chơi có một người hô bài gọi là Hiệu, người trong ra đời. Do yêu cầu thưởng thức của công chúng vai Hiệu điều khiển cuộc chơi bằng cách rút các ngày một nhiều và một cao, vượt ra ngoài hội con bài làm bằng gỗ tre có dán các lá bài giấy chơi, để dần về sau Bài chòi phát triển nhanh trong bộ bài tới từ trong ống tre. Ống tre rỗng chóng” (Nguyễn Thị Ái Hoa, 2014, tr. 28). Có ruột được đặt lỏng trên một cột cố định, mỗi ống lẽ chính từ đây, từ sự phát triển nở rộ của Bài tre chứa 27 lá bài, có nơi dùng bộ bài tam cúc cải chòi trong trong dân gian thông qua sự yêu mến tiến có 33 lá bài. của quần chúng mà Bài chòi phát triển trở thành Ai muốn chơi thì báo trước cho ban tổ chức, một loại hình nghệ thuật diễn xướng đậm chất còn người xem thì đứng xung quanh vừa nghe dân gian. hô bài vừa cổ vũ người chơi. Sẽ có ba tiếng Diễn xướng dân gian là tổng hợp những trống Trầu vang lên báo hiệu một ván bài mới và biểu hiện cơ bản nhất của đời sống thẩm mĩ dân người chơi bài leo lên chòi, mỗi chòi thường có gian, nói cách khác, là biểu hiện ra bên ngoài ba người chơi. Khi các chòi đã sẵn sàng thì ban của đời sống thẩm mĩ đó. Xét về cấu trúc diễn Hiệu bước ra giữa sân, thông thường là một đôi xướng dân gian thì Bài chòi có đủ các yếu tố nam nữ lần lượt xốc ống tre đựng bài và rút một diễn là các cử chỉ, điệu bộ, điệu múa, không gian con bài ra để bắt đầu hô bài. Hô bài để cho hay biểu diễn. Ở Bài chòi, phần diễn chủ yếu là của thì Hiệu thường dùng ca dao, tục ngữ và thường người quản trò tức là Hiệu. Phần diễn kết hợp sử dụng câu Thai mở đầu để tăng phần hấp dẫn, với phần xướng là các câu hát, điệu hò, cách nói hồi hộp cho ván bài. Chòi nào trúng với lá bài tạo thành hoạt động diễn xướng mang nhiều giá mà Hiệu hô thì gõ lên ba tiếng thì được giao lá trị thẩm mĩ, nhân văn. Thêm nữa là phần nhạc bài đó và cắm vào bó rơm trên đầu chòi. Hiệu sẽ có tính kết nối toàn bộ quá trình diễn xướng mà tiếp tục hô đến khi nào có chòi trúng được cả ba hiện nay Bài chòi đã sử dụng một số nhạc cụ dân lá bài thì tiếng trống vang lên báo hiệu ván bài tộc trong quá trình biểu diễn làm cho hoạt động kết thúc. Một số nơi còn sử dụng dàn nhạc gồm diễn xướng thêm phần đặc sắc. nhiều nhạc cụ dân tộc như đờn cò, kèn, sanh, Về nguồn gốc từ khi nào có hoạt động diễn trống một cách rộn rã nhằm tăng thêm sự sôi xướng, nhà thơ Quách Tấn trong quyển Non nước động và sinh khí cho cuộc chơi. Bình Định năm 1967 cho rằng “Bài chòi đã có từ Như vậy, với xuất phát điểm là một trò chơi lâu. Nhưng bày ra điệu hô thì mới độ 50, 60 năm được lưu truyền trong dân gian, lúc chơi thì được nay” (Đoàn Việt Hùng, 2014, tr. 20). cả một cộng đồng người tham dự, Bài chòi đã Thạc sĩ Nguyễn Thị Ái Hoa trong luận văn khẳng định vị trí của mình là một trò chơi dân Bài chòi dưới góc nhìn văn hóa học ghi: “Những gian có sức hấp dẫn lớn đối với cộng đồng. Các gánh Bài chòi được các Hiệu hợp tác thành lập công cụ sử dụng để chơi Bài chòi đều là chất liệu và đi lưu diễn khắp các vùng quê trên sân khấu dân gian như rất nhiều câu ca dao, tục ngữ có ý trải chiếu. Các gánh Bài chòi hoạt động quanh nghĩa nhân văn, giáo dục sâu sắc. Các nhạc cụ năm, đi đến đâu cũng được nhân dân nồng nhiệt dân tộc được huy động để tăng thêm không khí chào đón Năm 1934 là cột mốc đánh dấu một trong cuộc chơi, các chòi, bộ lá bài đều được làm sự kiện quan trọng xảy ra trong đời sống Bài chòi từ tre hay bó rơm để gắn bài trúng trên mỗi chòi Bình Định: Bài chòi từ đất lên giàn”. (Nguyễn đều là những thứ gần gũi với đời sống của người Thị Ái Hoa, 2014, tr. 28) dân, đặc biệt là người dân gốc nông nghiệp. Điều Nếu nói hoạt động diễn xướng Bài chòi được này cũng phần nào cho thấy nguồn gốc của Bài phát khởi từ cuối thế kỷ XIX trong hành trình lưu chòi là trên nương trên rẫy trên ruộng đồng. diễn Bài chòi khắp các nơi từ nông thôn đến thành 53
5. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn thị của các đoàn Bài chòi là có cơ sở. Thông qua 3. Các giá trị văn hoá của Bai choi trong hoạt động diễn xướng Bài chòi đã thỏa mãn được đơi sông công đông người Việt nhu cầu giải trí hay lớn hơn là nhu cầu thẩm mĩ 3.1. Gia tri nghê thuât cua Bai choi của quần chúng. Bên cạnh đó khi tham gia hoạt Như đa trinh bay ơ trên, Bai choi không động cộng đồng như Bài chòi người dân có cơ dưng lai ơ môt tro chơi dân gian ma giơ đây Bai hội cộng cảm với nhau, tạo nên sự gắn bó, cố kết choi đươc tô chưc như môt ngay hôi trong đo trong cộng đồng thêm bền chặt. phân chinh vân la tô chưc diên xương Bai choi Nghệ thuật diễn xướng Bài chòi ra đời trong hay con goi la Hô Bai choi. Chinh tư viêc trơ dân gian, phục vụ đối tượng chính là quần chúng thanh môt ngay hôi cua công đông cho nên Bai nhân dân và cũng trở thành di sản thông qua sự choi đươc săp xêp tô chưc bai ban. gìn giữ, kế thừa và phát triển không ngừng của Đa goi la Bai choi thi nhât quyêt phai chơi những nghệ nhân Bài chòi và sự ủng hộ, hưởng trên choi hay noi cach khac đơn gian hơn la đanh ứng nhiệt tình của nhân dân. Chính từ đó mà hoạt bai trên choi. Ngươi ta thương cât 9 choi, 11 choi động diễn xướng Bài chòi có sức hút đối với đời hay 13 choi ma không cât choi theo sô chăn. Ơ sống cộng đồng thực sự mạnh mẽ. Cách chơi mộc giưa la khoang sân trông đê anh Hiêu quan sat mạc, bình dân gắn với đời sống lao động, cách tổ đươc cac choi ma điêu khiên cuôc chơi. Phia chức chòi gần gũi với thiên nhiên, với đời sống sau khoang sân nơi anh Hiêu điêu khiên la choi nông nghiệp. Đặc biệt là những câu hô, câu hát trung tâm vơi hai bên la choi con. Tât ca kêt nôi của Hiệu là những làn điệu dân ca, những lối nói lai vơi nhau tao thanh môt không gian gân như dân gian, các câu ca dao, tục ngữ có nguồn gốc la hinh chư nhât hoăc co nơi cât cac choi theo xuất phát từ sinh hoạt cộng đồng đã tạo nên một hinh ô-van. Co thê hinh dung mô hinh xây dưng sức hấp dẫn rất riêng của Bài chòi đối với đông choi như sau: đảo quần chúng. Choi 1 Choi 2 Choi 3 Choi 4 Bởi Bài chòi xuất phát từ dân gian, là sản Choi cai Khoang sân trông nơi anh hay la choi Choi 5 phẩm của cộng đồng cho nên nó được cộng đồng Hiêu hô Bai choi quan tâm và hưởng ứng. Người chơi Bài chòi trung ương Choi 9 Choi 8 Choi 7 Choi 6 không nặng tính ăn thua, không mang màu sắc “đỏ đen” trong cuộc chơi mà chỉ xem là dịp gặp Hình 1. Mô hình xây dựng chòi trong gỡ bè bạn, dịp vui chơi giải trí sau những tháng Hội Bài chòi lao động mệt nhọc. Người đến xem Bài chòi Choi cai la nơi danh cho cac vi quan chưc, cũng không câu nệ chuyện chỗ ngồi mà cứ xúm ban tô chưc ngay hôi, ngươi chưc viêc, ban xít, chen nhau xung quanh khoảng sân trước các nhac Co nơi co bô tri choi con danh cho ban chòi mà nghe hô, mà cổ vũ cho người chơi hiệp nhac, ngươi chưc viêc va anh Hiêu co nơi gôp đồng với sự dẫn dắt của Hiệu. chung vao choi cai. Ngày nay, Bài chòi được đưa lên sân khấu Bai choi ơ Binh Đinh theo lôi cô đươc tai biểu diễn như một loại hình nghệ thuật đặc sắc; hiên bơi cac nghê nhân dân gian tai hiên đươc đặc biệt là từ nay Bài chòi trở thành di sản văn xây dưng 9 choi. Ban tô chưc ban cho môi choi hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Nhưng môt con bai cai, tương ưng vơi môi bai cai co 3 không vì vậy mà Bài chòi mất đi tính cộng đồng con bai con. Tương ưng vơi tông sô bai con cua 9 vốn có của nó mà Bài chòi vẫn được lưu truyền, choi la 27 con bai le hay con goi la bai ty ơ giưa vẫn được cộng đồng hưởng ứng chung tay dựng sân hôi. Khi anh Hiêu hô câu Thai mang tên môt chòi khai hội không chỉ mỗi dịp hội hè hay Tết con bai ma trung với con Bai choi nao đang giư đến xuân về mà còn trở thành một sinh hoạt cộng thi lâp tưc go 3 tiêng mo, nêu la chòi trung ương đồng thường xuyên. thi go 3 tiêng trông cai đê bao cho Hiêu biêt ma 54
6. Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 4, 2021, 50-59 dâng con bai trung khơp vưa hô. Nêu choi nao Cac câu hô, câu hat cua anh Hiêu la nhưng đươc Hiêu hô trung ca 3 con bai thi cung go 3 câu co vần điêu đươc săp xêp theo thư tư hơp hôi mo hoăc 3 hôi trông đê Hiêu dâng thương. ly. Nhưng câu Thai co luc ca ngơi tinh cam giưa Tuy cach chơi Bai choi đươc mô ta kha đơn con ngươi vơi con ngươi như tinh phu mâu, tinh gian nhưng gia tri Nghê thuât diên xương Bai thây tro, ca ngơi tinh yêu, tinh cam đôi lưa, phu choi chu yêu năm trong phân hô cua anh Hiêu. thê hay la ca ngơi cuôc sông lao đông, cac đưc Trươc khi băt đâu cuôc chơi anh Hiêu se diên tinh tôt đep cua con ngươi, nhưng gia tri truyên xương môt bai sau khi đươc ngươi chưc viêc giao thông lâu đơi cua dân tôc. Đông thơi cac câu bai le đông thơi cung la kiêm bai va giơi thiêu Thai con la nơi lưu trư kho tang kiêt tac ca dao, tên con bai cho ngươi chơi ơ cac choi đươc ro. tuc ngư dân gian lâu đơi. Thông thương cac câu Bai diên xương dươi đây đươc cac nghê nhân Thai đươc truyên khâu vơi nhau thông qua đơi dân gian ơ Binh Đinh tai hiên: sông công đông hăng ngay cho nên nhưng câu hô, câu hat gân gui vơi lơi ăn tiêng noi cua ngươi Hiêu phat bai đa đu cho Hiêu thu bai ty dân, dê đi vao long ngươi như cach noi cua anh Chin choi lăng lăng ma nghe đây Hiêu qua câu: Tay tôi bưng ông the bô bai 27 la Tay tôi rut xa trung ga Ông Ầm Mơi ba con mau kha nhanh chân Hay đi sut hâm la cai anh Tư Căng Xum xit trât tư lai gân chơi nghe chơi Môt dê trăng trăng la cai chi Bach Huê Hiêu tôi noi lên nhưng chuyên răn Đơi Ăn cân năm kê la cai anh Chin Gôi Thê hiên nghê thuât qua tro chơi đanh Ba chim bay nôi la cai chi Sau Ghe Bai choi. Lâp ban lâp be la cai anh Năm Dum (Tư liệu sưu tầm từ Hội đánh Bài chòi dân Hay đum hay tum Tư Xach ma đa quen gian Bình Định, 2018) Quân ao leng teng Nhi Ngheo ma cưc khô Đê gop phân lam tăng tinh hâp dân cua câu Hay bươi hay mô la cai chi Ba Ga hô, câu hat tư anh Hiêu thi không thê không nhăc Co nganh co nga la cai anh Tư Tương đên dan nhac dân gian. Thông thương dan nhac Phu man treo trương la cai chi Tam Dưng nay bao gôm đan nhi, ken, trông. Bên canh đo, la Ươt ao ươt quân la cai anh Ngu Trơt trông cai do ngươi chưc viêc điêu khiên va riêng Rung cây không rơt Tư Moc thiêt hay anh Hiêu cung co môt cai trông con. Con măt nhăm ngay Tam Quang thiêt gioi 3.2. Gia tri tinh thân cua Bai choi Khen ai kheo goi Banh Hai ngot ngon Bài chòi góp phần gắn kết cộng đồng sống Măt đo như son Cưu Điêu ma săc sơ gần gũi với nhau. Theo các tác giả Hoàng Chương Môt chông hai vơ Ba Bung up vô và Nguyễn Có trong tác phẩm Bài chòi và Dân ca Mâp mai hai cô Chin Cu bay tơi Bình Định: “Bài chòi là một trò vui xuân mang Hai tay chơi vơi Nhưt Noc chêt rôi đậm tính tập thể và tính dân gian. Tuy trong cuộc Lât tra up nôi Thât Vung ma tron lăm chơi có tổ chức ăn tiền nhưng cái cốt lõi là để mua Hay ôm hay ăm la cai chi Bat Bông vui Người tham gia “Đánh Bài chòi” là tham Xưng vơ xưng chông la cai anh Luc Chang gia sinh hoạt văn hóa, tham gia trò diễn xướng Ai lam bat ran Tam Miêng bê ra dân gian mang tính sân khấu rõ rệt. Yếu tố sân Ai hut ve tra Nhưt Tro ma răn rao khấu trong “Đánh Bài chòi” ngày càng rõ rệt khi Hat tâm hat gao la cai chi Bay Thưa các nghệ nhân không ngừng sáng tạo trong diễn Dai năng dâm mưa la cai cô Bay Liêu xuất”. (Ngô Hồng Sơn, 2018) Muôn tron chư hiêu đi tu Cưu Chua. Hội đánh Bài chòi diễn ra trong không gian (Tư liệu sưu tầm từ Hội đánh Bài chòi dân mở, ai cũng có thể tham gia, không phân biệt gian Bình Định, 2018) giới tính, địa vị xã hội, tất cả được kết nối bởi 55
7. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn trò chơi, các trò diễn và lời hô, các làn điệu Bài Đụng anh chồng say như trong chay ngoài bội chòi của anh (chị) Hiệu. Chính vì thế, Bài chòi Ngó trong nhà như hội Tần vương mang trong nó giá trị xã hội thông qua việc liên Bữa ăn kính lão đắc trường kết mọi người lại với nhau, đó là sự công bằng, Tửu nhập ngôn xuất khá thường ít ai không phân biệt đối xử. Từ đó, những mặc cảm Say chi say hủy say hoài tự ti, những rạn nứt, đố kỵ, có khi cả những hận Đã say quá chén còn nài uống thêm thù nảy sinh trong đời sống xã hội, trong quan hệ Say chi đôi mắt lim dim hàng ngày được hàn gắn một phần, cũng có khi Đường đi trơn trợt không tìm thấy ai được xóa bỏ. Sự cố kết cộng đồng - xã hội được (Ngũ trợt) (Hoàng Chương (chủ biên) và xác định và qua đó, Hội đánh Bài chòi thực hiện Nguyễn Có, 2007, tr. 22) chức năng xã hội của nó là tái xác định những Tính giáo dục trong Bài chòi khá đa dạng, mối liên hệ xã hội, gắn bó các nhóm xã hội, các phong phú. Có khi là nói thẳng thừng, có khi ý cá nhân lại với nhau, đảm bảo được sự cân bằng, nhị nói xa gần như lời thỏ thẻ nhẹ nhàng trên bền vững các mối quan hệ xã hội, từ đó duy trì trật nhiều khía cạnh nội dung khác nhau. Nhìn chung, tự xã hội. Đây chính là nhu cầu tinh thần của cá đó cũng chính là những lời tâm tình của người nhân được đáp ứng khi tham gia đánh Bài chòi. dân lao động gởi gắm vào các câu Thai, câu hô Tính giáo dục trong Bài chòi được thể hiện để nhằm mục đích cải tạo cuộc sống tốt hơn, qua nội dung của những câu Thai với nhiều khía xây dựng một cộng đồng hướng tới những giá cạnh khác nhau, đó là sự giáo dục về đạo đức, về trị thiện mỹ. nhân cách sống, về tình yêu quê hương đất nước, 4. Các yếu tố tác động giúp Bài chòi trở hướng con người đến những giá trị, những chuẩn thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của mực đạo đức cao đẹp hơn. nhân loại Tình yêu quê hương được khắc hoạ sâu sắc Một là, chính phủ, chính quyền địa phương. trong những câu ca của anh Hiệu; đó chính là Câu chuyện một vật thể hoặc phi vật thể lòng yêu quê hương, sự gửi gắm tình cảm về thôn nào đó trở thành di sản ở Việt Nam đều chịu ảnh quê dân dã nơi mình đã chào đời. Đặc biệt, đó là hưởng rất lớn từ yếu tố chính quyền địa phương những lời nhắn nhủ, mỗi người phải biết hướng và chính phủ, Bài chòi cũng không phải là một về cội nguồn, về nơi ta sinh ra và về nơi đã cho trường hợp ngoại lệ. Trước hết là chính quyền ta những điều hạnh phúc trong đời. địa phương các tỉnh có Bài chòi mà ở đó họ Ông cha từng dạy rất nhiều nhận thấy Bài chòi mang đến cho họ lợi ích. Ví Lá lành lá rách, nhiễu điều giá gương. dụ như Quảng Nam có Hội An diễn Bài chòi thu Làm người phải biết yêu thương hút được du khách, Bình Định phát huy Bài chòi Xóm thôn, đất nước, quê hương, đồng bào vì cho rằng đây là cái nôi sản sinh Bài chòi, Đà Giúp người giữa lúc lao đao Nẵng ghi nhận Bài chòi nhằm khẳng định, tuy là Phước dày hơn cả sóng trào Biển Đông một thành phố hiện đại nhưng bên cạnh đó vẫn Bầu ơi, thương lấy Bí cùng có những giá trị truyền thống dân tộc Trước Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn lợi thế từ Bài chòi mang lại, các tỉnh dọc miền (Con nhì bí) (Bùi Hữu Cường, 2010) Trung từ Quảng Bình đến Khánh Hòa chung tay Bên cạnh việc khắc họa tình yêu quê hương, muốn khẳng định Bài chòi là di sản. đất nước, con người, các câu hô trong Bài chòi Ở cấp quốc gia, cơ quan chuyên trách Bộ còn có những câu thông qua việc phê phán những Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng rất khẩn tệ nạn xã hội, từ đó hướng con người tránh xa trương theo chỉ đạo của Chính phủ tổ chức hội nó; đấy có thể là sự phê phán những con người thảo, các liên hoan Bài chòi với quy mô lớn bạc tình vô ơn. nhằm thúc đẩy quảng bá Bài chòi trước khi trình 56
8. Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 4, 2021, 50-59 UNESCO công nhận là di sản phi vật thể đại diện ở Quảng Bình, Quần thể di tích Cố đô Huế, Nhã của nhân loại. Như vậy, để trở thành di sản thì nhạc cung đình Huế ở Thừa Thiên - Huế, Thánh Bài chòi phải được sự hậu thuẫn rất lớn từ chính địa Mỹ Sơn và Phố cổ Hội An ở Quảng Nam, quyền địa phương và sau đó là cấp trung ương. Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên. Hai là, chủ thể Bài chòi. Chính những di sản thế giới dày đặc ở miền Trung Một di sản phải có chủ thể của nó, đặc cũng là một yếu tố quan trọng thúc đẩy Bài chòi biệt lại là di sản phi vật thể thì vai trò của chủ trở thành di sản để gia nhập vào con đường di sản thể lại càng quan trọng. Trong phóng sự Con miền Trung nhằm kết nối miền Trung bằng di sản, đường di sản: Nghệ thuật Bài chòi phát trên phát triển kinh tế miền Trung bằng di sản thông VTV8 (2017), các nghệ nhân đều bày tỏ tâm qua hoạt động du lịch. Hơn nữa Nghệ thuật Bài huyết sống trọn vẹn với nghề hô Bài chòi cho chòi miền Trung được công nhận là di sản kéo tới cuối đời cho dù thu nhập không ổn định, dài từ Quảng Bình đến Khánh Hòa như một sợi không đảm bảo được cuộc sống. Họ mong muốn tơ đỏ kết nối các di sản miền Trung thành một có một ngày Bài chòi được ghi nhận như một vùng di sản thế giới. vốn di sản của miền đất Trung Bộ, như một vốn Năm là, tính nghệ thuật của Bài chòi. quý báu của con người miền Trung. Chính từ Quan trọng hơn hết Bài chòi được công nhận những tâm huyết của những người trực tiếp nắm là di sản thì trong tự thân nó phải có tính nghệ giữ di sản trong tay, trong giọng ca điệu hô thì thuật cao. Ở Bài chòi nổi bật nhất là nghệ thuật Bài chòi mới có cơ hội và nguồn lực để chuyển diễn xướng, giá trị văn hóa cộng đồng, làng xã. mình thành di sản. Giá trị ấy thể hiện ở chỗ Bài chòi xuất phát từ Hơn nữa cộng đồng người dân miền Trung dân gian, là sản phẩm của cộng đồng cho nên nó phải có hứng thú với Bài chòi, xem Bài chòi được cộng đồng quan tâm và hưởng ứng. Người không chỉ đơn thuần là một trò giải trí dịp hội chơi Bài chòi không nặng tính ăn thua, không hè mà còn là một tài sản của người miền Trung mang màu sắc “đỏ đen” trong cuộc chơi mà chỉ để từ đó mà góp phần gìn giữ và phát huy nó. xem là dịp gặp gỡ bè bạn, dịp vui chơi giải trí sau Ba là, lợi ích kinh tế từ hoạt động du lịch. những tháng lao động mệt nhọc. Người đến xem Mối quan hệ mắc xích giữa Bài chòi và lợi Bài chòi cũng không câu nệ chuyện chỗ ngồi mà ích kinh tế thông qua hoạt động du lịch là một cứ xúm xít, chen nhau xung quanh khoảng sân yếu tố thúc đẩy Bài chòi trở thành di sản. Trường trước các chòi mà nghe hô, mà cổ vũ cho người hợp như ở Hội An, thường xuyên có các buổi diễn chơi với sự dẫn dắt của Hiệu. Bài chòi nhằm mục đích thu hút du khách, làm 5. Các yếu tố tác động đến quá trình bảo phong phú hơn sản phẩm du lịch để từ đó mang tồn và phát huy giá trị Bài chòi hiện nay lại lợi ích kinh tế. Có lẽ một trong những yếu tố Một là, chính phủ, chính quyền địa phương. cân nhắc để đưa Bài chòi trở thành di sản là lợi Các chính sách về bảo tồn và phát huy di ích kinh tế mà Bài chòi mang lại khi gắn Bài chòi sản nói chung và của Bài chòi nói riêng từ chính với các hoạt động du lịch và khi trở thành di sản phủ, chính quyền địa phương có ảnh hưởng lớn thì sự chú ý của cộng đồng đồi với Bài chòi sẽ đến tương lai của Bài chòi. Từ khi Bài chòi trở mạnh mẽ hơn và từ đó Bài chòi sẽ tìm lại sức thành Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại, sống của mình. chuyện bảo tồn và phát huy giá trị Bài chòi Bốn là, con đường di sản miền Trung. không còn của riêng người Việt Nam nữa mà Miền Trung tuy không trù phú nhưng lại đó còn là vấn đề của các nhà quan sát quốc tế mang trong mình hàng loạt di sản thế giới, cả trong lĩnh vực bảo tồn và phát triển văn hóa. di sản vật thể lẫn di sản phi vật thể. Có thể kể Nếu công việc bảo tồn và phát huy Bài chòi của đến như Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng chính phủ Việt Nam không mang lại hiệu quả 57
9. Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn thì cũng đồng nghĩa danh hiệu sẽ bị rút lại và Năm là, giá trị nghệ thuật Bài chòi. các nguồn tài trợ cũng bị cắt đi, điều này ảnh Với xuất phát điểm là một trò chơi được lưu hưởng không nhỏ đến tương lai gần của Bài chòi truyền trong dân gian, lúc chơi thì được cả một Trung Bộ Việt Nam. cộng đồng người tham dự, Bài chòi đã khẳng định Hai là, chủ thể và cộng đồng của Bài chòi. vị trí của mình là một trò chơi dân gian có sức Nếu như chính phủ là người cầm cân nảy hấp dẫn lớn đối với cộng đồng. Các công cụ sử mực trong các quyết sách bảo tồn và phát huy dụng để chơi Bài chòi đều là chất liệu dân gian di sản thì chính những chủ thể và cộng đồng gìn như là rất nhiều câu ca dao, tục ngữ có ý nghĩa giữ Bài chòi là mạch sống giúp Bài chòi tồn tại nhân văn, giáo dục sâu sắc. Chính những giá trị và phát triển. Nếu vắng mặt các nghệ nhân Bài ấy mà Bài chòi được quần chúng yêu mến và từ chòi, vắng mặt các cộng đồng say mê Bài chòi sự yếu mến ấy mà con người ta mới có ý thức giữ gìn, bảo tồn và phát huy vốn Bài chòi quý báu. thì rất khó để Bài chòi đươc bảo lưu một cách trọn vẹn các giá trị văn hóa, nghệ thuật của nó. 6. Kêt luân Lúc ấy Bài chòi sẽ chỉ đóng khung trong một Mặc dù về nguồn gốc Bài chòi vẫn còn chưa khuôn khổ nhất định và sẽ dần mai một, lụi tàn được tường minh vì nhiều giả thuyết được đưa như một số loại hình nghệ thuật diễn xướng dân ra để chứng minh nhưng giá trị nghệ thuật và giá gian khác mà Việt Nam đã bỏ rất nhiều công sức trị tinh thần cùa Bài chòi là không thể phủ nhận. phục dựng. Với việc được công nhận là di sản văn hóa phi Ba là, hoạt động du lịch. vật thể đại diện của nhân loại cho thấy Bài chòi không chỉ từ một trò chơi dân gian đơn thuần trở Du lịch là một con dao hai lưỡi đối với một thành một trò diễn xướng mà Bài chòi xứng đáng di sản như Bài chòi. Nếu như khai thác du lịch là một bộ môn nghệ thuật dân gian. từ Bài chòi nhưng đặt yếu tố bảo tồn và hát huy Nghệ thuật Bài chòi miền Trung được công giá trị Bài chòi lên hàng đầu thì sẽ giúp quảng nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân bá được Bài chòi theo chiều rộng lẫn chiều sâu. loại là một tin vui cho Việt Nam. Nhưng không Ngược lại khai thác du lịch mà chỉ tính đến lợi dừng lại ở việc được công nhận là di sản thế giới ích kinh tế là số một thì vô hình trung sẽ làm mà đằng sau tấm bằng di sản đó là cả một hành biến chất Bài chòi, tạo ra một thứ Bài chòi công trình dài phía trước trong công tác bảo tồn và nghiệp, máy móc, thiếu sức sống của một di phát huy giá trị Bài chòi. Công tâm mà nói Việt sản đi lên từ dân gian thông qua sự gìn giữ của Nam thực sự chưa mặn mà trong vấn đề bảo tồn cộng đồng. và phát huy giá trị các di sản đúng mức, chúng Bốn là, con đường di sản miền Trung. ta chỉ hồ hởi trong việc thúc đẩy để trở thành Khi trở thành di sản thế giới, Bài chòi trở di sản và sau đó dần đuối sức và đôi khi bế tắc thành một mắc xích quan trọng trong con đường trong vấn đề bảo tồn và phát huy di sản. Nhìn di sản miền Trung. Trường hợp các di sản khác nhận lại vấn đề và lấy Bài chòi là một bước khởi trong mắc xích được bảo tồn và phát huy tốt hơn đầu mới cho công tác bảo tồn và phát huy di sản thì chính những người làm công tác bảo tồn và sẽ tạo một hiệu ứng tốt trong công tác di sản ở phát huy Bài chòi cũng sẽ có động lực để giúp Việt Nam. Bài chòi theo kịp với bè bạn trong con đường di Ghi chú: sản ấy. Đó còn là cơ hội học tập các cách làm di “Hát ống về bản chất vẫn là hát ví, thông sản hiệu quả cả về mặt văn hóa lẫn kinh tế. Còn qua chiếc ống bằng tre, nứa hoặc ống bịt bằng ngược lại sẽ làm giảm đi sức hút của Bài chòi khi da ếch, nối với nhau bởi sợi tơ. Âm thanh truyền đã là thành viên của con đường di sản. qua ống đến với người nghe” (Nguyễn Trường). 58
10. Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 4, 2021, 50-59 Trong Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê Truy cập từ (chủ biên) có lý giải: “Hát ví: lối hát đối đáp có gov.vn/nghien-cuu-trao-doi/tinh-cong- tính chất trữ tình giữa trai và gái trong lao động” dong-gia-tri-cot-loi-cua-bai-choi.html. (Viện Ngôn ngữ học, 2003, tr. 425). Nguyễn Thị Ái Hoa. (2015). Bài chòi dưới góc Tai liêu tham khao nhìn văn hóa học (Trường hợp tỉnh Bình Bùi Hữu Cường. (2010). Tính nhân văn và tính Định). Luận văn Thạc sĩ. Trường Đại học giáo dục trong Bài Chòi. Sở Giáo dục và Đào Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc tạo tỉnh Bến Tre. Truy cập từ gia Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam. bentre.edu.vn/index.php?option=com_ Nguyễn Trường. (k.n). Độc đáo hát ống. Trường content&view=article&id=684:tinh- Cao đẳng Văn hoá nghệ thuật Thành phố nhan-vn-va-tinh-giao-dc-trong-bai- Hồ Chí Minh. Truy cập từ choi&catid=69:i-mi-phng-phap-dy- edu.vn/doc-dao-hat-ong/. hc&Itemid=96. Trần Hồng. (2012). Bài Chòi - Nhà nghiên cứu Cục Di sản Văn hoá. (2020). Nghệ thuật Bài chòi Trần Hồng. Tạp chí Non Nước, số 179 (tháng Trung Bộ Việt Nam trở thành Di sản văn hóa 8, 9 năm 2012). phi vật thể đại diện của nhân loại. Cục Di sản văn hoá. Truy cập từ Trình UNESCO công nhận Nghệ thuật Bài Chòi nghe-thuat-bai-choi-trung-bo-viet-nam-tro- là di sản văn hóa nhân loại. (2015). Truy cập thanh-di-san-van-hoa-phi-vat-the-dai-dien- từ cua-nhan-loai-1535. php/news/items/13862 Đoàn Việt Hùng. (2014). Bài chòi. Hà Nội: NXB VTV8 (2017). Con đường di sản: Nghệ thuật Văn hóa - Thông tin. Bài chòi. Báo điện tử VTV News. Truy cập Hoàng Chương (chủ biên), Nguyễn Có. (2007). từ Bài chòi và dân ca Liên khu 5. Hà Nội: Văn nghe-thuat-bai-choi-263909.htm hóa - Thông tin. Viện Ngôn ngữ học. (2003). Từ điển Tiếng Việt. Ngô Hồng Sơn. (2018). Tính cộng đồng, giá trị cốt Hà Nội: Trung tâm Từ điển học và Đà Nẵng: lõi của Bài chòi. Văn hoá Quảng Nam online. NXB Đà Nẵng. 59