Giáo trình Bệnh răng miệng

Nội dung text: Giáo trình Bệnh răng miệng

1. LỜI NÓI ĐẦU Bnh r ng mi ng là b nh ph bi n t i n c ta và trên th gi i, gây nh h ng l n n sc kho con ng i và s phát tri n chung v v n hoá – kinh t - xã h i. B o v s c kho và d phòng b nh r ng mi ng là m t nhi m v quan tr ng c a ngành y t . Nh m trang b cho sinh viên y khoa v ki n th c, k n ng c ơ b n và thái c n thi t áp ng c nhu c u y t a ph ơ ng và qu c gia trong giai on hi n nay, Khoa R ng Hàm M t Trng i h c Y Dc, i h c Hu ã s d ng giáo trình R ng Hàm M t làm tài li u gi ng d y ào t o bác s a khoa h sáu n m và h b n n m, ng th i làm tài li u tham kh o cho m t s i t ng khác. Giáo trình n y ã c tp th gi ng viên c a khoa ã biên so n, ch nh s a và b sung. N i dung giáo trình th ng nh t v i cu n “Sách Xanh” c a B Y T xu t b n 2006, xác nh các ki n th c, thái và k n ng c n t khi t t nghi p bác s y khoa. Chúng tôi xin chân thành c m ơn Ban Giám c i h c Hu , Ban Giám Hi u, Phòng ào T o i H c và toàn th cán b gi ng d y Khoa R ng Hàm Mt Tr ng i Hc Y Dc Hu , ã giúp chúng tôi hoàn thành giáo trình n y. Chúng tôi xin hoan nghênh ti p th m i ý ki n óng góp c a các ng nghi p và các bn sinh viên giáo trình n y ngày càng hoàn thi n h ơn. Tr ng Ban B iên t p Tr ng Khoa R ng Hàm M t TS.BSCKII NGUY N TO I
2. BAN BIÊN T ẬP 1. TS.BSCKII Nguy n To i Gi ng viên chính (GVC) 2. ThS.BSCKI Lê H ng Liên GVC 3. ThS.BSCKI Nguy n Thúc Qu nh Hoa GVC 4. ThS.BSCKI Tr n Thanh Ph c GVC 5. ThS.BSCKI V Th Bc H i GVC
3. CH BIÊN: TS.BSCKII NGUY N TO I Gi ng viên chính NH NG NG ƯI BIÊN SO N: ThS.BSCKI LÊ H NG LIÊN Gi ng viên chính ThS.BSCKI NGUY N THÚC QU NH HOA Gi ng viên chính ThS.BSCKI TR N THANH PH ƯC Gi ng viên chính ThS.BSCKI V TH B C H I Gi ng viên chính
4. Ch ng I RĂNG VÀ B Ộ R ĂNG M c tiêu h c t p 1. Phân bi t và g i chính xác tên t ng r ng theo danh pháp qu c t . 2. Mô t các ph n và c u trúc c a r ng. 3. Phân bi t ưc r ng s a và r ng v nh vi n. 1. CÁC B R NG 1.1. B r ng s a Rng s a có vai trò r t quan tr ng trong: - Tiêu hoá: nhai nghi n th c n. - Gi kho ng cho r ng v nh vi n. - Phát âm và th m m . - ng th i, kích thích s phát tri n c a x ươ ng hàm nh t là s phát tri n chi u cao cung r ng qua ho t ng nhai. B r ng s a g m 20 chi c. mi ph n t ư hàm, có hai r ng c a (r ng c a gi a và r ng c a bên) , m t r ng nanh và hai r ng hàm / c i (r ng c i th nh t và r ng c i th hai) 1 1: R ng c a gi a và r ng c a bên trên 3 2: R ng c a gi a và r ng c a bên d ưi 3: R ng nanh trên 4: R ng nanh d ưi 4 5: R ng hàm (c i) th nh t, th 2 trên 2 6: R ng hàm (c i) th nh t, th 2 d ưi. 5 6 Hình 1.1: R ng s a Tên r ng Ký ki u Rng c a gi a là r ng s a s 1 Rng c a bên 2 Rng nanh 3 Rng hàm th nh t (c i 1) 4 Rng hàm th hai (c i 2) 5 1
5. 1.2. B r ng v nh vi n Gm 32 chi c, m i ph n t ư hàm, có hai r ng c a (r ng c a gi a và r ng c a bên), m t rng nanh, các r ng này thay th cho các r ng s a cùng tên t ương ng; hai r ng hàm nh (r ng hàm nh th nh t và r ng hàm nh th hai, thay th cho các r ng hàm s a) và ba r ng hàm l n (r ng hàm l n th nh t, r ng hàm l n th hai và r ng hàm l n th ba; các r ng này không thay th cho r ng s a nào c , c bi t r ng hàm l n th nh t còn g i là r ng-sáu-tu i m c lên r t sm, cùng t n t i v i các r ng s a nên r t d nh m v i r ng s a và không ch m sóc úng m c). 3 1 7 5 8 6 4 2 Hình 1.2: R ng v nh vi n 1: R ng c a gi a và r ng c a bên trên 2: R ng c a gi a và r ng c a bên d ưi 3: R ng nanh trên 4: Rng nanh d ưi 5: R ng hàm (c i) nh th nh t, th hai trên 6: R ng hàm (c i) nh th nh t, th hai d ưi 7: R ng hàm (c i) l n th nh t, th hai và r ng khôn trên 8: R ng hàm(c i) l n th nh t, th hai và r ng khôn dưi Tên r ng Ký hi u Rng c a gi a là r ng v nh vi n s 1 Rng c a bên 2 Rng nanh 3 Rng hàm nh th nh t (c i nh 1) 4 Rng hàm nh th hai (c i nh 2) 5 Rng hàm l n th nh t (c i l n 1: r ng-sáu-tu i) 6 Rng hàm l n th hai (c i l n 2: r ng-mưi-hai-tu i) 7 Rng hàm l n th ba (c i l n 3: r ng khôn) 8 2
6. 1.3. B r ng h n h p Gm r ng s a và r ng v nh vi n cùng t n t i trên cung hàm trong kho ng t 6-12 tu i. 2. CÁCH G I TÊN R NG THEO LIÊN OÀN NHA KHOA QU C T (FDI) 10/1970 g i y và g n tên các r ng theo v trí ph i trái, trên d ưi, ng ưi ta dùng hai ch s ký hi u là xy: 2.1. Ch s u (x) ch vùng Rng hai hàm ơc chia thành 4 vùng: 2.1.1. i v i r ng v nh vi n - Vùng 1: cho t t c các r ng hàm trên bên ph i. - Vùng 2: cho t t c các r ng hàm trên bên trái. - Vùng 3: cho t t c các r ng hàm d ưi bên trái. - Vùng 4: cho t t c các r ng hàm d ưi bên ph i. 2.1.2. i v i r ng s a - Vùng 5: cho t t c các r ng hàm trên bên ph i. - Vùng 6: cho t t c các r ng hàm trên bên trái. - Vùng 7: cho t t c các r ng hàm d ưi bên trái. - Vùng 8: cho t t c các r ng hàm d ưi bên ph i. 2.2. Ch s sau (y) ch lo i r ng 1 2 5 6 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 4 3 8 7 S 1.1: B n vùng c a r ng v nh vi n S 1.2: B n vùng c a r ng s a. Ví d : G i tên r ng hàm l n th hai hàm trên bên ph i v nh vi n là r ng 17. G i tên r ng hàm th nh t hàm d ơi bên trái s a là r ng 74. 3. CÁC PH N C A R NG Rng có hai ph n: Thân r ng và chân r ng, ưc phân cách b i c r ng gi i ph u ( ưng men-xim ng). 3.1. Thân r ng là ph n trông th y ưc trên c r ng gi i ph u, thân r ng có 5 m t: 3.1.1. M t nhai (c a r ng hàm), rìa c n (c a nhóm r ng c a tr ưc): qua ó, có s ti p xúc các rng hàm i di n c n xé, nhai, nghi n th c n. m t nhai có các núm (múi) r ng, ưc phân cách nhau b i các rãnh. 3.1.2. M t ngoài: còn g i là m t má (hành lang) i v i r ng hàm (c i), m t môi (ti n ình) i vi r ng tr ưc c a. 3.1.3. M t trong: còn g i là m t vòm mi ng i v i các r ng hàm trên, m t l ưi i v i các r ng hàm d ưi. 3.1.4. Hai m t bên: m t g n là m t bên c a r ng n m g n ưng gi a, m t xa là m t bên c a rng n m xa ưng gi a. 3
7. 3.2. Chân r ng Là ph n ưc c m vào x ương r ng c a x ương hàm, ưc che ph trên cùng b i l i bám c r ng, t n cùng b ng chóp chân r ng. S l ưng chân tùy lo i r ng và v trí c a nó. 3.2.1. i v i r ng v nh vi n - M t chân: các r ng c a, r ng nanh, các r ng hàm (c i) nh hàm d ưi, r ng hàm (c i) nh th hai hàm trên. - Hai chân: r ng hàm (c i) nh 1 hàm trên (g m m t chân ngoài và m t chân trong), r ng hàm (c i) l n 1 và r ng hàm (c i) l n 2 hàm d ưi (g m m t chân xa và m t chân g n). - Ba chân: r ng hàm (c i) l n th nh t và th hai hàm trên (g m hai chân ngoài và m t chân trong). - S chân b t th ưng: r ng khôn và các tr ưng h p ngo i l các r ng khác có s l ưng chân thay i. 3.2.2. i v i r ng s a - M t chân: các r ng c a, r ng nanh. - Hai chân: các r ng hàm (c i) d ưi (g m m t chân xa và m t chân g n). - Ba chân: các r ng hàm (c i) trên (g m hai chân ngoài và m t chân trong). 4. CU TRÚC R NG Rng ưc c u t o b i ba thành ph n: men, ngà và t y r ng. 4.1. Men r ng Men r ng là thành ph n c ng nh t c ơ th , g m 96% vô c ơ, ch y u là Hydroxy apatit, 3% n ưc, 1% h u c ơ. Men bao ph thân r ng, h u nh ư không có c m giác. 4.2. Ngà r ng Ngà r ng ít c ng h ơn men r ng, g m 70% vô c ơ, 30% h u c ơ và n ưc, ngà liên t c t thân n chân r ng, t n cùng chóp r ng (apex), trong lòng ch a bu ng t y và ng t y. Ngà có cm giác vì ch a các ng th n kinh Tomes. Ph m t ngoài ngà chân r ng là xim ng chân r ng, ưc hình thành cùng v i s hình thành chân r ng, là ch bám c a dây ch ng nha chu. 4.3. T y r ng Tu r ng là mô l ng l o trong bu ng và ng t y, là ơ n v s ng ch y u c a r ng. Trong ty có m ch máu, th n kinh, b ch m ch... Men Ngà Bu ng tu ng tu Chóp (Apex) Hình 1.3: C u trúc r ng 4
8. 5. PHÂN BI T R NG S A VÀ R NG V NH VI N 5.1. Thân r ng - Thân r ng s a th p h ơn r ng v nh vi n, kích th ưc g n-xa l n h ơn chi u cao. - M t nhai thu h p nhi u - C r ng th t l i nhi u và thu h p h ơn. - L p men và ngà m ng h ơn - Màu r ng sáng h ơn, thành ph n vô c ơ ít h ơn. - R ng c a và r ng nanh s a nh và không thanh nh ư r ng v nh vi n: chi u g n-xa nh h ơn nh ưng chi u ngoài-trong ph ng h ơn. - R ng hàm (c i) s a l n h ơn r ng hàm (c i) nh v nh vi n, c n phân bi t k v i r ng hàm (c i) ln th nh t v nh vi n. 5.2. Tu r ng - T y r ng s a l n h ơn n u so theo t l kích th ưc thân r ng. - S ng t y n m g n ưng n i men-ngà h ơn. - Có nhi u ng t y ph . Vì v y, khi iu tr sâu r ng s a, c n l ưu ý không làm t n th ươ ng t y; khi viêm t y thì ph n ng r t nhanh và d b ho i t . 5.3. Chân r ng - Chân r ng c a và r ng nanh s a dài và m nh h ơn n u so theo t l v i kích th ưc thân r ng. - Chân r ng hàm s a tách nhau g n c r ng h ơn và càng v phía chóp thì càng tách xa h ơn. Vì v y, chân r ng s a d b gãy khi nh r ng. Hình 1.4: S khác bi t v hình th gi a r ng s a và r ng v nh vi n A: chi u dày l p men r ng s a m ng h ơn B: chi u dày l p ngà h rãnh r ng s a t ươ ng i dày h ơn. C : t l bu ng tu r ng s a l n h ơn và s ng tu n m g n ưng n i men ngà h ơn. D: g c r ng s a nhô cao. E: tr men r ng s a nghiêng v m t nhai F: c r ng s a th t l i rõ r t và thu h p h ơn G: chân r ng s a dài và m nh h ơn (so v i kích th ưc thân r ng). H: chân r ng hàm s a tách ra g n c r ng h ơn và càng g n v phía chóp thì càng tách xa h ơn. 5
9. CÂU H I T L ƯNG GIÁ Câu 1. tu i 12, có bao nhiêu r ng v nh vi n ? A. 20 D. 28 B. 24 E. 32 C. 26 Câu 2. Ký hi u c a r ng hàm (c i) s a th nh t hàm d i bên trái là : A. 54 D. 85 B. 65 E. 55 C. 74 Câu 3. Ch s ký hi u v trí c a r ng hàm trên v nh vi n bên ph i là: A. 1 D. 4 B. 2 E. 5 C. 3 Câu 4. 74 là ký hi u c a r ng: A. r ng hàm (c i) s a th nh t hàm trên bên ph i B. r ng hàm (c i) s a th hai hàm trên bên ph i C. r ng hàm (c i) s a th nh t hàm d ưi bên trái D. r ng hàm (c i) s a th hai hàm d ưi bên trái E. r ng hàm (c i) s a th nh t hàm d ưi bên ph i Câu 5. R ng hàm (c i) s a th nh t hàm trên có: A. Hai chân: 1 trong, 1 ngoài D. Ba chân: 2 trong,1 ngoài B. Hai chân: 1 xa, 1 g n E. Ba chân: 2 xa, 1 g n. C. Ba chân: 1 trong, 2 ngoài Câu 6. R ng hàm (c i) l n th nh t v nh vi n hàm d i có: A. Hai chân: 1 trong, 1 ngoài D. Ba chân: 2 trong, 1 ngoài B. Ba chân: 1 trong, 2 ngoài E. Ba chân: 2 xa, 1 g n. C. Hai chân: 1 xa, 1 g n Câu 7. Thành ph n c u t o c a ngà r ng: A. 96% vô c ơ, 4% h u c ơ và n ưc. D. 30% vô c ơ, 70% h u c ơ và n ưc B. 70% vô c ơ, 30% h u c ơ và n ưc E. 4% vô c ơ, 96% h u c ơ và n ưc. C. 50% vô c ơ, 50% h u c ơ và n ưc. Câu 8. R ng hàm (c i) s a có c im: A. Nh h ơn r ng v nh vi n thay nó D. T y nh h ơn r ng v nh vi n B. S ng t y n m xa ưng n i men-ngà E. Ít ng t y ph C. Các chân r ng tách xa nhau phía chóp Câu 9. Viêm t y r ng s a có ph n ng r t nhanh và d b ho i t h n r ng v nh vi n vì: A. Thân r ng th p h ơn r ng v nh vi n D. T y l n h ơn B. Ít ng t y ph E. R ng s a ít thành ph n vô c ơ h ơn C. S ng t y n m xa ưng n i men-ngà Câu 10. R ng s a nào có kích th c l n h n r ng v nh vi n thay th nó: A. R ng c i D. R ng c a bên B. R ng nanh E. R ng c a gi a C. Các r ng c a trên TÀI LI U C THÊM 1. Hoàng T Hùng (2002), Gi i Ph u R ng, NXB Y H c TP.HCM. 2. Nguy n To i (2003), Giáo Trình Nha Khoa Hình Thái, Khoa RHM Tr ưng H Y Hu 6
10. Ch ng 2 SỰ M ỌC R ĂNG VÀ D Ự PHÒNG L ỆCH L ẠC R ĂNG Mc tiêu 1. Trình bày được s ự hình thành và phát tri ển r ăng, phân bi ệt được s ự khác bi ệt v ề c ấu t ạo mô h ọc và hình thái gi ữa r ăng s ữa và r ăng v ĩnh vi ễn 2. Nêu được tu ổi m ọc và thay r ăng s ữa, tuổi m ọc r ăng v ĩnh vi ễn, ch ẩn đoán được các bi ến ch ứng m ọc r ăng và s ự l ệch l ạc r ăng 3. Gi ải thích và t ư v ấn được cho ng ười b ệnh và gia đình cách d ự phòng l ệch l ạc r ăng. 1. CÁC GIAI ON PHÁT TRI N R NG Giai on phôi c a h r ng s a b t u vào tu n l th 6 n th 8 trong bào thai và kéo dài n kho ng tháng th 6 sau khi sinh. Giai on phôi c a r ng v nh vi n b t u t tháng th 3 n tháng th 5 và kéo dài n tháng th 9 sau khi sinh, riêng m m r ng khôn n 4 tu i. Không có m t c quan nào khác trong c th ng ưi l i c n m t th i gian dài nh ư th t ưc hình th sau cùng nh ư h r ng. 1.1. V ph ng di n hình th Rng tr i qua các giai on phát tri n sau ây: 1.1.1. Lá r ng Th hi n b i giai on kh i u. 1.1.2. Giai on m m Là s dày lên c a lá r ng, th hi n s t ng sinh và bi t hóa v ph ư ng di n hình th . 1.1.3. Giai on hình nón Th hi n b i s t ng sinh, bi t hóa v ph ư ng di n mô h c và hình th . Giai on này mm r ng ưc t ch c g m: - L p th ưng bì men bên trong và l p th ưng bì men bên ngoài - L p t bào hình sao (trung tâm c a c quan t o men) - Nhú r ng có ngu n g c t trung mô (c quan t o ngà và t y) - Bao m m r ng có ngu n g c t trung mô 1.1.4. Giai on hình chuông Th hi n b ng s i sâu vào bên trong l p trung mô c a t bào th ưng bì men. giai on này xu t hi n l p t bào trung gian c a c quan t o men và nh ng m m r ng v nh vi n cng xu t hi n t lá r ng tiên phát hay còn g i lá r ng c a r ng s a (r ng c a, r ng nanh, r ng ti n c i v nh vi n). 1.1.5. Giai on hình chuông ti n tri n Phát h a ưng n i men ngà và b t n c a c quan t o men t o ra bao th ưng bì chân rng Hertwig. 1.1.6. Giai on bao th ưng bì chân r ng Lp ngà chân r ng u tiên l ng ng và bao th ưng bì chân r ng b m t s liên t c. Nh ng t bào th ưng bì còn sót g i là t bào th ưng bì Malassez. 1.2. V ph ng di n mô sinh h c T khi hình thành cho n khi m t i, r ng tr i qua các giai on phát tri n sau ây: 7