Giáo trình Cơ sở văn hóa Việt Nam - Lê Chí Dũng

Nội dung text: Giáo trình Cơ sở văn hóa Việt Nam - Lê Chí Dũng

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH CÔ SÔÛ VAÊN HOAÙ VIEÄT NAM LEÂ CHÍ DUÕNG 1997
2. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 2 - MAÁY LÔØI NOÙI ÑAÀU 4 CHÖÔNG MOÄT: VAÊN HOÙA VAØ VAÊN HOÙA VIEÄT NAM 7 I. VAÊN HOÙA LAØ GÌ? 7 1. Ñònh nghóa. 7 2. Caùc chöùc naêng cuûa vaên hoùa 11 3. Vaên hoùa vôùi caùc khaùi nieäm vaên minh, vaên hieán, vaên vaät. 14 4. Caáu truùc cuûa vaên hoùa 16 5. Vaán ñeà loaïi hình vaên hoùa. 17 II. VAÊN HOÙA VIEÄT NAM. 26 1. Vaên hoùa Vieät Nam töø cô taàng vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ hoäi nhaäp vaøo vaên hoùa Ñoâng AÙ. 27 2. Chuû theå vaên hoùa Vieät Nam 29 3. Lòch trình vaên hoùa Vieät Nam 34 III. VAÊN HOÙA VIEÄT NAM MÔÛ ROÄNG ÑÒA BAØN TÖØ BAÉC VAØO NAM. 37 IV. CAÙC LÔÙP VAÊN HOÙA VIEÄT NAM 37 1. Lôùp vaên hoùa baûn ñòa. 37 2. Lôùp vaên hoùa tieáp bieán vaên hoùa AÁn Ñoä. 37 3. Lôùp vaên hoùa tieáp bieán vaên hoùa Trung Quoác 37 4. Lôùp vaên hoùa tieáp bieán vaên hoùa cuûa caùc toäc ngöôøi anh em treân ñaát nöôùc Vieät Nam. 37 5. Lôùp vaên hoùa tieáp bieán vaên hoùa Chaâu AÂu. 37 V. CHUÙNG TA NGHÓ GÌ VEÀ ÑAËC TRÖNG VAÊN HOÙA VIEÄT NAM?37 VI. CAÙC VUØNG VAÊN HOÙA VIEÄT NAM 38 1. Vuøng vaên hoùa mieàn nuùi phía Baéc 38 2. Vuøng vaên hoùa Taây Baéc 38 3. Vuøng vaên hoùa ñoàng baèng soâng Hoàng 39 4. Vuøng vaên hoùa Baéc Trung boä. 39 5. Vuøng vaên hoùa duyeân haûi Nam Trung boä. 39 6. Vuøng vaên hoùa Tröôøng Sôn - Taây Nguyeân. 39 7. Vuøng vaên hoùa Ñoàng Nai - Gia Ñònh (Ñoâng Nam boä). 39 8. Vuøng vaên hoùa ñoàng baèng soâng Cöûu Long. 39 CHÖÔNG HAI : MOÄT SOÁ LÓNH VÖÏC VAÊN HOÙA 41 I. VAÊN HOÙA VAÄT CHAÁT 41 Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
3. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 3 - II. VAÊN HOÙA TINH THAÀN. 43 1. Vaên hoùa nhaän thöùc. 43 2. Vaên hoùa tín ngöôõng, toân giaùo. 43 3. Vaên hoaù leã hoäi 44 4. Vaên hoùa ngheä thuaät 45 5. Vaên hoùa caùc thuù chôi. 45 6. Vaên hoùa aåm thöïc 45 III. VAÊN HOÙA TOÅ CHÖÙC, QUAÛN LYÙ 45 IV. VAÊN HOÙA GIAO TIEÁP VAØ ÖÙNG XÖÛ 46 1. Giao tieáp, öùng xöû trong moâi tröôøng töï nhieân. 46 2. Giao tieáp, öùng xöû trong moâi tröôøng xaõ hoäi. 46 V. VAÊN HOAÙ TAÙI SAÛN XUAÁT SINH HOÏC - XAÕ HOÄI 47 1. Vaên hoùa taùi saûn xuaát sinh hoïc - xaõ hoäi trong thôøi trung ñaïi 47 2. Vaên hoùa taùi saûn xuaát sinh hoïc - xaõ hoäi trong thôøi thuoäc Phaùp 48 3. Vaên hoùa taùi saûn xuaát sinh hoïc - xaõ hoäi hieän ñaïi ôû Vieät Nam. 48 KEÁT LUAÄN 50 PHUÏ LUÏC 52 Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
4. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 4 - MAÁY LÔØI NOÙI ÑAÀU Theá kyû XX ñaõ kheùp laïi. Trong theá kyû naøy loaøi ngöôøi ñaõ neám traûi nhöõng ñau khoå, cheát choùc do hai cuoäc chieán tranh theá giôùi, nhieàu cuoäc chieán tranh cuïc boä, ñòa phöông gaây ra vì nhöõng maâu thuaãn cuûa chuû nghóa ñeá quoác vôùi phong traøo giaûi phoùng daân toäc vaø chuû nghóa xaõ hoäi, vì nhöõng maâu thuaãn veà daân toäc, saéc toäc vaø toân giaùo Caùi xaáu, caùi aùc vaø baát coâng xaõ hoäi ñang gia taêng. Moâi tröôøng soáng bò oâ nhieãm, caân baèng sinh thaùi bò phaù hoaïi nghieâm troïng. Tuy nhieân, trong theá kyû naøy loaøi ngöôøi cuõng ñaõ gaët haùi ñöôïc nhieàu thaønh töïu vó ñaïi nhö moät haønh trang ñeå böôùc vaøo theá kyû XXI. Nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ñaàu tieân treân theá giôùi - con ñeû cuûa Caùch maïng thaùng Möôøi naêm1917 - ñaõ ñoùng vai troø chuû yeáu trong chieán thaéng chuû nghóa phaùt xít, cöùu loaøi ngöôøi vaø neàn vaên minh nhaân loaïi. Heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa theá giôùi hình thaønh vaø lôùn maïnh, phong traøo giaûi phoùng daân toäc daâng leân cuoàn cuoän, daãn tôùi söï giaûi theå cuûa chuû nghóa thöïc daân cuõ vaø chuû nghóa thöïc daân môùi, buoäc chuû nghóa tö baûn phaûi ñieàu chænh, caûi caùch ñeå tieáp tuïc toàn taïi. Nhaân daân Vieät Nam - döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam - ñaûng do Chuû tòch Hoà Chí Minh saùng laäp vaø reøn luyeän - ñaõ goùp phaàn xöùng ñaùng vaøo thaønh töïu vó ñaïi aáy cuûa lòch söû hieän ñaïi theá giôùi. ÔÛ vaøi thaäp nieân cuoái cuøng cuûa theá kyû XX, loaøi ngöôøi chöùng kieán cuoäc khuûng hoaûng lôùn trong vaán ñeà traû lôøi caâu hoûi: "Con ngöôøi coù khaû naêng caûi taïo theá giôùi khoâng? Neáu coù thì baèng caùch naøo?". Trong boái caûnh ñoù, nhöõng nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa nhö Trung Quoác, Vieät Nam, thöïc hieän thaéng lôïi coâng cuoäc caûi caùch, coâng cuoäc ñoåi môùi, tieáp tuïc ñi leân treân con ñöôøng cuûa chuû nghóa xaõ hoäi; Cuba kieân trì xaây döïng ñaát nöôùc theo hoïc thuyeát cuûa chuû nghóa Maùc - Leânin, töøng böôùc phaù vôõ söï bao vaây, caám vaän cuûa Myõ; Coäng hoaø daân chuû nhaân daân Trieàu Tieân ñang khaéc phuïc nhöõng khoù khaên to lôùn veà kinh teá - xaõ hoäi ñeå phaùt trieån, hoaø bình thoáng nhaát toå quoác Trong boái caûnh ñoù loaøi ngöôøi ñang troâng thaáy söï lôùn leân cuûa caùc löïc löôïng caùnh taû treân khoâng gian roäng lôùn tröôùc ñaây töøng toàn taïi Lieân bang coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Xoâ-vieát, caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu; lo sôï veà vai troø cuûa Lieân bang Nga treân chính tröôøng theá giôùi, veà söï phuïc hoài cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, Myõ vaø caùc nöôùc EU ñang voäi vaõ xuùc tieán keá hoaïch môû roäng NATO sang phía Ñoâng Trong boái caûnh ñoù, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam nhaän ñònh: loaøi ngöôøi ñang ôû trong thôøi kyø quaù ñoä töø chuû nghóa tö baûn leân chuû nghóa xaõ hoäi. Trong theá kyû XX coù söï ñaûo loän lôùn cuûa caùc quan ñieåm khoa hoïc vaø coâng ngheä, töø vuõ truï luaän ñeán lyù thuyeát geøne vaø ADN, daãn tôùi caùc phöông phaùp phaân tích toång theå, Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
5. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 5 - tieáp caän lieân ngaønh,v.v maø ñænh cao laø tin hoïc vaø coâng ngheä cao, daãn tôùi vieäc khaùm phaù vuõ truï ngoaøi traùi ñaát, trong loøng ñaát vaø ñaïi döông, môû cöûa vaøo theá giôùi chöa bieát.1 Loaøi ngöôøi ñang chöùng kieán moät thôøi ñaïi nhaân vaên môùi, trong ñoù con ngöôøi hoïc caùch soáng vaø seõ bieát caùch soáng haøi hoaø hôn vôùi töï nhieân, vôùi coäng ñoàng xaõ hoäi vaø nhaân loaïi. Trong boái caûnh nhö vaäy cuûa theá giôùi hieän ñaïi ñang hình thaønh neàn kinh teá toaøn caàu. Soáng trong neàn kinh teá naøy loaøi ngöôøi caøng nhaän thöùc saâu saéc raèng caùc quoác gia - daân toäc, duø lôùn hay nhoû, phaûi phuï thuoäc laãn nhau vaø ñieåm gaëp gôõ giöõa caùc quoác gia - daân toäc laø phaùt trieån kinh teá. Vöøa hôïp taùc, vöøa ñaáu tranh - nhöng khoâng phaûi laø ñaáu tranh vuõ trang - laø caùch öùng xöû khoân ngoan ngaøy nay cuûa caùc quoác gia - daân toäc treân haønh tinh cuûa chuùng ta. Phaùt trieån kinh teá ñi ñoâi vôùi tieán boä xaõ hoäi khoâng? Kinh teá hoïc taân coå ñieån cho raèng phaùt trieån kinh teá vaø tieán boä xaõ hoäi laø moät töông quan nan giaûi: ñaây laø moät maâu thuaãn mang tính nghòch lyù, khoâng coù khaû naêng giaûi quyeát. UNESCO ñaõ ñöa ra giaûi phaùp, ñoù laø tö töôûng vaên hoùa vaø phaùt trieån, raèng chæ coù theå ñaït ñöôïc söï thoáng nhaát giöõa phaùt trieån vaø tieán boä xaõ hoäi baèng caùch ñöa vaên hoùa vaøo beân trong söï phaùt trieån, coi vaên hoùa laø ñoäng löïc, laø muïc tieâu, laø heä ñieàu tieát cho söï phaùt trieån. Noäi dung tö töôûng naøy nhö sau: 1) Söï phaùt trieån phaûi ñaùp öùng nhu caàu ñoäc laäp daân toäc vaø theå hieän baûn saéc daân toäc. Nghóa laø khoâng theå phaùt trieån maø phaûi traû caùi giaù laø maát ñoäc laäp vaø chuû quyeàn daân toäc vaø leä thuoäc vaøo nöôùc ngoaøi. Vaø cuõng khoâng theå phaùt trieån baèng vaên hoùa nhaäp, nghóa laø tha hoaù veà vaên hoùa. 2) Söï phaùt trieån noäi sinh, nghóa laø baèng sinh löïc cuûa daân toäc. Do ñoù phaûi huy ñoäng ñöôïc tieàm naêng daân toäc, trong ñoù moãi caù nhaân, moïi taàng lôùp xaõ hoäi ñeàu goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån vaø ñöôïc höôûng thaønh quaû cuûa söï phaùt trieån. 3) Muoán thöïc hieän ñöôïc nhö vaäy vaên hoùa phaûi trôû thaønh trung taâm cuûa chieán löôïc phaùt trieån, theo nghóa laø chieán löôïc phaùt trieån phaûi chuù yù ñeán coäi nguoàn vaên hoùa, heä thoáng giaù trò, tín ngöôõng vaø phong tuïc. Muoán phaùt huy tieàm naêng con ngöôøi thì phaûi hieåu vaên hoùa. Vì ñoäng cô cuûa con ngöôøi laø naèm trong töøng neàn vaên hoùa. Maët khaùc, ñaët vaên hoùa laø trung taâm cuûa chieán löôïc. Nghóa laø chieán löôïc kinh teá phaûi nhaèm muïc tieâu phaùt trieån vaên hoùa. Bôûi vì caùi tieâu bieåu cho xaõ hoäi laø vaên hoùa. Vaên hoùa laø boä "geøne" cuûa heä thoáng xaõ hoäi. Noù taïo neân tính oån ñònh vaø beàn vöõng cuûa heä thoáng.2 Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam cho raèng vaên hoùa laø muïc tieâu vaø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån. Bôûi vì vaên hoùa, ñöôïc hieåu theo nghóa roäng nhaát, laø muïc tieâu cuûa chuû nghóa xaõ 1 Xem GS-TS Nguyeãn Vaên Ñaïo: Nhaø tröôøng vôùi vieäc giaûng daïy vaø hoïc taäp vaên hoùa hoïc vaø vaên hoùa Vieät Nam, trong saùch Vaên hoùa ñaïi cöông vaø cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, H., 1996, tr. 620. 2 Xem GS Nguyeãn Hoàng Phong: Vaên hoùa laø neàn taûng cuûa phaùt trieån, trong s.ñ.d, tr. 83- 84. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
6. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 6 - hoäi3; chuû theå cuûa söï phaùt trieån chính laø con ngöôøi vaø thöôùc ño trình ñoä con ngöôøi laïi chính laø vaên hoùa; vaên hoùa thaâm nhaäp vaøo söï hieän dieän trong moïi lónh vöïc chính trò, kinh teá, xaõ hoäi, trong moïi maët cuûa hoaït ñoäng tinh thaàn vaø vaät chaát cuûa con ngöôøi. Tö töôûng vaên hoùa vaø phaùt trieån cuûa UNESCO raát gaàn guõi vôùi tö töôûng xaây döïng moät neàn vaên hoùa tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc vaø phaùt trieån ñaát nöôùc ñi ñoâi vôùi coâng baèng xaõ hoäi cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam. Choã khaùc nhau cô baûn giöõa UNESCO vaø chuùng ta laø: Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam tính ñeán ñaëc tröng (caracteøre) cuûa cheá ñoä chính trò - xaõ hoäi. Vieät Nam ñang ñi tôùi moät cuoäc soáng - xaõ hoäi vôùi vaên hoùa cao. Trong quaù trình nhö vaäy vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam ñoùng moät vai troø vaø vò trí voâ cuøng quan troïng, bôûi vì khoâng moät nöôùc naøo tieán trieån ñöôïc maø laïi xem thöôøng quaù khöù cuûa chính mình. Quaù khöù luoân aùp ñaët leân quaù trình phaùt trieån tieáp theo cuûa ñaát nöôùc.4 Trong söï ñi leân nhö theá cuûa Vieät Nam, chuùng ta suy nghó veà töông lai cuûa vaên hoùa ñaát nöôùc trong vaên hoùa cuûa coäng ñoàng ngöôøi treân theá giôùi. Vôùi nhöõng ñònh höôùng aáy chuùng ta tieáp caän vôùi Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - moät moân hoïc môùi, khoù, nhöng caàn thieát, boå ích vaø höùng thuù. Trong giaùo trình naøy chuùng toâi xem xeùt vaên hoùa Vieät Nam theo quan ñieåm: Vaên hoùa hieän dieän ôû taát caû moïi lónh vöïc cuûa cuoäc soáng - xaõ hoäi, vaên hoùa naèm ngay trong chính söï phaùt trieån, vaên hoùa laø ñoäng löïc ñoàng thôøi laø muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån vì aám no vaø haïnh phuùc con ngöôøi. Giaùo trình naøy ñang ôû möùc moät ñònh höôùng cho ngöôøi giaûng cô côû vaên hoùa Vieät Nam; noù seõ ñöôïc boå sung, hoaøn thieän, ñeå trôû thaønh taøi lieäu hoïc taäp ñaùng tin caäy cuûa sinh vieân. 3 Chuùng ta coù theå ñoàng tình vôùi yù kieán cuûa nhaø nhaân loaïi hoïc ngöôøi Phaùp M. Godolier: “Caùi noåi baät trong xaõ hoäi Hy Laïp coå ñaïi laø chính trò, trong xaõ hoäi trung coå laø toâng giaùo, trong xaõ hoäi tö baûn laø kinh teá, trong xaõ hoäi xaõ hoäi chuû nghóa seõ laø vaên hoùa”. (daãn theo GS Nguyeãn Hoàng Phong trong s.ñ.d. , tr. 84.) 4YÙù kieán cuûa nhaø kinh teá hoïc ngöôøi Nhaät baûn noåi tieáng theá giôùi Michio Morishima trong taùc phaåm cuûa oâng Vì sao Nhaät baûn thaønh coâng? (trong saùch ñaõ daãn tr. 85). Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
7. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 7 - CHÖÔNG MOÄT: VAÊN HOÙA VAØ VAÊN HOÙA VIEÄT NAM I. VAÊN HOÙA LAØ GÌ? 1. Ñònh nghóa. Ôû ñaây chuùng toâi chæ baøn vaên hoùa nhö moät khaùi nieäm khoa hoïc chæ ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa vaên hoùa hoïc. Vaên hoùa trong tieáng Vieät, theo yù nghóa thuaät ngöõ, töông ñöông vôùi Culture trong tieáng Phaùp, tieáng Anh, vôùi Kultur trong tieáng Ñöùc. Culture, Kultur baét nguoàn töø chöõ Latin Cultus, maø nghóa goác laø troàng troït: cultus agri - troàng troït ngoaøi ñoàng; cultus animi - troàng troït tinh thaàn, töùc giaùo duïc boài döôõng taâm hoàn con ngöôøi. Ngöôøi Trung Quoác töøng quan nieäm: "Thaäp nieân chi keá, maïc nhö thuï moäc; baùch nieân chi keá, maïc nhö thuï nhaân" (tính keá laøm lôïi trong möôøi naêm, khoâng chi hôn troàng caây; tính keá laøm lôïi trong traêm naêm, chaúng gì hôn troàng ngöôøi [boài döôõng nhaân taøi]) Sinh thôøi Chuû tòch Hoà Chí Minh noùi: "Muoán coù lôïi ích möôøi naêm phaûi troàng caây; muoán coù lôïi ích traêm naêm phaûi troàng ngöôøi". Nhöõng ñieàu nhö vaäy cho thaáy coù söï gaëp gôõ giöõa tö töôûng phöông Taây vôùi tö töôûng cuûa phöông Ñoâng veà vaên hoùa. Söï gaëp gôõ naøy trôû neân roõ raøng: trong cuoäc tieáp xuùc AÙ-AÂu, ngöôøi Trung Quoác ñaõ duøng töø vaên hoùa5 ñeå dòch töø culture. Nhö theá, ôû phöông Ñoâng vaø ôû phöông Taây töø vaên hoùa ñeàu chæ nhöõng hoaït ñoäng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa con ngöôøi trong quan heä vôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi nhaèm xaây döïng cuoäc soáng con ngöôøi ngaøy caøng toát ñeïp hôn. Taïi Hoäi nghò quoác teá do UNESCO chuû trì töø 26 thaùng 07 ñeán 06 thaùng 08 naêm 1992 ôû Mexico nhöõng nhaø vaên hoùa ñaïi dieän cho treân 100 nöôùc ñaõ tính ñeán hai traêm ñònh nghóa veà vaên hoùa6; cuoái cuøng trong tuyeân boá chung ñònh nghóa sau ñaây ñöôïc hoï chaáp nhaän: "Trong yù nghóa roäng nhaát, vaên hoùa hoâm nay coù theå coi laø toång theå nhöõng 5 ÔÛ ñôøi Haùn, töø vaên hoùa ñaõ xuaát hieän, ñeå chæ vaên trò, töùc caùch cai trò baèng leã, nhaïc, baèng chính trò khoan daân, hueä daân, keát hôïp vôùi giaùo hoaù, khieán cho daân trong nöôùc nhuaàn thaám tam cöông, nguõ thöôøng, an cö laïc nghieäp, khieán cho laân bang thaàn phuïc, do ñoù Trung quoác ñöôïc coáng naïp bôûi caùc nöôùc laùng gieàng pheân daäu cuûa Trung nguyeân. Ñoù laø yù töôûng cuûa nhaø caàm quyeàn Trung quoác, coøn trong thöïc teá lòch söû tình hình raát phöùc taïp vaên hoùa ôû ñaây thieân veà nhaän thöùc vaø giaûi quyeát nhöõng quan heä xaõ hoäi, töùc quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Noù coù moái lieân heä lòch söû vôùi khaùi nieäm vaên hoùa trong cuoäc tieáp xuùc AÙ – AÂu, nhöng töø vaên hoùa cuûa thôøi caän – hieän ñaïi ñaõ ñöôïc ñoåi môùi ñeå dòch töø culture. 6 Nhaø nghieân cöùu vaên hoùa Phan Ngoïc noùi raèng oâng ñaõ tìm ñöôïc treân 300 ñònh nghóa veà vaên hoùa (Phan Ngoïc: Vaên hoùa Vieät Nam vaø caùch tieáp caän môùi, Nxb. Vaên hoùa – thoâng tin, H., 1994, tr. 104). Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
8. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 8 - neùt rieâng bieät, tinh thaàn vaø vaät chaát, trí tueä vaø xuùc caûm quyeát ñònh tính caùch cuûa moät xaõ hoäi hay cuûa moät nhoùm ngöôøi trong xaõ hoäi. Vaên hoùa bao goàm ngheä thuaät vaø vaên chöông, nhöõng loái soáng, nhöõng quyeàn cô baûn cuûa con ngöôøi, nhönõg heä thoáng caùc giaù trò, nhöõng taäp tuïc vaø nhöõng tín ngöôõng. Vaên hoùa ñem laïi cho con ngöôøi khaû naêng suy xeùt veà baûn thaân. Chính vaên hoùa laøm cho chuùng taû trôû thaønh nhöõng sinh vaät ñaëc bieät nhaân baûn, coù lyù tính, coù oùc pheâ phaùn vaø daán thaân moät caùch ñaïo lyù. Chính nhôø vaên hoùa maø chuùng ta xeùt ñoaùn ñöôïc nhöõng giaù trò vaø thöïc thi nhöõng söï löïa choïn. Chính nhôø vaên hoùa maø con ngöôøi töï theå hieän, töï yù thöùc ñöôïc baûn thaân, töï bieát mình, laø moät phöông aùn chöa hoaøn thaønh ñaët ra ñeå xem xeùt nhöõng thaønh töïu cuûa baûn thaân, tìm toøi khoâng bieát meät nhöõng yù nghóa môùi meû vaø saùng taïo neân nhöõng coâng trình vöôït troäi leân baûn thaân"7. Theo nghiaõ heïp vaên hoùa ñöôïc UNESCO quan nieäm: "vaên hoùa" laø moät toång theå nhöõng heä thoáng bieåu caûm (kyù hieäu) chi phoái caùch öùng xöû vaø giao tieáp trong moät coäng ñoàng, khieán coäng ñoàng aáy coù ñaëc thuø (so vôùi caùc coäng ñoàng khaùc). Coù leõ cuõng neân nhaán maïnh theâm: "vaên hoùa bao goàm heä thoáng nhöõng giaù trò ñeå ñaùnh giaù moät söï vieäc, moät hieän töôïng (ñeïp hay xaáu, ñaïo ñöùc hay voâ luaân, phaûi hay traùi, ñuùng hay sai ) theo coäng ñoàng aáy8. Trong saùch Vieät Nam vaên hoùa söû cöông ñöôïc xuaát baûn naêm 1938, Ñaøo Duy Anh vieát: "Theo giôùi thuyeát cuûa Feùlix Sartiaux thì "vaên hoùa", veà phöông dieän ñoäng, laø cuoäc tieán trieån tieán boä maø khoâng ngöøng cuûa nhöõng taùc duïng xaõ hoäi veà kyõ thuaät, kinh teá, tö töôûng, ngheä thuaät, xaõ hoäi toå chöùc, nhöõng taùc duïng aáy tuy lieân laïc maø vaãn rieâng nhau. Veà phöông dieän tónh thì vaên hoùa laø traïng thaùi tieán boä cuûa nhöõng taùc duïng aáy ôû moät thôøi gin nhaát ñònh, vaø taát caû caùc tính chaát maø nhöõng taùc duïng aáy baøy ra ôû caùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi."9 Caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa noåi tieáng khaùc cuûa Vieät Nam, nhö Nguyeãn Vaên Huyeân vôùi saùch Vaên minh cuûa ngöôøi Vieät Nam, Phan Keá Bính vôùi saùch Vieät Nam phong tuïc cuõng coù caùch nhìn vaên hoùa töông töï nhö Ñaøo Duy Anh. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam töø khi ra ñôøi ñaõ coi vaên hoùa laø moät boä phaän quan troïng, moät lónh vöïc böùc thieát trong cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp daân toäc vaø xaây döïng ñaát nöôùc. Nhöõng cuoäc tranh luaän soâi noåi veà "duy taâm hay duy vaät", veà "ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh" trong nhöõng naêm 1936 - 1939, phong traøo "truyeàn baù chöõ quoác ngöõ" laø naèm trong cuoäc vaän ñoäng vaên hoùa cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam tröôùc Caùch maïng Thaùng Taùm naêm 1945. Theá nhöng quan ñieåm cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam veà vaên hoùa ñöôïc ghi thaønh vaên laàn ñaàu tieân trong Ñeà cöông vaên hoùa Vieät Nam naêm 1943: "Vaên hoùa bao goàm caû tö töôûng, hoïc thuaät [töùc khoa hoïc vaø kyõ thuaät. L.C.D.], ngheä thuaät". "Neàn taûng kinh teá cuûa moät cheá ñoä vaø cheá ñoä kinh teá xaây 7 Haø Xuaân Tröôøng: Vaên hoùa – khaùi nieäm vaø thöïc tieãn, Nxb. Vaên hoùa thoâng tin, H., tr. 5- 6. 8 Vaên hoùa hoïc ñaïi cöông vaø cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, s.ñ.d., tr. 51. 9 Ñaøo Duy Anh: Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, Nxb. thaønh phoá Hoà Chí Minh taùi baûn, 1992, tr. 10. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
9. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 9 - döïng treân neàn taûng aáy quyeát ñònh toaøn boä vaên hoùa cuûa xaõ hoäi". "Vaên hoùa laø moät trong ba maët traän (kinh teá, chính trò, vaên hoùa){ }." Töø sau Ñeà cöông vaên hoùa Vieät Nam ñeán nay, Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam ñaõ boå sung, phaùt trieån quan ñieåm cuûa mình veà vaên hoùa. Trong nhöõng naêm thaùng vöøa xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Baéc, vöøa tieán haønh cuoäc ñaáu tranh choáng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc vaø tay sai, ñeå thoáng nhaát nöôùc nhaø, Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam chuû tröông thöïc hieän ñoàng thôøi ba cuoäc caùch maïng: caùch maïng chính trò, caùch maïng kinh teá, caùch maïng tö töôûng - vaên hoùa. Sau khi giaûi phoùng hoaøn toaøn ñaát nöôùc, ñaëc bieät laø trong nhöõng naêm ñoåi môùi ñaát nöôùc vöøa qua, Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam thaáy roõ hôn vai troø, vò trí cuûa vaên hoùa trong söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä toå quoác. Ñieàu naøy ñöïôc theå hieän moät caùch noåi baät trong Nghò quyeát IV cuûa Ban Chaáp haønh Trung öông khoaù VII; Nghò quyeát aáy khaúng ñònh: vaên hoùa laø muïc tieâu, ñoàng thôøi laø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi. Ñaïi hoäi VIII Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam (thaùng 7 naêm 1996) chæ roõ: "Vaên hoùa laø neàn taûng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi, vöøa laø muïc tieâu vöøa laø ñoäng löïc thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi. Cuøng vôùi khoa hoïc vaø coâng ngheä, giaùo duïc vaø ñaøo taïo, caùc hoaït ñoäng vaên hoùa - vaên ngheä coù vò trí quan troïng trong vieäc hình thaønh nhaân caùch, laøm phong phuù ñôøi soáng tinh thaàn con ngöôøi Vieät Nam. Baûn saéc daân toäc vaø tính chaát tieân tieán cuûa neàn vaên hoùa phaûi ñöôïc thaám ñaãm khoâng chæ trong coâng taùc vaên hoùa - vaên ngheä, maø caû trong moïi hoaït ñoäng xaây döïng saùng taïo vaät chaát, öùng duïng caùc thaønh töïu khoa hoïc coâng ngheä, giaùo duïc vaø ñaøo taïo sao cho trong moïi lónh vöïc chuùng ta coù caùch tö duy ñoäc laäp, coù caùch laøm vöøa hieän ñaïi vöøa mang saéc thaùi Vieät Nam. Ñi vaøo kinh teá thò tröôøng, môû roäng giao löu quoác teá, coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc, tieáp thu nhöõng tinh hoa cuûa nhaân loaïi song phaûi luoân luoân coi troïng nhöõng giaù trò truyeàn thoáng vaø baûn saéc daân toäc, quyeát khoâng ñöôïc töï ñaùnh maát mình, trôû thaønh boùng môø hoaëc baûn sao cheùp cuûa ngöôøi khaùc".10 Ñöôøng loái vaên hoùa nhö vaäy cuûa Ñaûng Coäng SaûnVieät Nam raát gaàn guõi vôùi nhöõng quan ñieåm tieán boä veà vaên hoùa nôi caùc hoïc giaû ôû Vieät Nam vaø treân theá giôùi . Vieäc nghieân cöùu vaên hoùa ñang ñöôïc môû roäng vaø ñaøo saâu. Taàm quan troïng cuûa vaên hoùa trong ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa moãi daân toäc vaø cua coäng ñoàng loaøi ngöôøi ñaõ ñaït tôùi möùc khieán cho ngöôøi ta nghó raèng ranh giôùi vaên hoùa coù theå coù yù nghóa hôn, so vôùi ranh giôùi laõnh thoå, maëc duø haøng ngaøy qua maøn aûnh nhoû, ngöôøi ta vaãn thaáy nhöõng tranh chaáp laõnh thoå ôû nôi naøy hay nôi kia treân haønh tinh cuûa chuùng ta.11 Khoù khaên ñaàu tieân cuûa vieäc nghieân cöùu vaên hoùa coù leõ laø söï ñöa ra caâu traû lôøi cho caâu hoûi: vaên hoùa laø gì? 10 Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam: Vaên kieän ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VIII, Nxb. Chính trò quoác gia, H., 1996, tr. 29 – 30. 11 Xem Haø Xuaân Tröôøng, s.ñ.d., tr. 7. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
10. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 10 - Coù ngöôøi cho raèng vaên hoùa coù nhieàu ñònh nghóa, nhöng chung quy vaãn coù theå phaân ra hai loaïi: ñònh nghóa theo nghóa roäng vaø ñònh nghóa theo nghóa heïp.12 UNESCO ñaõ ñöa ra ñònh nghóa roäng vaø ñònh nghóa heïp veà vaên hoùa, nhö chuùng toâi ñaõ giôùi thieäu ôû treân. Moät nhaø nghieân cöùu vaên hoùa khaùc nghó: "Thöïc ra thì baûn thaân ñònh nghóa khoâng phaûi laø quan troïng. Khoâng nhöõng theá, do phaûi trình baøy moät caùch coâ ñuùc, ngaén goïn (maø ñaõ ngaén goïn thì khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñaày ñuû), cho neân caùc ñònh nghóa cuõng thöôøng laø ñaàu moái cuûa nhöõng cuoäc tranh luaän nhieàu khi voâ boå maø nguyeân nhaân nhieàu khi chæ laø do khoâng hieåu heát nhau. Bôûi vaäy, ñieàu quan troïng hôn caû khoâng phaûi laø ñònh nghóa nhö theá naøo, maø laø ñònh nghóa ñoù noùi leân caùi gì.". Vaø oâng ñònh nghóa : "Vaên hoùa laø moät heä thoáng höõu cô caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo vaø tích luyõ qua quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn, trong söï töông taùc giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi cuûa mình".13Vôùi ñònh nghóa naøy, oâng "coù duïng yù chæ ra boán ñaëc tröng quan troïng nhaát cuûa vaên hoùa - ñoù laø tính heä thoáng, tính giaù trò, tính lòch söû vaø tính nhaân sinh".14 Taùc giaû baøi baùo Ñoïc quyeån Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam cho raèng "ñònh nghóa noùi treân cuõng chöa chính xaùc. Caùc giaù trò vaên hoùa luoân luoân ñöôïc taïo ra trong nhöõng ñieàu kieän cuï theå vaø moät caùch coù muïc ñích, neân vaên hoùa khoâng chæ bao goàm caùc giaù trò ñöôïc taïo ra maø coøn caû nhöõng caùch thöùc saùng taïo vaø söû duïng giaù trò aáy15. Dó nhieân nhöõng caùch thöùc naøy cuõng laø nhöõng giaù trò do con ngöôøi taïo ra, nhöng ñoù laø moät loaïi giaù trò ñaëc bieät, mang yù nghóa ñònh tính vaø ñoùng vai troø thöôùc ño veà trình ñoä phaùt trieån cuûa moïi neàn vaên hoùa. Vì neáu phöông thöùc phaùt trieån cuûa heä thoáng caùc giaù trò ñöôïc taïo ra chuû yeáu laø thay theá, phuû ñònh laãn nhau, thì cuûa heä thoáng nhöõng caùch thöùc saùng taïo vaø söû duïng naøy chuû yeáu laïi laø keá thöøa, boå sung cho nhau, neân noù löu tröõ nhieàu kinh nghieäm vaø trí tueä hôn, ñoàng thôøi cuõng coù khaû naêng döï baùo vaø ñònh höôùng cao hôn. Noùi theo ngoân töø cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc thì ñaây chính laø caùc yeáu toá ngöõ phaùp vaø phong caùch cuûa moät neàn vaên hoùa, cuõng vaân ñoäng vaø thay ñoåi theo lòch söû nhöng luoân mang tính oån ñònh, thoáng nhaát cao hôn haún so vôùi caùc yeáu toá töø vöïng vaø ngöõ aâm. K.Marx töøng coù moät keát luaän caàn nhaéc laïi veà vaán ñeà naøy: "Nhöõng caù nhaân bieåu hieän ñôøi soáng cuûa mình nhö theá naøo thì hoï laø nhö theá aáy, do ñoù hoï laø nhö theá naøo, ñieàu ñoù aên khôùp 12 Traàn Ngoïc Theâm: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1995, tr. 20. 13 Traàn Ngoïc Theâm: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1995, tr. 20. 14 Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1995, tr. 20. 15 Cao Töï Thanh: Ñoïc quyeån Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, baùo Vaên ngheä soá 37, ngaøy 14 – 9 – 1996. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
11. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 11 - vôùi saûn xuaát cuûa hoï, vôùi caùi maø hoï saûn xuaát" (K.Marx vaø F.Engeøls: Tuyeån taäp, taäp 1, Nxb. Söï thaät, H., 1980, tr. 269).16 Nhaø nghieân cöùu vaên hoùa Phan Ngoïc noùi oâng ñaõ tìm ñöôïc treân 300 ñònh nghóa veà vaên hoùa vaø nhöõng ñònh nghóa naøy ñeàu theo tinh thaàn luaän. OÂng nhaän xeùt: " { } khoâng coù caùi vaät gì goïi laø vaên hoùa caû vaø ngöôïc laïi baát cöù vaät gì cuõng coù caùi maët vaên hoùa". Theo thao taùc luaän, oâng ñònh nghóa: "Vaên hoaù laø moät quan heä. Noù laø moái quan heä giöõa theá giôùi bieåu töôïng vôùi theá giôùi thöïc taïi. Quan heä aáy bieåu hieän thaønh moät kieåu löïa choïn rieâng cuûa moät toäc ngöôøi, moät caù nhaân so vôùi moät toäc ngöôøi khaùc, moät caù nhaân khaùc. Neùt khu bieät caùc kieåu löïa choïn laøm cho chuùng khaùc nhau, taïo thaønh nhöõng neàn vaên hoùa khaùc nhau laø ñoä khuùc xaï. Taát caû moïi caùi maø moät toäc ngöôøi tieáp thu hay saùng taïo ñeàu coù moät ñoä khuùc xaï rieâng coù maët ôû moïi lónh vöïc vaø raát khaùc ñoä khuùc xaï ôû moät toäc ngöôøi khaùc".17 Ñònh nghóa vaên hoùa theo thao taùc luaän coù theå caàn cho marketing veà vaên hoùa. Theá nhöng, ñieàu maø chuùng ta ñang muoán coù laïi laø moät ñònh nghóa vaên hoùa khaùi quaùt ñöôïc nhöõng ñaëc tröng vaø nhöõng chöùc naêng cuûa noù. Ñònh nghóa vaên hoùa do Hoäi nghò quoác teá ôû Mexico naêm1992 ñeà xuaát vaø ñònh nghóa vaên hoùa trong saùch Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam18 laø theo höôùng ñoù. Coù theå neâu moät ñònh nghóa nhö theá naøy chaêng: Vaên hoùa laø moät heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø caùc giaù trò tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra vaø söû duïng caùc giaù trò aáy trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa mình - töùc laø trong quaù trình nhaän thöùc vaø töông taùc cuûa con ngöôøi vôùi thieân nhieân, vôùi xaõ hoäi; trong quaù trình con ngöôøi töï nhaän thöùc, töï hoaøn thieän, - ñeå chuû ñoäng nhaân ñaïo hoaù ngaøy caøng cao cuoäc soáng cuûa mình. 2. Caùc chöùc naêng cuûa vaên hoùa.19 2.1. Chöùc naêng nhaän thöùc. Vaên hoùa hình thaønh vaø phaùt trieån trong quaù trình con ngöôøi xuùc tieáp vôùi thieân nhieân, vôùi xaõ hoäi vaø vôùi chính mình, Trong quaù trình ñoù con ngöôøi mong öôùc cuoäc soáng cuûa mình ngaøy moät toát ñeïp hôn vaø ñaõ hieän thöïc hoaù mong öôùc aáy: lòch söû cuûa loaøi 16 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 105. 17 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 105. 18 Traàn Ngoïc Theâm: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1995, tr. 20. 19 Taùc giaû Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, s.ñ.d., Neâu caùc chöùc naêng sau ñaây cuûa vaên hoùa: chöùc naêng giaùo duïc, chöùc naêng toå chöùc xaõ hoäi, chöùc naêng ñieàu chænh xaõ hoäi, chöùc naêng giao tieáp (xin xem caùc trang: 21 –24.) Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
12. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 12 - ngöôøi khoâng phaûi laø moät ñöôøng thaúng ñi lieân tuïc, maø luùc thaêng luùc traàm, nhöng nhìn chung ñoù laø lòch söû cuûa söï phaùt trieån, tieán boä khoâng ngöøng theo hình xoaùy troân oác. Loaøi ngöôøi ñang ñöùng tröôùc ngöôõng cöûa cuûa neàn vaên minh tin hoïc; trong neàn vaên minh naøy trí tueä chöù khoâng phaûi laø cô baép, ñoùng vai troø quyeát ñònh cuûa söï phaùt trieån. Söï phaùt trieån vaên hoùa gaén chaët vôùi söï phaùt trieån nhaän thöùc. Noùi nhö vaäy laø ñuùng, nhöng chöa ñuû. Caàn phaûi noùi nhaän thöùc laø moät chöùc naêng cuûa vaên hoùa, thaäm chí laø chöùc naêng haøng ñaàu cuûa vaên hoùa. Khoâng coù nhaän thöùc thì khoâng coù vaên hoùa, khoâng coù phaùt trieån. Cuõng khoâng theå coi nhaän thöùc laø thuoäc tính cuûa vaên hoùa. 2.2. Chöùc naêng giaùo duïc, toå chöùc, ñieàu chænh xaõ hoäi. Vaên hoùa coù maët ôû khaép moïi nôi cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, hieän dieän ôû taát caû moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng, trong suy nghó vaø haønh ñoäng, trong taâm lyù, taâm thöùc, taâm linh cuûa moãi ngöôøi. Baát kyø ôû ñaâu vaên hoùa cuõng thöïc hieän chöùc naêng nhaän thöùc cuûa mình. Bôûi vaäy, vaên hoùa coù khaû naêng to lôùn, maïnh meõ vaø laâu beàn trong giaùo duïc, toå chöùc, ñieàu chænh xaõ hoäi. “Trôû veà vôùi coäi nguoàn”, “xaây döïng moät neàn vaên hoùa tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc”, suy nghó vaø haønh ñoäng nhö theá ôû Vieät Nam hieän nay chính laø ñaùnh giaù cao chöùc naêng giaùo duïc, toå chöùc, ñieàu chænh xaõ hoäi cuûa vaên hoùa. Ngöôïc laïi, chuû nghóa ñeá quoác vaø boïn phaûn ñoäng tìm moïi caùch, ñöa “vaên hoùa”kích daâm, “vaên hoùa” baïo löïc, “vaên hoùa”vì “ñoàng ñoâ la vó ñaïi”, “vaên hoùa” cuûa chuû nghóa caù nhaân cöïc ñoan, “vaên hoùa” cuûa “xaõ hoäi tieâu duøng” vaøo Vieät Nam laø nhaèm thöïc hieän aâm möu “dieãn bieán hoøa bình”, laøm “ñoåi maøu” cuoäc soáng – xaõ hoäi theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa maø chuùng ta ñang xaây döïng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam. Chuû nghóa ñeá quoác vaø boïn phaûn ñoäng ñaõ, ñang vaø seõ coøn lôïi duïng chöùc naêng cuûa vaên hoùa trong vaán ñeà giaùo duïc, toå chöùc, ñieàu chænh xaõ hoäi, vì quyeàn lôïi cuûa chuùng. 2.3. Chöùc naêng ñònh höôùng. Nhöõng ñieàu ñöôïc trình baøy ôû 2.1 vaø 2.2 cho thaáy chöùc naêng ñònh höôùng cuûa vaên hoùa. Vaên hoùa ñònh höôùng theo suy nghó vaø haønh ñoäng cuûa moãi ngöôøi, cuûa coäng ñoàng, cuûa moãi daân toäc, cuûa nhaân loaïi. Ñang dieãn ra cuoäc ñaáu tranh luùc thì aâm thaàm, khi thì quyeát lieät, döõ doäi giöõa ñònh höôùng cuûa vaên hoùa chaân chính, toát ñeïp vôùi ñònh höôùng cuûa "vaên hoùa" xaáu, ñoäc haïi. Baøn veà vaên hoùa, saùng taïo vaên hoùa, khoâng theå khoâng nhìn thaáy cuoäc ñaáu tranh nhö vaäy. Trong cuoäc ñaáu tranh naøy, khoâng neân vaø khoâng theå chæ noùi moät caùch chung chung raèng vaên hoùa chaân chính, toát ñeïp nhaát ñònh chieán thaéng "vaên hoùa" xaáu, ñoäc haïi, maø tröôùc heát phaûi laøm ra vaên hoùa chaân chính, toát ñeïp, haáp daãn, khieán cho ngöôøi ta ñeán vôùi vaên hoùa ñoù, xa laùnh, töø choái thöù "vaên hoùa" xaáu, ñoäc haïi haøng ngaøy haøng giôø nhaäp laäu vaøo ñaát nöôùc chuùng ta. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
13. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 13 - Ngaøy nay, khi côn luõ thoâng tin ñang traøn ngaäp haønh tinh naøy vaø do ñoù söï kieåm soaùt thoâng tin theo caùch "coå ñieån" haàu nhö khoâng theå toàn taïi ñöôïc, thì chöùc naêng ñònh höôùng cuûa vaên hoùa caøng phaûi ñeà cao, sao cho vaên hoùa thaám saâu vaøo moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng - xaõ hoäi, vaên hoùa vöøa laø ñoäng löïc, vöøa laø muïc tieâu, vöøa laø heä ñieàu tieát cho söï phaùt trieån; sao cho moïi ngöôøi trong xaõ hoäi ñeàu höôûng vaên hoùa nhö thaønh quaû cuûa söï phaùt trieån. 2.4. Chöùc naêng taùi taïo theá giôùi. Noùi ñeán vaên hoùa laø noùi ñeán söï taùi taïo moät theá giôùi môùi, treân cô sôû con ngöôøi nhaän thöùc ngaøy caøng saâu saéc tö ïnhieân, xaõ hoäi vaø chính mình. Nhöõng gì laø coù saün, chöa qua söï bieán ñoåi trong chöøng möïc naøy hay chöøng möïc khaùc, bôûi söùc löïc vaø trí tueä cuûa con ngöôøi "theo quy luaät cuûa caùi ñeïp", thì chuùng ta khoâng theå coi laø nhöõng saûn phaåm cuûa vaên hoùa. Vaên hoùa laø theá giôùi vaät chaát vaø theá giôùi tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra, caøng ngaøy caøng nghieâng veà taùi taïo hôn laø taùi hieän. Ñieàu aáy khoâng chöùng toû con ngöôøi "caûi taïo" töï nhieân, xaõ hoäi vaø chính mình, maø chæ cho chuùng ta thaáy con ngöôøi ngaøy caøng nhaän thöùc saâu saéc hôn, ñuùng ñaén hôn caùc quy luaät vaän ñoäng cuûa töï nhieân, xaõ hoäi vaø chính mình, nöông theo caùc quy luaät aáy ñeå taùi taïo moät cuoäc soáng yeân bình hôn, beàn vöõng hôn, töôi ñeïp hôn. Nhaân daân Vieät Nam ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñang thöïc hieän söï "chung soáng hoaø bình" vôùi luõ. Khoa hoïc ñaõ taïo ñöôïc söï sinh saûn voâ tính, nhöng khoa hoïc khoâng ñöôïc aùp duïng thaønh töïu ñoù leân con ngöôøi. Seõ coøn toàn taïi laâu daøi ranh giôùi giöõa caùc nöôùc, giöõa caùc vuøng laõnh thoå, nhöng nhieàu ngöôøi ñaõ coi ranh giôùi veà vaên hoùa môùi laø caùi thöïc söï caàn ñöôïc nghieân cöùu, khaùm phaù, vì lôïi ích cuûa con ngöôøi treân haønh tinh chuùng ta. Nhöõng thí duï ñaõ neâu treân chöùng minh cho tính chuû ñoäng, tính nhaân ñaïo cuûa vaên hoùa, cho thaáy chöùc naêng taùi taïo theá giôùi cuûa vaên hoùa. Phaûi chaêng nhöõng chöùc naêng cuûa vaên hoùa ñaõ ñöôïc trình baøy ôû treân laø söï theå hieän cuï theå cuûa caùc ñaëc tröng cuûa noù? Ñaët ra caâu hoûi naøy, chuùng toâi thuù nhaän raèng söï tìm kieám vaø giôùi thieäu vôùi ngöôøi ñoïc caùc ñaëc tröng cuûa vaên hoùa laø khoâng deã daøng. Ñeå ñoäc giaû roäng ñöôøng suy nghó, chuùng toâi neâu ra ôû ñaây vaøi ba yù kieán cuûa caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa veà ñaëc tröng cuûa vaên hoùa hoaëc veà ñieàu coù lieân quan ñeán ñaëc tröng cuûa noù. Taùc giaû saùch Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam khaúng ñònh 4 ñaëc tröng: Tính heä thoáng laø ñaëc tröng haøng ñaàu cuûa vaên hoùa; ñaëc tröng thöù hai cuûa vaên hoùa laø tính giaù trò; ñaëc tröng thöù ba cuûa vaên hoùa laø tính lòch söû; ñaëc tröng thöù tö cuûa vaên hoùa laø tính nhaân sinh.20 20 Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, s.ñ.d., tr. 21-24. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
14. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 14 - Taùc giaû baøi baùo Ñoïc quyeån Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam nhaán maïnh tính chuû ñoäng, tính nhaân ñaïo cuûa vaên hoùa. Taùc giaû saùch Vaên hoùa Vieät Nam vaø caùch tieáp caän môùi thì, - nhö chuùng toâi ñaõ coù laàn giôùi thieäu, - sau khi löu yù vôùi baïn ñoïc, " khoâng coù caùi vaät gì goïi laø vaên hoùa caû vaø ngöôïc laïi baát kyø vaät gì cuõng coù caùi maët vaên hoùa", oâng ñònh nghóa: "Vaên hoùa laø moät quan heä. Noù laø moái quan heä giöõa theá giôùi bieåu töôïng vôùi theá giôùi thöïc taïi. Quan heä aáy bieåu hieän thaønh moät kieåu löïa choïn rieâng cuûa moät toäc ngöôøi, moät caù nhaân so vôùi moät toäc ngöôøi khaùc, moät caù nhaân khaùc", laø theo thao taùc luaän, taùc giaû cuûa ñònh nghóa naøy quan taâm ñeán ñaêc tröng vaên hoùa cuûa toäc ngöôøi naøy so vôùi ñaëc tröng vaên hoùa cuûa toäc ngöôøi khaùc maø oâng goïi laø "ñoä khuùc xaï"; oâng khoâng tìm kieám ñaëc tröng cuûa vaên hoùa noùi chung. 3. Vaên hoùa vôùi caùc khaùi nieäm vaên minh, vaên hieán, vaên vaät. Coù moái lieân heä beân trong giöõa caùc khaùi nieäm vaên hoùa, vaên minh, vaên hieán, vaên vaät. Khi chuùng ta noùi: "Loaøi ngöôøi ñaõ traûi qua caùc thôøi kyø daõ man, baùn khai, vaên minh" hay "Nhaân loaïi ñaõ kinh qua vaên minh coâng nghieäp, vaên minh cô khí, vaø ñang ôû ngöôõng cöûa cuûa vaên minh tin hoïc", thì ôû ñaây vaên minh laø khaùi nieäm chæ trình ñoä phaùt trieån cuûa vaên hoùa. (Nhöng khi caùc nhaø nho duy taân ôû ñaàu theá kyû XX nhaän ñònh: vaên minh phöông Ñoâng laø vaên minh tónh, vaên minh phöông Taây laø vaên minh ñoäng, thì trong vaên caûnh aáy chuùng ta hieåu raèng vaên minh bao goàm nhieàu loaïi khaùc nhau veà ñaëc tröng). Vaø, khi Chuû tòch Hoà Chí Minh tuyeân boá: cuoäc chieán ñaáu cuûa nhaân daân Vieät Nam choáng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc laø cuoäc chieán ñaáu cuûa vaên minh choáng laïi daõ man, thì töø vaên minh coù nghóa laø nhaân ñaïo, chính nghóa ñoái laäp vôùi taøn baïo, phi nghóa. Tuy nhieân, chuùng ta caàn vaø söû duïng khaùi nieâïm vaên minh vôùi boán noäi dung cô baûn: ñoâ thò, nhaø nöôùc, chöõ vieát vaø trình ñoä kyõ thuaät.21 Nguyeãn Traõi vieát trong Bình Ngoâ ñaïi caùo: "Duy ngaõ Ñaïi Vieät chi quoác Thöïc vi vaên hieán chi bang" (Nöôùc Ñaïi Vieät ta voán laø moät nöôùc vaên hieán ) Nguyeãn Traõi vieát tieáp: "Sôn xuyeân chi cöông vöïc kyù thuø, Nam Baéc chi phong tuïc dieäc dò". 21 OÂng Phan Ngoïc cho raèng nghieân cöùu vaên hoùa laø nghieân cöùu maët tónh, bao goàm leã hoäi, phong tuïc, sinh hoaït vaät chaát, theå cheá xaõ hoäi, ngheä thuaät , nghieân cöùu vaên minh laø nghieân cöùu maët ñoäng, nghieân cöùu söï tieán boä cuûa khoa hoïc, kyõ thuaät vaø coâng ngheä vaø söï aùp duïng nhöõng tieán boä ñoù vaøo trong ñôøi soáng – xaõ hoäi cuûa moãi daân toäc. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
15. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 15 - (Nuùi soâng bôø coõi ñaõ chia, phong tuïc Nam Baéc cuõng khaùc). Trong vaên caûnh nhö vaäy, chuùng ta hieåu töø vaên hieán gaàn vôùi nghóa thöù nhaát cuûa vaên minh. Bôûi vaäy moät giaùo sö ñaõ ñònh nghóa: "Vaên hieán: vaên laø vaên minh, hieán laø nhaân taøi. Khaùi nieäm vaên hieán cuûa ngöôøi xöa töông ñöông vôùi khaùi nieäm vaên minh, vaên hoùa ngaøy nay, coù ñieàu laïi nhaán maïnh vaøo vai troø cuûa nhöõng nhaân taøi laøm ñoäng löïc cô baûn cho söï phaùt trieån cuûa vaên minh, vaên hoùa".22 Ôû nöûa cuoái theá kyû XIX trong thö traû lôøi Hoaøng Cao Khaûi, cuï Phan Ñình Phuøng - moät thuû lónh nghóa quaân choáng Phaùp - khaúng ñònh: nöôùc ta laø moät nöôùc thi thö. Ngaøy nay, chuùng ta ít gaëp trong vaên vieát vaø lôøi noùi nhöõng caâu: "Vieät Nam laø moät nöôùc vaên hieán", "nöôùc ta laø moät nöôùc thi thö". Nhöõng töø "vaên hieán", "thi thö" trong nhöõng vaên caûnh nhö vaäy ñaõ trôû thaønh lòch söû, ñaõ ñöôïc thay theá baèng töø "vaên hoùa" hoaëc "vaên minh". Vaên vaät ñöôïc cuï Ñaøo Duy Anh ñònh nghóa: nhöõng saûn vaät cuûa vaên hoùa, nhö leã nhaïc, cheá ñoä.23 Vaät, theo cuï Ñaøo Duy Anh, laø töø chæ "nhöõng caùi coù trong khoaûng trôøi ñaát", chæ "söï" vaø "söï"24laø "vieäc ngöôøi ta laøm, hoaëc caùc ngheà nghieäp".25 Nhö theá noùi "vaên vaät laø vaên hoùa thieân veà caùc giaù trò vaät chaát26 thì vò taát ñaõ ñuùng. Vaø, neáu "caùc töø ñieån tieáng Vieät thöôøng ñònh nghóa vaên vaät laø truyeàn thoáng vaên hoùa toát ñeïp bieåu hieän ôû nhieàu di tích lòch söû vaø nhieàu nhaân taøi trong lòch söû"27, thì söï ñònh nghóa nhö vaäy khoâng chaéc ñaõ beânh vöïc cho yù kieán "vaên vaät laø vaên hoùa thieân veà caùc giaù trò vaät chaát". Nhaø nghieân cöùu cho raèng "vaên vaät laø vaên hoùa thieân veà caùc giaù trò vaät chaát" nhaän ñònh "Cho neân oâng cha ta thöôøng noùi ñaát nöôùc 4000 naêm vaên hieán (maø khoâng noùi vaên vaät , vì traûi qua 4000 naêm, phaàn lôùn caùc giaù trò vaät chaát ñaõ bò taøn phaù, caùi coøn laïi chuû yeáu laø caùc giaù trò tinh thaàn), nhöng laïi noùi Haø Noäi - Thaêng Long ngaøn naêm vaên vaät (vì trong 1000 naêm trôû laïi ñaây, töø khi Lyù Coâng Uaån ñònh ñoâ ôû Thaêng Long, caùc giaù trò vaät chaát coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu". Theá nhöng, khi giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng vieát: "Ñôøi naøo cuõng vaäy, Thaêng Long - Haø Noäi kinh thaønh thuû ñoâ hoäi tuï vaø keát tinh tinh hoa vaên hoùa moïi mieàn ñaát nöôùc roài môùi ñeû ra ñöôïc caùi chaát thanh lòch ngaøn naêm vaên vaät chöù (Haø tónh töø xa xöa vaø nhìn töø Haø Noäi trong saùch Vaên hoùa hoïc ñaïi cöông vaø Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tr. 410) thì vaên vaät coù nghóa laø caùc giaù trò tinh thaàn hay laø caùc giaù trò vaät chaát? Giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng cuõng vieát: "OÂng noäi toâi laø hoïc troø cuï Ngheø Me 22 Ñinh Gia Khaùnh – Buøi Duy Taân - Mai Cao Chöông: Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû thöù X – nöûa ñaàu theá kyû thöù XVIII, t.1, Nxb. Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp. H., 1978, tr. 374. 23 Ñaøo Duy Anh: Haùn – Vieät töø ñieån, quyeån haï, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, 1992, tr. 539. 24 Ñaøo Duy Anh, s.ñ.d., tr. 543. 25 Ñaøo Duy Anh, s.ñ.d., tr. 212. 26 Traàn Ngoïc Theâm: s.ñ.d., tr. 26. 27 Traàn Ngoïc Theâm: s.ñ.d., chuù thích ôû tr. 26. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
16. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 16 - (Höôûng Maëc) vaø gaû chò ruoät toâi veà laøm daâu doøng hoï Ñaøm laøng Me vaên hieán aáy" (Xöù Baéc - Kinh Baéc: moät caùi nhìn ñòa vaên hoùa, trong saùch ñaõ daãn, tr. 349), thì ôû ñaây vaên hieán thieân veà giaù trò vaät chaát hay tinh thaàn? Moät nhaø nghieân cöùu khaùc vieát: "Roõ raøng söï giao löu vaên hoùa ñaõ goùp phaàn laøm cho söï öùng xöû thöôøng ngaøy, caùi aên, caùi maëc, caùi ôû, caùi chôi, caùi cheát, caùi muoân maët ñôøi thöôøng thay ñoåi treân haøng nghìn neùt. Ñeán möùc khoâng theå hieåu ñöôïc Kinh Baéc (chuû yeáu ôû Baéc Ninh) vaên hieán neáu khoâng caét nghóa noù laø moät heä quaû giao thoa vaên hoùa Vieät, Haùn, AÁn, Chaøm" (Huyønh Khaùi Vinh chuû bieân: Chaán höng caùc vuøng vaø tieåu vuøng vaên hoùa ôû nöôùc ta hieän nay, Nxb. Chính trò quoác gia, H., 1995, tr. 68), thì trong vaên caûnh naøy vaên hieán nghóa laø gì? Giaùo sö Cao Xuaân Huy trong saùch Tö töôûng phöông Ñoâng - gôïi nhöõng ñieåm nhìn tham chieáu, Nxb. Vaên hoïc, H., 1995 ñaõ nhieàu laàn duøng thuaät ngöõ vaên hieán ñeå chæ thö tòch, chaúng haïn: "Veà Thieân chuùa giaùo, tình hình vaên hieán khoâng cho pheùp chuùng ta bieát moät caùch cuï theå, ôû theá kyû XVII, trong buoåi ñaàu tieáp xuùc, caùc nhaø nho lyù giaûi Thieân chuùa giaùo nhö theá naøo { } (tr. 27). Vaäy ñoù, thaät khoù phaân ranh giôùi raïch roøi giöõa vaên hieán vôùi vaên vaät. 4. Caáu truùc cuûa vaên hoùa. Caáu truùc cuûa vaên hoùa laø moät vaán ñeà phöùc taïp vaø yù kieán cuûa caùc nhaø nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy raát khaùc nhau.28 28 Coù nhaø nghieân cöùu vaên hoùa coi vaên hoùa laø moät caáu truùc bao goàm vaên hoùa vaät chaát vaø vaên hoùa tinh thaàn. L. White chia vaên hoùa thaønh ba tieåu heä: coâng ngheä, xaõ hoäi vaø tö töôûng. Ñaøo Duy Anh trong saùch cuûa mình Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, döïa theo F. Sartiaux chia vaên hoùa thaønh ba boä phaän: sinh hoaït kinh teá, sinh hoaït xaõ hoäi vaø sinh hoaït trí thöùc. Nhoùm Vaên Taân thì phaân bieät vaên hoùa vaät chaát, vaên hoùa xaõ hoäi vaø vaên hoùa tinh thaàn. M. S. Kagan chia vaên hoùa thaønh vaên hoùa vaät chaát vaø vaên hoùa ngheä thuaät. Moät soá taùc giaû khaùc noùi ñeán boán thaønh toá cuûa vaên hoùa: vaên hoùa saûn xuaát, vaên hoùa xaõ hoäi, vaên hoùa tö töôûng, vaên hoùa ngheä thuaät (nhö Ngoâ Ñöùc Thònh); hoaëc hoaït ñoäng sinh toàn, hoaït ñoäng xaõ hoäi, hoaït ñoäng tinh thaàn, hoaït ñoäng ngheä thuaät (nhö Nguyeãn Taán Ñaéc). Traàn Ngoïc Theâm khoâng ñoàng tình vôùi taát caû nhöõng caùi gì nhö vaäy veà caáu truùc cuûa vaên hoùa; oâng ñeà xuaát yù kieán sau ñaây: “Ñeå tieáp caän vaên hoùa nhö moät heä thoáng, caàn phaûi vaän duïng chính lyù thuyeát heä thoáng.” Theo lyù thuyeát naøy thì: a) moïi heä thoáng phaûi bao goàm caùc yeáu toá vaø caùc quan heä giöõa chuùng; maïng löôùi caùc moái quan heä taïo thaønh caáu truùc; b) moãi yeáu toá cuûa heä thoáng, ñeán luôït mình, ñeàu coù theå laø moät heä thoáng con – tieåu heä thoáng; c) moïi heä thoáng ñeàu coù quan heä maät thieát vôùi moâi tröôøng. Treân cô sôû naøy, oâng “ thaáy hôïp lyù hôn caû laø xem vaên hoùa nhö moät heä thoáng goàm boán thaønh toá (4 tieåu heä) cô baûn, moãi tieåu heä laïi coù hai vi heä nhoû hôn”: 1. Vaên hoùa nhaän thöùc: a) nhaän thöùc veà vuõ truï, b) nhaän thöùc veà con ngöôøi; 2. Vaên hoùa toå chöùc coäng ñoàng: a) toå chöùc ñôøi soáng taäp theå, b) toå chöùc ñôøi soáng caù nhaân; 3. Vaên hoùa öùng xöû vôùi moâi Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
17. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 17 - Tuy nhieân, coù theå thaáy raèng con ngöôøi khoâng coøn laø con vaät töø khi hoï bieát saûn xuaát (saûn xuaát vaät chaát vaø saûn xuaát tinh thaàn), nghóa laø bieát saùng taïo ra nhöõng giaù trò voán khoâng toàn taïi trong töï nhieân. Söï phaùt trieån cuûa hoaït ñoäng nhö vaäy cuûa con ngöôøi daãn tôùi söï phaân coâng lao ñoäng. Vaø neáu laáy söï phaân coâng lao ñoäng laøm tieâu chuaån phaân loaïi thì coù theå chia caùc hoaït ñoäng thì coù theå chia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi thaønh naêm kieåu (hay naêm lónh vöïc) cô baûn: saûn xuaát vaät chaát ; saûn xuaát tinh thaàn ; toå chöùc, quaûn lyù; giao tieáp; saûn xuaát taùi sinh hoïc - xaõ hoäi .29 Chuùng toâi nghieân cöùu caáu truùc cuûa vaên hoùa laø nghieân cöùu treân bình dieän vaên hoaù naêm kieåu cô baûn ñoù cuûa caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Taát nhieân, ôû ñaây, ranh giôùi giöõa caùc kieåu hoaït ñoäng xaõ hoäi laø coù tính chaát töông ñoái, vaø trong moãi kieåu aáy laïi hieän dieän nhöõng yeáu toá hôïp thaønh. Nghieân cöùu caáu truùc vaên hoùa, nhaø nghieân cöùu khoâng theå keát hôïp bình dieän ñoàng ñaïi vôùi bình dieän lòch ñaïi. 5. Vaán ñeà loaïi hình vaên hoùa. 5.1. Neáu moät soá neàn vaên hoùa xuaát phaùt töø moät goác, thì giöõa chuùng coù theå coù quan heä khueách taùn , lan toaû. Neáu caùc neàn vaên hoùa naøo ñoù gaàn guõi nhau veà maët ñòa lyù thì neàn vaên hoùa naøy coù theå töø tieáp xuùc ñeán giao löu vôùi nhau vaø trong quaù trình ñoù coù theå naûy sinh hieän töôïng nhöõng yeáu toá cuûa neàn vaên hoùa naøy thaâm nhaäp vaøo neàn vaên hoùa kia (hieän töôïng tieáp tröôøng töï nhieân, b) vaên hoùa ñoái phoù vôùi moâi tröôøng töï nhieân; 4. Vaên hoùa öùng xöû vôùi moâi truôøng xaõ hoäi: a) vaên hoùa taän duïng moâi tröôøng xaõ hoäi, b) vaên hoùa ñoái phoù vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi. “Moät heä thoáng vaên hoùa coù theå ñuôïc xem xeùt döôùi goùc ñoä caùc bình dieän ñoàng ñaïi vaø lòch ñaïi, khaùi quaùt vaø cuï theå. Moân lòch söû vaên hoùa laâu nay chuû yeáu quan taâm ñeán bình dieän cuï theå vaø lòch ñaïi, coøn moân vaên hoùa hoïc ñang baøn chuû yeáu quan taâm ñeán bình dieän khaùi quaùt vaø ñoàng ñaïi. Tuy nhieân, vì vaên hoùa vöøa coù tính heä thoáng, laïi vöøa coù tính lòch söû cho neân moät mieâu taû cuï theå toát nhaát laø phaûi tính tôùi caû hai bình dieän aáy. Neáu laáy lòch ñaïi laøm cô sôû thì trong moãi giai ñoaïn lòch söû seõ phaûi löu yù ñeán tính ñoàng ñaïi – vaên hoùa söû phaûi ñöôïc xaây döïng nhö theá. Ngöôïc laïi, neáu laáy dieän ñoàng ñaïi laøm cô sôû thì trong moãi heä thoáng con, moãi boä phaän cuûa heä thoáng con laïi phaûi chuù yù ñeán maët lòch ñaïi – vaên hoùa hoïc phaûi ñöôïc xaây döïng nhö theá” (xem Traàn Ngoïc Theâm: s.ñ.d., tr. 27 – 29). 29 Ôû ñaây chuùng toâi tieáp nhaän yù kieán cuûa Cao Töï Thanh veà phaân loaïi caùc lónh vöïc cuûa vaên hoùa. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
18. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 18 - nhaän thuï ñoäng), hoaëc neàn vaên hoùa naøy vay möôïn nhöõng yeáu toá cuûa neàn vaên hoùa kia (hieän töôïng tieáp nhaän chuû ñoäng). Nhöõng yeáu toá ñöôïc tieáp nhaän töø neàn vaên hoùa beân ngoaøi aáy - nhöõng yeáu toá ngoaïi sinh (exogenous) bò nhöõng yeáu toá noäi sinh (endogenous) ñieàu chænh, caûi bieán cho töông hôïp vôùi vaên hoùa baûn ñòa; ñoù laø söï tieáp bieán vaên hoùa (acculturation)30. Caùc neàn vaên hoùa ôû nhöõng laõnh thoå gaàn guõi nhau, chuùng giao löu vôùi nhau nhö vaäy, taïo neân nhöõng vuøng vaên hoùa. Trong moät neàn vaên hoùa cuõng hieän dieän nhöõng vuøng vaên hoùa khaùc nhau do nhöõng ñaëc ñieåm ñòa lyù - lòch söû vaø söï phaùt trieån khoâng ñoàng ñeàu mang laïi. Söï tieáp bieán vaên hoùa cuõng coù theå ñöôïc thöïc hieän ôû nhöõng neàn vaên hoùa xa nhau veà maët khoâng gian, nhöng hieån nhieân laø chuùng phaûi tieáp xuùc vôùi nhau vaø nhaän ôû nhau nhöõng yeáu toá vaên hoùa naøy hay nhöõng yeáu toá vaên hoùa kia ñeå buø ñaép cho nhau söï thieáu huït. Söï tieáp bieán vaên hoùa cuûa nhöõng neàn vaên hoùa nhö theá taïo neân nhöõng töông ñoàng vaên hoùa giöõa chuùng, taïo neân söï gaàn guõi vaên hoùa trong cuoäc soáng - xaõ hoäi cuûa loaøi ngöôøi. Söï gaàn guõi vaên hoùa cuõng xuaát hieän ôû nhöõng neàn vaên hoùa chöa heà coù söï giao löu, tuy nhieân nhöõng neàn vaên hoùa naøy phaûi ñöôïc saûn sinh trong ñieàu kieän ñòa lyù - lòch söû - xaõ hoäi töông ñoàng Trong lòch söû toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa vaên hoùa ñaõ töøng xaûy ra caùc hieän töôïng lan toaû vaên hoùa, laãn hieän töôïng tieáp bieán vaên hoùa. Söï lan toaû vaên hoùa vaø tieáp bieán vaên hoùa laøm cho vaên hoùa loaøi ngöôøi ngaøy caøng thoáng nhaát trong söï ña daïng. Neáu trong thôøi trung ñaïi, nhieàu vuøng vaên hoùa ñaõ hình thaønh, thì trong thôøi caän - hieän ñaïi do söï tieáp bieán vaên hoùa giöõa caùc neàn vaên hoùa, caùc vuøng vaên hoùa treân phaïm vi toaøn caàu voâ cuøng maïnh meõ vaø saâu saéc, caùc neàn vaên hoùa toäc ngöôøi, caùc vuøng vaên hoùa ñi vaøo quyõ ñaïo chung cuûa vaên hoùa nhaân loaïi. Khoâng moät neàn vaên hoùa toäc ngöôøi naøo, khoâng moät vuøng vaên hoaù naøo ôû ngoaøi cuoäc vaän ñoäng vaø phaùt trieån nhö vaäy cuûa vaên hoùa loaøi ngöôøi. Vaán ñeà laø ôû choã, noäi löïc cuûa moãi neàn vaên hoùa toäc ngöôøi, moãi neàn vaên hoùa ñuû maïnh hay khoâng ñeå tieáp nhaän caùi hay, caùi ñeïp, caùi saâu saéc ôû caùc neàn vaên hoùa toäc ngöôøi khaùc, ôû vuøng vaên hoùa khaùc,ñeå goùp caùi hay, caùi ñeïp, caùi saâu saéc cuûa mình vaøo vaên hoùa loaøi ngöôøi? "Hoäi nhaäp nhöng khoâng hoaø tan". Ai cuõng noùi nhö vaäy khi ñöùng tröôùc cuoäc vaän ñoäng vaø phaùt trieån vaên hoùa hoâm nay. Noùi nhö vaäy laø ñuùng nhöng laøm laø ñieàu quyeát ñònh. 30 Tieáp bieán vaên hoùa (tieáp nhaän vaø bieán ñoåi nhöõng yeáu toá vaên hoùa ngoaïi sinh, ñeå nhöõng yeáu toá naøy hoaø hôïp vôùi nhöõng yeáu toá vaên hoùa noäi sinh). Hieän töôïng nhö vaäy coøn ñuôïc goïi laø giao thoa vaên hoùa; thuï öùng vaên hoùa (xem Traàn Quoác Vöôïng: Vieät Nam: moät traêm naêm giao thoa vaên hoùa Ñoâng Taây, taïp chí Ñaát môùi, soá thaùng 3 – 4, Canada, 1991; Sôn Nam: Vaên minh mieät vöôøn, Nxb. Vaên hoùa, H., 1992. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
19. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 19 - 5.2. Vaán ñeà caùc loaïi hình vaên hoùa. ÔÛû moãi ngöôøi, ôû moãi toäc ngöôøi, ôû moãi xaõ hoäi ñeàu hieän dieän vaên hoùa, khoâng phuï thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån vaät chaát vaø tinh thaàn nôi chuùng. Caùc neàn vaên hoùa trong theá giôùi loaøi ngöôøi laø voâ cuøng phong phuù, ña daïng veà ñaëc ñieåm, phong caùc. Nhöõng neàn vaên hoùa mang moät soá ñaëc ñieåm vaø phong caùch cô baûn töông ñoàng ñöôïc caùc nhaø vaên hoùa hoïc xeáp vaøo moät loaïi hình vaên hoùa, phaân bieät vôùi moät loaïi hình vaên hoùa khaùc bao goàm nhöõng neàn vaên hoùa , ôû chuùng cuõng coù moät soá ñaëc ñieåm vaø phong caùch cô baûn töông ñoàng, nhöng khoâng cuøng loaïi vôùi moät soá ñaëc ñieåm vaø phong caùch cô baûn nôi nhöõng neàn vaên hoùa thuoäc loaïi hình vaên hoùa ñaàu Moãi neàn vaên hoùa, do ñaëc ñieåm vaø phong caùch cô baûn cuûa mình coù theå thuoäc veà hoaëc gaàn guõi vôùi moät loaïi hình vaên hoùa naøo ñoù, hay coù theå töï noù laø moät loaïi hình vaên hoùa ñoäc nhaát voâ nhò, khoâng coù chung ñaëc ñieåm vaø phong caùch vôùi baát cöù neàn vaên hoùa naøo. Theá nhöng ñaùnh giaù nhöõng ñaëc ñieåm vaø phong caùch cuûa caùc neàn vaên hoùa trong nhaân loaïi, ñöa chuùng vaøo loaïi hình vaên hoùa naøy hoaëc vaøo loaïi hình vaên hoùa kia, thì ñoù laïi laø coâng vieäc cuûa caùc nhaø loaïi hình hoïc veà vaên hoùa. Caùc nhaø loaïi hình hoïc veà vaên hoùa coù khaû naêng ñaùnh giaù khaùch quan hay laøm vieäc theo thieân kieán? Ñaây chính laø nôi xuaát phaùt cuûa nhöõng phieàn toaùi, khaùc bieät trong vaán ñeà loaïi hình vaên hoùa. Chuùng toâi xin ñieåm laïi moät soá quan nieäm veà loaïi hình vaên hoùa. + Vaên hoùa phöông ñoâng vaø vaên hoùa phöông Taây31. Caùc nhaø nho duy taân ôû Vieät Nam ñaàu theá kyû XX cho raèng vaên minh phöông Ñoâng laø vaên minh tinh thaàn, vaên minh tónh, coøn vaên minh phöông Taây laø vaên minh vaät chaát, vaên minh ñoäng. Baø Indira Gandhi, ngöôøi phuï nöõ töøng hai laàn giöõ troïng traùch thuû töôùng nöôùc Coäng hoaø Aán -Ñoä, nghó: ñieàu maø phöông ñoâng caàn ôû phöông Taây laø kyõ thuaät, coøn ñieàu maø phöông Taây caàn ôû phöông Ñoâng laø duy linh. 31 “Quan nieäm veà Ñoâng vaø Taây hôi raéc roái. Nguôøi phöông Ñoâng chuùng ta chòu aûnh höôûng cuûa ngöôøi chaâu Aâu, caùi gì cuõng theo hoï. Thôøi xöa, hoï chæ môùi bieát mieàn chung quanh Ñòa – trung – haûi, thaáy nhöõng nöôùc nhö Ai – caäp, Thoå – nhó – kyø, AÛ – raäp, Ba tö ôû phía maët trôøi moïc neân goïi laø phöông Ñoâng. Sau hoï tieán tôùi Aán ñoä roài tieán tôùi Trung Hoa, Vieät Nam beøn baûo hai nöôùc sau laø ôû Vieãn Ñoâng, ñeå phaân bieät vôùi mieàn treân maø hoï ñoåi teân laø Caän Ñoâng. Ta theo nhöõng danh töø ñoù, töï nhaän laø ngöôøi phöông Ñoâng vaø goïi hoï laø ngöôøi phöông Taây. Nhöng giaû thöû hoài xöa hoï khoâng bieát Ñòa – trung – haûi maø bieát chaâu Myõ tröôùc heát, thì taát hoï goïi chaâu Myõ laø phöông Taây vaø sau, neáu hoï tieán tôùi nöõa, tìm ñöôïc Phi – luaät – taân, Nhaät – baûn, Trung – quoác, Vieät - Nam thì taát hoï goïi mieàn ñoù laø Vieãn Taây maø ta seõ thaønh ngöôøi phöông Taây vaø goïi hoï laø ngöôøi phöông Ñoâng” (Nguyeãn Hieán Leâ – Thieân Giang: Lòch söû theá giôùi, t.1, Nxb. Vaên hoùa – thoâng tin, 1995, tr. 37. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
20. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 20 - Qua nhöõng yù kieán treân, chuùng ta coù theå hieåu: caùc nhaø nho duy taân ôû Vieät Nam ñaàu theá kyû XX vaø baø Indira Gandhi coi ñaëc tröng cuûa vaên hoùa phöông Ñoâng laø tónh, chuù troïng ñeán tinh thaàn, taâm linh; ñaëc tröng cuûa vaên hoùa phöông Taây laø ñoäng, chuù troïng ñeán ñôøi soáng vaên hoùa vaät chaát, ñeán kyõ thuaät, thöïc nghieäm. Trong söï thöùc tænh chung cuûa caû chaâu AÙ ñaàu theá kyû XX, ngöôøi phöông Ñoâng thaáy roõ caàn khaéc phuïc söï im lìm, bieät laäp cuûa mình, gaáp ruùt hoïc ôû ngöôøi phöông Taây khoa hoïc - kyõ thuaät, thöïc nghieäm, ñeå mau choùng trôû neân giaøu maïnh, saùnh ngang vôùi caùc nöôùc phöông Taây. Giaûi thích ñaëc tröng ñoäng, chuoäng thöông maïi cuûa vaên hoùa, vaên minh phöông Taây, nhieàu nhaø nghieân cöùu tìm nguyeân nhaân ôû kinh teá - xaõ hoäi cuûa caùc ñoâ thò ven bieån Hy Laïp - La Maõ coå ñaïi, caùi noâi cuûa vaên minh caän - hieän ñaïi chaâu Aâu. Vaên hoùa, vaên minh ñoâ thò ven bieån kieåu ñoù coøn ñöôïc goïi laø vaên hoùa, vaên minh caûng thò. Vaên minh caûng thò, ñoäng cuûa phöông Taây khaùc vôùi vaên minh noâng nghieäp, tónh cuûa phöông Ñoâng. Coù theå thaáy roõ ñaëc tröng noâng nghieäp,tónh cuûa phöông Ñoâng nôi vaên minh Aán Ñoä, Trung - quoác, Vieät Nam trong thôøi trung ñaïi. Ngaøy nay, chuùng ta ñang chöùng kieán söï bieán maát daàn daàn hoaëc nhanh choùng ñaëc tröng noâng nghieäp, tónh trong caùc neàn vaên hoùa cuûa phöông Ñoâng, ñoàng thôøi thaáy vaên minh phöông Taây ñang hoïc hoûi ôû caùc neàn vaên hoùa cuûa phöông Ñoâng nhöõng yeáu toá coù theå buø ñaép cho söï haãng huït trong vaên hoùa ñöông ñaïi cuûa phöông Taây. Noùi moät caùch vaén taét: thôøi ñaïi naøy ñang ñoøi hoûi söï tích hôïp (integration) vaên hoùa Ñoâng - Taây. Vaäy, ñaëc tröng beàn vöõng, chòu ñöïng ñöôïc moïi thöû thaùch khaéc nghieät cuûa thôøi gian trong vaên hoùa phöông Ñoâng vaø trong vaên hoùa phöông Taây laø gì? Caâu hoûi naøy ñaâu deã traû lôøi. Coù ngöôøi ñaõ thöû traû lôøi nhö sau: - Vaên hoùa phöông Taây ñi tìm caùi dò bieät cuûa caùc hieän töôïng, caùc söï vaät trong töï nhieân, trong xaõ hoäi vaø trong tö duy. Ñaây laø keát quaû cuûa söï chi phoái bôûi chuû nghóa duy lyù (rationnalisme). Chuû nghóa duy lyù nhìn söï vaät, hieän töôïng baèng coâng ngheä maét phaân tích. Vaên hoùa phöông Taây coi troïng lyù tính, coi troïng vaø ñaït ñeán vaên minh vaät chaát; tö duy cuûa ngöôøi phöông Taây laø tö duy tuyeán. Vaên hoùa phöông Ñoâng ñi tìm caùi hoaø ñoàng, caùi dung hôïp; lyù giaûi caùc hieän töôïng, caùc söï vaät trong tính löôõng phaân, löôõng hôïp: aâm - döông, caøn - khoân, nhaät - nguyeät, trôøi - ñaát Vaên hoùa phöông Ñoâng chuù yù ñeán caùc moái quan heä, vöôn tôùi caùc giaù trò tinh thaàn; tö duy cuûa ngöôøi phöông Ñoâng laø tö duy tröôøng. Ngöôøi phöông Ñoâng luoân soáng vôùi quaù khöù, vôùi truyeàn thoáng. Ngöôøi phöông Taây cuõng quay veà quaù khöù, nhöng hoï ngöôõng moä quùa khöù hôn laø coäng sinh vôùi noù.32 Baáy nhieâu ñieàu phaûn aùnh ñuùng vaø ñaày ñuû nhöõng ñaëc tröng beàn vöõng nôi vaên hoùa phöông Taây vaø vaên hoùa phöông Ñoâng? + Hai loaïi hình vaên hoùa goác noâng nghieäp vaø goác du muïc. 32 Xem Phuøng Quyù Nhaâm: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb. Tp. HCM, 1995, tr. 6. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
21. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 21 - Chia vaên hoùa loaøi ngöôøi thaønh hai loaïi hình: loaïi hình goác noâng nghieäp vaø loaïi hình goác du muïc, nhaø vaên hoùa hoïc khoâng chæ phaûn öùng choáng laïi quan nieäm laáy chaâu Aâu laøm trung taâm cuûa vaên minh nhaân loaïi, maø coøn muoán giaønh laïi quyeàn taùc giaû cho nhöõng toäc ngöôøi goác noâng nghieäp (trong ñoù coù toäc ngöôøi Vieät) ñoái vôùi nhöõng giaù trò tinh thaàn vaø vaät chaát maø töø laâu nay, ngöôøi ta coi chuùng thuoäc veà nhöõng saùng taïo cuûa toäc ngöôøi Haùn (toäc ngöôøi Haùn theo taùc giaû cuûa kieåu phaân loaïi naøy , laø toäc ngöôøi goác du muïc).33 33 “Gioáng nhö trong ngoân ngöõ, giöõa nhöõng neàn vaên hoùa cuûa caùc daân toäc ôû phöông Taây vaø phöông Ñoâng coù söï khaùc bieät heát söùc roõ reät. Nguoàn goác saâu xa cuûa nhöõng söï khaùc bieät vaên hoùa naøy laø do nhöõng khaùc bieät veà moâi tröôøng soáng quy ñònh. Moâi tröôøng soáng cuûa caùc coäng ñoàng cö daân ôû phöông Ñoâng ñeàu laø nhöõng vuøng ñoàng baêng naèm trong löu vöïc caùc con soâng lôùn (x. 3.3) vôùi khí haäu noùng aåm. Coøn phöông Taây laïi laø xöù sôû cuûa nhöõng thaûo nguyeân meânh moâng vôùi khí haäu laïnh khoâ. Hai loaïi ñòa hình ñoàng baèng vaø ñoàng coû daãn ñeán choã cö daân cuûa hai khu vöïc phaûi sinh soáng baèng hai ngheà khaùc nhau: troàng troït vaø chaên nuoâi. Kinh teá troàng troït baét buoäc phaûi soáng ñònh cö, vì troàng caùi caây xuoáng thì phaûi chôø cho noù lôùn leân, ra hoa, keát traùi ñeå coøn thu hoaïch. Aáy laø chöa keå ñeán nhöõng loaïi caây laâu naêm, phaûi troàng coâng phu, phaûi chôø 5 – 10 naêm môùi coù quaû, roài laïi thu hoaïch nhieàu laàn. Loái soáng chaên nuoâi thì khaùc: taøi saûn cuûa daân du muïc laø gia suùc. Gia suùc aên coû vaø khoâng bò coá ñònh nhö caùi caây, aên heát coû thì khoâng theå ngoài ñôïi cho coû moïc maø phaûi ñi tìm baõi coû khaùc. Cho neân soáng baèng ngheà du muïc laø loái soáng du cö – vöøa ñi vöøa ôû, nay ñaây mai ñoù lang thang. Moâi tröôøng soáng quy ñònh kinh teá, vaø ñeán löôït mình, kinh teá quy ñònh vaên hoùa. Keát quaû laø hình thaønh moät caùch roõ raøng hai loaïi vaên hoùa: vaên hoùa noâng nghieäp thì taïo döïng moät cuoäc soáng oån ñònh laâu daøi, khoâng xaùo troän - chuùng mang tính chaát troïng tónh; vaên hoùa du muïc thì lo toå chöùc laøm sao ñeå coù theå thöôøng xuyeân di chuyeån moät caùch goïn gaøng, nhanh choùng, thuaän tieän – chuùng mang tính chaát troïng ñoäng. Caùc neàn vaên hoùa hieän ñaïi duø ñang thuoäc neàn vaên minh naøo (noâng nghieäp, coâng nghieäp hay thaäm chí haäu coâng nghieäp) cuõng ñeàu khoâng thoaùt ra ngoaøi hai loaïi hình aáy. Caên cöù theo nguoàn goác, ta seõ goïi chuùng laø caùc neàn VAÊN HOÙA GOÁC NOÂNG NGHIEÄP vaø caùc neàn VAÊN HOÙA GOÁC DU MUÏC. Ñieån hình cho loaïi goác du muïc (troïng ñoäng) laø caùc neàn vaên hoùa phöông Taây; coøn ñieån hình cho loaïi goác noâng nghieäp (troïng tónh)laø caùc neàn vaên hoùa phöông Ñoâng. Moãi loaïi hình vaên hoùa naøy laø moät chuøm nhöõng ñaëc tröng khu bieät do moâi tröôøng soáng vaø loaïi kinh teá quy ñònh, raát ñaëc thuø cho töøng thaønh toá (tieåu heä). Ñi saâu vaøo caùc ñaëc tröng, ta thaáy chuùng lieân quan chaët cheõ vôùi nhau, cho pheùp töø caùi noï suy ra caùi kia vaø suy ra taát caû caùc ñaëc tröng khaùc cuûa moãi neàn vaên hoùa cuï theå. Loái tö duy naøy coù theå giuùp ta tìm ra nhöõng quy luaät vaên hoùa, laøm neân caùi thaàn cuûa vaên hoùa hoïc nhö moät khoa hoïc” (Traàn Ngoïc Theâm, s.ñ.d., tr. 33-34). Söï suy nghó vaø thao taùc phaân loaïi vaên hoùa nhö treân laø taùo baïo, nhöng cuõng chöa chaéc vöôït ñöôïc caùc nhaø Nho duy taân ôû Vieät Nam ñaøu theá kyû XX. Caùi môùi ôû taùc giaû Cô Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
22. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 22 - Sau ñaây laø baûng so saùnh ñaëc tröng cuûa hai loaïi hình vaên hoùa ñoù: TIEÂU CHÍ VAÊN HOÙA GOÁC VAÊN HOÙA GOÁC NOÂNG NGHIEÄP DU MUÏC Ñòa hình Ñoàng baèng (aåm, thaáp) Ñoàng coû (khoâ, raùo) Ñaëc Ngheà Troàng troït Chaên nuoâi tröng goác chính Caùch Ñònh cö Du cö soáng ÖÙng xöû vôùi moâi Toân troïng, mong muoán hoaø Coi thöôøng, tham voïng cheá tröôøng töï nhieân hôïp vôùi thieân nhieân ngöï thieân nhieân Thieân veà toång hôïp vaø bieän Thieân veà phaân tích vaø sieâu Loái nhaän thöùc tö duy chöùng (troïng quan heä); chuû hình (troïng yeáu toá); khaùch quan, caûm tính vaø kinh quan, lyù tính vaø thöïc nghieäm nghieäm Nguyeân Troïng tình, troïng ñöùc, troïng Troïng söùc maïnh, troïng taøi, Toå chöùc taéc toå vaên, troïng phuï nöõ troïng voõ, troïng nam coäng chöùc ñoàng coäng ñoàng Caùch Linh hoatï, hieáu hoaø Nguyeân taéc, hieáu thaéng vaø thöùc toå vaø daân chuû quaân chuû höù ÖÙng xöû vôùi moâi Dung hôïp trong tieáp nhaän; Chieám ñoaït vaø ñoäc toân trong tröôøng xaõ hoäi meàm deûo trong ñoái phoù tieáp nhaän; cöùng raén trong ñoái sôû vaên hoùa Vieät Nam laø ôû choã keùo trieát lyù aâm döông veà cho “phöông Nam, thieân nhieân, döông tính, (xöù noùng) sinh ra neàn vaên hoùa noâng nghieäp aâm tính (troïng tónh); neàn vaên hoùa noâng nghieäp aâm tính naøy, ñeán löôït mình, laïi daãn ñeán phong caùch öùng xöû linh hoaït, naêng ñoäng, vôùi loái tö duy toång hôïp vaø bieän chöùng (döông tính), taïo neân nhöõng moâ hình vuõ truï bí aån vôùi soá löôïng thaønh toá leû “döông tính”: 2 sinh 3 (tam taøi), 3 sinh 5 (nguõ haønh) (s.s. caâu cuûa Laõo töû – nhaø trieát hoïc cuûa ngöôøi Baùch Vieät phöông Nam: Nhaát sinh nhò, nhò sinh tam, tam sinh vaïn vaät, x. ôû sau, 24) (Traàn Ngoïc Theâm, s.ñ.d., tr.91-92). Saùch Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam ñaõ gaëp söï phaûn öùng gay gaét cuûa moät soá ngöôøi (xin xem Nguyeãn Vaên Döông: Nhaän ñònh veà saùch “Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam” cuûa TS Traàn Ngoïc Theâm (taïp chí Vaên soá 55, thaùng tö 1996); Traàn Maïnh Haûo: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, khoa hoïc hay truyeàn thuyeát? (Vaên ngheä soá17, ngaøy 27.4.1996 vaø Vaên ngheä soá 18, ngaøy 4/5/1996); Cao Töï Thanh: Ñoïc quyeån Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam(Vaên ngheä soá 37, ngaøy 14/9/1996. Taïo ra moät söï chuù yù nhö vaäy ñoái vôùi vaên hoùa cuûa ñaát nöôùc laø ñoùng goùp vaø thaønh coâng cuûa taùc giaû cuoán Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
23. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 23 - Chia vaên hoùa nhaân loaïi thaønh hai loaïi hình: vaên hoùa goác noâng nghieäp aâm tính vaø vaên hoùa goác du muïc döông tính vôùi nhöõng khaùc bieät veà ñaëc tröng nhö treân vaø cho raèng vaên hoùa phöông Taây laø ñieån hình cho loaïi goác du muïc, vaên hoùa phöông Ñoâng laø ñieån hình cho loaïi goác noâng nghieäp, caùc nhaø loaïi hình hoïc veà vaên hoùa khoâng deã daøng thuyeát phuïc caùc baäc thöùc giaû noùi rieâng vaø baïn ñoïc noùi chung.34 34 Traàn Ngoïc Vöông: “Caùc neàn vaên minh toái coå cuûa loaøi ngöôøi ñeàu laø vaên minh noâng nghieäp troàng troït hay phaùt trieån leân töø vaên minh troàng troït (Leâ Chí Duõng nhaán maïnh). Chuùng toâi cho raèng kinh teá troàng troït daãn ñeán ñònh cö laâu daøi, vaø ñònh cö cuûng coá vaø môû roäng moät ñaëc ñieåm chung mang tính haèng soá (constant) trong lòch söû caùc nöôùc trong khu vöïc naøy [khu vöïc Ñoâng AÙ bao goàm caùc nöôùc Trung quoác, Trieàu Tieân, Nhaät Baûn, Vieät Nam – Leâ Chí Duõng chuù thích], laøm tieàn ñeà cho vieäc cö daân cö truù theo ñôn vò huyeát toäc. Vieäc khoâng phaù vôõ coâng xaõ thò toäc maø baûo löu noù trong loøng xaõ hoäi coù giai caáp, theo yù toâi, laø ñaëc ñieåm quan troïng nhaát quy ñònh nhöõng heä quaû vaên hoùa khaùc cuûa toaøn boä khu vöïc naøy, cuõng laø bí maät ñaàu tieân cuûa hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi thöôøng ñöôïc goïi öôùc leä laø thuoäc phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ [Leâ Chí Duõng nhaán maïnh]” (Vuøng vaên hoùa Ñoâng AÙ vaø söï töông ñoàng vaên hoùa Vieät Nam – Haøn quoác, trong saùch cuûa khoa Ngöõ vaên ÑHKHXH & NV Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi: Töông ñoàng vaên hoùa Vieät Nam – Haøn quoác, Nxb. Vaên hoùa – thoâng tin, H., 1936, tr. 110). Traàn Maïnh Haûo: “Khoâng caàn luaän cöù khoa hoïc vaø baèng chöùng lòch söû, Traàn Ngoïc Theâm vieát: “Ñieån hình cho loaïi goác du muïc (troïng ñoäng) laø caùc neàn vaên hoùa phöông Taây; coøn ñieån hình cho loaïi goác noâng nghieäp (troïng tónh) laø caùc neàn vaên hoùa phöông Ñoâng”. Thöïc ra Traàn Ngoïc Theâm ñaõ laàm khi cho neàn vaên hoùa phöông Taây coù nguoàn goác du muïc. Neáu cöù laäp luaän tuøy tieän nhö vaäy thì ta coù theå gaùn cho baát cöù neàn vaên hoùa naøo cuõng coù nguoàn goác vöôïn caû. Thöïc ra neàn vaên hoùa phöông Taây neáu xeùt laáy Hy La [Hylaïp-Lamaõ] laøm khôûi ñieåm laø neàn vaên hoùa haûi ñaûo vaø ven bieån. Coøn neáu xeùt xa nhaát cuûa neàn vaên hoùa phöông Taây ñöôïc khôûi phaùt töø Löôõng haø [hai con soâng Tigre vaø Euphrate] vaø Ai caäp coå ñaïi, thì noù coøn coù nguoàn goác noâng nghieäp coøn xöa hôn nguoàn goác vaên hoùa noâng nghieäp Nam AÙ. Vì neàn vaên minh Löôõng haø laø neàn vaên minh noâng nghieäp cuûa Assyrie vaø Babilone ñaõ coù tröôùc Coâng nguyeân haøng chuïc nghìn naêm. Cuõng nhö neàn vaên hoùa noâng nghieäp soâng Nil ñaõ coù ñoä tuoåi hôn 5000 naêm tröôùc Coâng nguyeân. Do vaäy, roõ raøng vaên hoùa phöông Taây coù nguoàn goác noâng nghieäp xöa hôn vuøng Nam AÙ, neân goác cuûa töø vaên hoùa cuûa caùc ngoân ngöõ phöông Taây laø laáy töø chöõ Cultus nghóa laø troàng troït cuûa tieáng Latinh., Löu vöïc cuûa caùc con soâng lôùn cuûa chaâu Aâu nhö Danube, Volga ngay töø thôøi coå ñaïi ñaõ coù nhöõng cö daân noâng nghieäp troàng luùa mieán, luùa maïch hay keâ [ ]. “Baøn veà vieäc oâng Traàn Ngoïc Theâm cho raèng vaên hoùa phöông Taây goác du muïc coù ñaëc tính laø ñoäc toân, quaân chuû, troïng nam khinh nöõ, thieân veà phaân tích, troïng söùc maïnh cô baép laø voõ löïc vaø coi thöôøng thieân nhieân, Traàn Maïnh Haûo vieát: “Nhöng neáu nhìn laïi neàn vaên hoùa Hy La coå ñaïi vôùi söï phaùt trieån röïc rôõ nhaát cuûa trieát hoïc, khoa hoïc vaø ngheä thuaät, ñaët cô sôû cho vaên hoùa phöông Taây sau naøy, seõ thaáy Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
24. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 24 - + Hai caùch phaân loaïi veà vaên hoùa ñaõ ñöôïc trình baøy ôû treân gaëp nhau ôû moät ñieåm: chia vaên hoùa cuûa loaøi ngöôøi thaønh vaên hoùa phöông Ñoâng vaø vaên hoùa phöông Taây; ñaëc ñieåm cuûa vaên hoùa phöông Ñoâng laø tónh, ñaëc ñieåm cuûa vaên hoùa phöông Taây laø ñoäng. Coù theå boå sung nhöõng ñaëc tröng gì cho moãi neàn vaên hoùa? Vaên minh tónh cuûa phöông Ñoâng gaén boù vôùi ñaëc tröng: söï coi troïng nhöõng giaù trò tinh thaàn. Vaên minh ñoäng cuûa phöông Taây coù quan heä höõu cô vôùi ñaëc tröng: söï quan taâm haøng ñaàu ñeán nhöõng giaù trò vaät chaát. "Vaên hoùa phöông Taây laáy con ngöôøi laøm trung taâm vuõ truï"35. Phöông Ñoâng Nho giaùo xem con ngöôøi chæ laø moät saûn phaåm cuûa vuõ truï, giaù trò cuûa noù khoâng phaûi ôû töï noù maø ôû caùi toân ti noù thieát laäp giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi ñeå sao phoûng caùi toân ti trong vuõ truï".36 Vaø, neáu Trung Hoa coù theå ñaïi dieän cho phöông Ñoâng ôû thôøi coå ñaïi vaø trung ñaïi, thì chuùng ta seõ tieáp tuïc so saùnh ñaëc tröng cuûa vaên hoùa phöông Taây vôùi ñaëc tröng cuûa vaên hoùa phöông Ñoâng nhö sau: "Vaên hoaù Trung Quoác cuõng nhö cuûa Vieät Nam xöa laø vaên hoùa moâ hình". "Trong caùi moâ hình naøy chæ coù quan heä maø khoâng coù yeáu toá, töùc laø moät vaät maø nhöõng ñaëc tính cuûa noù khoâng bao giôø thay ñoåi trong moïi ñieàu kieän". "Traùi laïi, vaên hoùa phöông Taây ra söùc tìm cho kyø ñöôïc yeáu toá vaø caùc yeáu toá keát hôïp vôùi nhau ôû trong nhöõng caáu truùc khaùc nhau maø khoâng coù moâ hình chung"; "caùc yeáu toá duø coù quan heä vaãn khoâng theå chuyeån hoaù ñöïôc"37cho nhau. "Vaên hoùa phöông Taây laø vaên hoùa khaùi nieäm". "Vaên hoùa cuûa theá giôùi Nho giaùo laø vaên hoùa cuûa nhöõng caùch öùng xöû"38. Vaên hoùa phöông Taây "laøm saûn xuaát phaùt trieån, bieán theá giôùi thaønh saûn phaåm cuûa con ngöôøi, thay ñoåi xaõ hoäi, theá giôùi theo yeâu caàu cuûa con ngöôøi. Tieán boä, phaùt trieån khoâng phaûi laø nhöõng khaùi nieäm cuûa phöông Ñoâng. Phöông Ñoâng chæ coù khaùi nieäm xoay voøng, ñaép ñoåi theo söï vaàn xoay cuûa boán muøa trong vuõ truï."39 Cheá ñoä phong kieán ôû phöông Taây laø "phong kieán laõnh chuùa"; cheá ñoä phong kieán ôû phöông Ñoâng laø phong kieán quan laïi".40 nhöõng ñaëc ñieåm cuûa noù ngöôïc vôùi nhöõng ñieàu oâng Theâm vöøa chæ ra”. Veà vaán ñeà oâng Traàn Ngoïc Theâm baûo Hoa toäc coù nguoàn goác vaên hoùa du muïc, Traàn Maïnh Haûo caõi: “nhö caùc daân toäc khaùc, Hoa toäc cuõng coù nguoàn goác xa xöa du muïc. Nhöng töø 3000 naêm tröôùc Coâng nguyeân Hoa Baéc cuûa chieác noâi Hoaøng haø, vaên hoùa cuûa hoï ñaõ laø vaên hoùa noâng nghieäp roài” (Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, khoa hoïc hay truyeàn thuyeát? Vaên ngheä soá 18, ngaøy 4/5/1996). 35 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 77. 36 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 78. Ôû ñaây chuùng toâi coù theå noùi theâm raèng khoâng chæ Nho giaùo, maø Phaät giaùo vaø Laõo giaùo cuõng quan nieäm con ngöôøi laø moät maûnh cuûa vuõ truï. 37 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 78. 38 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 72. 39 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 80. 40 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 74. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
25. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 25 - Khoâng theå laáy nguoàn goác du muïc vaø nguoàn goác noâng nghieäp ñeå lyù giaûi söï khaùc bieät veà ñaëc tröng vaên hoùa giöõa phöông Taây vaø phöông Ñoâng. Bôûi ôû phöông Taây thôøi coå ñaïi, cö daân Hy laïp, La maõ coù nguoàn goác du muïc, maø ôû phöông Ñoâng coå ñaïi cö daân saùng taïo neân vaên hoùa röïc rôõ AÁn ñoä, Trung Hoa cuõng laø "haäu dueä" cuûa nhöõng ngöôøi soáng baèng ngheà muïc suùc; bôûi caùc neàn vaên minh toái coå cuûa loaøi ngöôøi ñeàu laø vaên minh noâng nghieäp troàng troït hay phaùt trieån leân töø vaên minh noâng nghieäp troàng troït. Khoa hoïc lòch söû ñaõ laøm saùng toû nhöõng ñieàu nhö vaäy. Phaûi tìm nguyeân nhaân cuûa nhöõng söï khaùc bieät veà ñaëc tröng vaên hoùa cuûa phöông Ñoâng vaø phöông Taây ôû choã khaùc. Söï khaùc bieät ñoù phaûi chaêng laø do: a). Vaên hoùa phöông Taây baét nguoàn töø nhöõng thaønh bang treân bôø ñòa trung haûi. Ñòa trung haûi xöa ñöôïc goïi laø caùi hoà Hy laïp, moät ñòa ñieåm giao thöông thuaän tieän maø thieân nhieân phuù cho con ngöôøi. Nhöõng thaønh bang aáy soáng chính baèng ngoaïi thöông, khoâng bieát ñeán kinh teá töï tuùc. Cô sôû cho söï giaøu coù cuûa cö daân ôû ñaây khoâng phaûi laø noâng nghieäp, maø laø thöông nghieäp. Hoï coù haïm ñoäi lôùn, nhöõng thaønh luyõ ñoà soä baûo veä, nhöõng haûi caûng, nhöõng kho haøng, moät ñoäi nguõ thôï thuû coâng ñoâng ñaûo, coù moät cheá ñoä giaùo duïc quaân söï nghieâm khaéc. Cö daân ôû thaønh bang aáy saûn xuaát, buoân baùn ñoàng thôøi aên cöôùp, baønh tröôùng laõnh thoå. Ñeá quoác Hy laïp vaø sau ñoù laø ñeá quoác La maõ trong lòch söû coå ñaïi phöông Taây laø nhöõng ñeá quoác giaøu coù, vaên minh vôùi laõnh thoå meânh moâng. Trong nhöõng thaønh bang aáy xuaát hieän moät ñoäi nguõ trí thöùc quan taâm ñeán chính trò, trieát hoïc, phaùp luaät, khoa hoïc, vaên hoïc vaø ngheä thuaät. Quyeàn tö höõu, giao keøo (contrat) trong laøm aên buoân baùn, thò tröôøng laøm aên buoân baùn vaø giaù caû thò tröôøng, laø coáng hieán cuûa nhöõng thaønh bang ven "hoà Hy laïp" cho söï phaùt trieån cuûa vaên minh phöông Taây, khieán cho chaâu AÂu coù theå khaéc phuïc ñöôïc "phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ" tieàm taøng trong caùc rôï xaâm laêng vaø taøn phaù ñeá cheá Lamaõ. b). Trong khi ñoù thì vaên hoùa phöông Ñoâng cho ñeán cuoái theá kyû XIX - ñaàu theá kyû XX ñöôïc xaây döïng treân cô sôû noâng nghieäp troàng troït treân löu vöïc cuûa nhöõng con soâng lôùn. Thuû coâng nghieäp chæ laø ngheà phuï thuoäc, phuï thuoäc vaøo noâng nghieäp vaø noâng thoân. Thöông nghieäp bò coïi laø moät ngheà "truïc maït" (ñuoåi theo caùi ngoïn) so vôùi "dó noâng vi baûn" (laáy noâng laøm goác). ÔÛ phöông Ñoâng, coâng xaõ thò toäc ñöïôc baûo löu trong xaõ hoäi coù giai caáp vaø taøn tích cuûa coâng xaõ thò toäc toàn taïi heát söùc laâu daøi. Vieäc khoâng phaù vôõ coâng xaõ thò toäc, maø baûo löu noù trong loøng caùc xaõ hoäi coù giai caáp laø ñieåm quan troïng nhaát quy ñònh nhöõng heä quaû vaên hoùa cuûa phöông Ñoâng, cuõng laø bí maät ñaàu tieân cuûa hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi thöôøng ñöôïc goïi moät caùch öôùc leä laø thuoäc phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ41. 41 Phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ (tieáng Anh: the asiatic mode of production; tieáng Phaùp: mode de production asiatique) – khaùi nieäm söû hoïc – xaõ hoäi hoïc do Karl Marx ñeà ra. Karl Marx ñaõ ñi saâu nghieân cöùu ñaëc ñieåm cuûa xaõ hoäi phöông Ñoâng vaø ñöa ra khaùi nieäm naøy. Noùi chung thì trong giai ñoaïn coâng xaõ nguyeân thuûy tan raõ vaø chuyeån sang xaõ hoäi coù giai caáp, gia ñình nhoû ra ñôøi vaø phaùt trieån, coâng xaõ noâng thoân daàn daàn thay theá cho coâng xaõ thò toäc. Coâng xaõ noâng thoân khaùc coâng xaõ thò toäc do: caùc thaønh vieân coù quyeàn sôû höõu ñoái vôùi ruoäng ñaát ñöïôc chia ñeå töï caøy caáy (tröôùc ñoù, quyeàn sôû höõu ruoäng Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
26. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 26 - Nhö vaäy, phaûi chaêng moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây ra söï caùch bieät cô baûn cuûa vaên hoùa phöông Taây vôùi vaên hoùa phöông Ñoâng - moät beân laø vaên minh ñoäng, vaên minh vaät chaát, moät beân laø vaên minh tónh, vaên minh tinh thaàn - laø ôû choã coù hay khoâng nhaân toá khaéc phuïc ñöôïc phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ? II. VAÊN HOÙA VIEÄT NAM. ñaát vaø keát quaû lao ñoäng chung cho coäng ñoàng); coâng xaõ noâng thoân khoâng döïa vaøo huyeát thoáng (thò toäc) nöõa. Nhö vaäy, coù hai yeáu toá sôû höõu (tö höõu vaø taäp theå) maâu thuaãn nhau, moâi tröôøng lòch söû cuï theå töøng nôi quyeát ñònh yeáu toá naøo thaéng. Rieâng veà loaïi hình coâng xaõ noâng thoân ôû chaâu AÙ, Karl Marx gôïi ra nhöõng ñaëc tröng cô baûn naøy: quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát laø hoaøn toaøn thuoäc coâng xaõ; caù nhaân chæ coù quyeàn chieám höõu vaø söû duïng; cuoái cuøng, quyeàn chieám höõu bao truøm leân heát laø cuûa nhaø vua ( hoaøng ñeá) ñöôïc thaàn thaùnh hoùa. Moät phaàn hoa lôïi cuûa coâng xaõ ñoùng cho nhaø vua, vua ban moät phaàn coáng naïp ñoù cho quan laïi. Vua coù nhieäm vuï baûo veä coâng xaõ, ñaát nöôùc baèng quaân söï, toå chöùc laøm nhöõng coâng trình coâng coäng lôùn (thuûy lôïi, giao thoâng). Caù nhaân khoâng ñoäc laäp ñöôïc vôùi coäng ñoàng; moãi coäng ñoàng (xoùm laøng, xaõ), laø moät ñôn vò noâng nghieäp – thuû coâng nghieäp töï cung töï caáp. Thaønh thò laø nôi vua chuùa ôû vaø nôi taäp trung buoân baùn. Thuû coâng nghieäp bò leä thuoäc vaøo noâng nghieäp ôû caùc laøng xaõ. Vôùi nhöõng ñaëc ñieåm ñoù, xaõ hoäi coù giai caáp vaø nhaø nöôùc ñaàu tieân ôû phöông Ñoâng thuoäc phaïm truø hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi chieám höõu noâ leä, hay phong kieán, hoaëc moät hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi rieâng bieät naøo khaùc? Ñoù laø noäi dung cô baûn cuûa cuoäc tranh luaän roäng raõi treân phaïm vi theá giôùi veà vaán ñeà phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ ; cho ñeán nay cuoäc tranh luaän ñoù vaãn chöa keát thuùc. Theo moät quan nieäm söû hoïc ôû Vieät Nam thì vaøo thôøi Huøng Vöông – An Döông Vöông ôû nöôùc ta ñaõ xuaát hieän xaõ hoäi phaân hoùa giai caáp sô kyø vôùi moät hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi ñaëc thuø cuûa phöông Ñoâng. Cô sôû laø laøng xaõ ñònh cö döïa vaøo coâng xaõ noâng thoân. Moãi coâng xaõ noâng thoân quy tuï moät soá gia ñình treân moät ñòa baøn nhaát ñònh, ôû ñoù beân caïnh quan heä laùng gieàng laø quan heä huyeát thoáng (laøng vaø hoï). Quan heä noâ leä chæ phaùt trieån ñeán moät möùc nhaát ñònh, khoâng thaønh quan heä chuû ñaïo. Treân neàn taûng phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ, cheá ñoä phong kieán daàn daàn hình thaønh vaø ñöôïc xaùc laäp vaøo theá kyû XV. Taøn dö cuûa phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ vaø caû cuûa cheá ñoä coâng xaõ nguyeân thuûy toàn taò trong cheá ñoä phong kieán Vieät Nam moät caùch dai daúng, toàn taïi ngay caû trong loøng cuûa cheá ñoä thuoäc ñòa nöûa phong kieán ôû nöôùc ta vaø ngaøy nay nhöõng taøn dö aáy vaãn coøn gaây aûnh höôûng tieâu cöïc ñoái vôùi söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
27. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 27 - Hoïc giaû noåi tieáng ngöôøi Anh Arnold Toynbee trong cuoán saùch cuûa mình A study of History 42 (Moät coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû) ñaõ cho raèng trong lòch söû nhaân loaïi töøng toàn taïi 34 neàn vaên minh, nhöng chæ coù 18 neàn vaên minh laø chòu ñöïng ñöôïc söï thöû thaùch cuûa thôøi gian vaø phaùt trieån cho ñeán ngaøy nay; vaên minh Vieät Nam, vaên minh Trung quoác, vaên minh Trieàu Tieân, vaên minh Nhaät Baûn laø 4 neàn vaên minh AÙ Ñoâng trong soá 18 neàn vaên minh nhö vaäy cuûa loaøi ngöôøi. 1. Vaên hoùa Vieät Nam töø cô taàng vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ hoäi nhaäp vaøo vaên hoùa Ñoâng AÙ. Vieät Nam laø moät nöôùc vaên hieán vôùi haøng ngaøn naêm toàn taïi vaø phaùt trieån. Nghieân cöùu vaên hoùa Vieät Nam, khoâng theå khoâng ñaët nöôùc ta trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ. Ñoâng Nam AÙ laø moät vuøng, trong lòch söû xa xöa, bao goàm khoâng gian ngaøy nay cuûa caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ vaø mieàn nam Trung quoác baây giôø (löu vöïc Nam soâng Döông Töû (soâng Tröôøng Giang) ñeán bieân giôùi cuûa nöôùc Ñaïi Vieät thôøi trung ñaïi). Haàu heát caùc con soâng lôùn cuûa Ñoâng Nam AÙ ñeàu baét nguoàn töø hai daõy nuùi Himalaya vaø Thieân Sôn. Löu vöïc cuûa nhöõng con soâng aáy laø nhöõng ñoàng baèng ñaày phuø sa, raát phì nhieâu. Theá nhöng, ñaëc tröng quan troïng cuûa Ñoâng Nam AÙ laø coù ñoä cheânh leäch khaù lôùn giöõa ñoàng baèng vaø mieàn nuùi, coù ñoä cheânh leäch töông ñoái nhoû giöõa ñoàng baèng vaø maët bieån. Ñoù laø Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa. Nhìn ra bieån, chuùng ta nhìn thaáy moät Ñoâng Nam AÙ haûi ñaûo. Vieät Nam naèm treân baùn ñaûo Ñoâng Döông, chieám troïn phaàn Ñoâng cuûa baùn ñaûo naøy; tính chaát baùn ñaûo cuûa nöôùc ta raát noåi baät. Veà maët ñòa - vaên hoùa (geùo - culture), baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam laø baûn saéc baùn daûo, tieáp nhaän vaø tích hôïp (inteùgration) caû aûnh höôûng luïc ñòa, caû aûnh höôûng cuûa haûi ñaûo. Noùi ñuùng hôn, theo caùi nhìn ñòa - vaên hoùa, coù theå thaáy Vieät Nam vuøng vaên hoùa nuùi, vuøng vaên hoùa ñoàng baèng vaø vuøng vaên hoùa bieån. Vieät Nam, theo caùi nhìn aáy, nhö moät Ñoâng Nam AÙ thu nhoû. Tuy nhieân caàn phaûi khaúng ñònh raèng vaên hoùa Vieät Nam laø vaên hoùa noâng nghieäp luùa nöôùc. Vaên minh noâng nghieäp luùa nöôùc cuõng laø ñaëc tröng cuûa vaên minh Ñoâng Nam AÙ tröôùc khi nhöõng nöôùc naøy hoäi nhaäp vaøo vaên minh theá giôùi. Tröôùc khi Vieät Nam xuùc tieáp vôùi vaên hoùa Trung Hoa vaø vaên hoùa AÁn Ñoä, ngöôøi Vieät Nam daàn daàn yù thöùc raèng vaên hoùa nöôùc ta caàn thieát phaûi tieáp nhaän nhöõng maët maïnh trong vaên hoùa cuûa nöôùc laùng gieàng "nuùi lieàn nuùi, soâng lieàn soâng", maëc duø vaên hoùa Trung hoa ñeán vôùi nöôùc ta tröôùc vaø trong thôøi trung ñaïi vöøa baèng con ñöôøng baïo löïc, vöøa baèng söï giao löu töï nguyeän, caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung quoác töø nhaø Taàn 42 Arnold Toynbee: A study of History, Oxford University Press and Thames Hudson Ltd, London, 1972. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
28. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 28 - ñeán nhaø Thanh khoâng bao giôø nguoâi ngoai caùi yù ñònh ñoàng hoaù vaên hoùa Vieät Nam. Trong luùc ngöôøi Vieät Nam ngaøy caøng ñaåy maïnh giao löu vaên hoùa vôùi Trung Hoa, thì caùc toäc ngöôøi khaùc ôû Ñoâng Nam AÙ chuû yeáu tieáp xuùc vôùi vaên hoùa AÁn Ñoä. Trong quaù trình tieáp xuùc vôùi vaên hoùa Trung Hoa vaø vaên hoùa AÁn Ñoä, cô taàng vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ daàn daàn bò giaûi theå caáu truùc, nhöng caùc " maûnh vuïn" cuûa noù ñöôïc baûo löu trong vaên hoùa daân gian; nhöõng "maûnh vuïn” aáy laøm neàn taûng gìn giöõ baûn saéc vaên hoùa cuûa caùc toäc ngöôøi trong vuøng nhö di saûn chung cuûa Ñoâng Nam AÙ. Vôùi nhöõng "maûnh vuïn" aáy, baèng phöông phaùp phuïc nguyeân, ngöôøi ta coù theå döïng laïi moâ hình vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ tröôùc khi bò giaûi theå caáu truùc; moâ hình naøy ñöôïc theå hieän bôûi 3 heä thoáng chính: a). Toå chöùc saûn xuaát vaø ñôøi soáng; b). Toå chöùc thieát cheá gia ñình, laøng, nöôùc; c). caùc nghi leã noâng nghieäp, tín ngöôõng vaø caùc hình thöùc sinh hoaït vaên hoùa daân gian. 43 Phaûi chaêng "moät neàn canh taùc laáy luùa nöôùc laøm cô sôû, moät cô caáu laøng xaõ gaàn nhö töï trò, moät ñòa ñieåm taäp trung daân baøn vieäc laøng, { }, moät toân giaùo phoå bieán thôø cuùng toå tieân, moät gia ñình do ngöôøi phuï nöõ cai quaûn, moät ngoân ngöõ Nam AÙ vaø voâ soá nhöõng ñieàu khaùc nöõa trong aên maëc, tuïc leä, ñình ñaùm, hoäi heø, vui chôi" 44 laø ñaëc ñieåm truyeàn thoáng chung cuûa vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ ? Trong quaù trình laâu daøi noùi treân, vaên hoùa Vieät Nam töø cô taàng Ñoâng Nam AÙ gia nhaäp vaøo vuøng vaên hoùa Ñoâng AÙ - vuøng vaên hoùa bao goàm vaên hoùa Trung quoác, vaên hoùa Trieàu tieân, vaên hoùa Nhaät baûn, vaên hoùa Vieät Nam thôøi trung ñaïi. Vaên hoùa noâng nghieäp luùa nöôùc cuûa Vieät Nam vaø cuûa caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ khaùc ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng vaøo nhöõng thaønh töïu cuûa vaên minh Aán ñoä vaø vaên minh Trung quoác. Ngöôïc laïi, khoâng theå khoâng thöøa nhaän raèng vaên hoùa Aán ñoä ñaõ ñoùng vai troø haït nhaân trong vuøng vaên hoùa Aán ñoä roäng lôùn vaø vaên hoùa Trung quoác ñoùng vai troø haït nhaân trong vuøng vaên hoùa Ñoâng AÙ. Vaên hoùa Trung quoác vôùi 3 yeáu toá - chöõ Haùn, trieàu ñình quaân chuû cha truyeàn con noái, cheá ñoä giaùo duïc vaø thi cöû theo Nho giaùo ñeå ñaøo taïo quan laïi - "thöïc teá ñaõ caáp cho Vieät Nam moät boä maët rieâng khaùc xa caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ khaùc" 45. Taát nhieân, vaên hoùa Vieät Nam cuõng tieáp nhaän vaø bieán ñoåi söï töø bi hæ xaû töø Phaät giaùo cuûa AÁn Ñoä vaø , nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, Phaät giaùo phaùt trieån röïc rôõ, ñaït ñeán söï cöïc thònh trong thôøi Lyù - Traàn, tröôùc khi Nho giaùo chieám ñòa vò daãn ñaïo trong ñôøi soáng xaõ hoäi ôû Vieät Nam thôøi trung ñaïi.46 43 Xem Phaïm Ngoïc Döông: Vieät Nam trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ, taïp chí Daân toäc hoïc soá 2/ 1981, tr. 66 – 72. 44 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 195-196. 45 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 195. 46 Chuùng toâi khoâng noùi Nho giaùo chieám ñòa vò ñoäc toân trong thôøi trung ñaïi ôû Vieät Nam, vì noùi nhö vaäy thì voâ hình chung, coi ñieàu “tam giaùo ñoàng nguyeân” (Nho giaùo, Phaät giaùo, Ñaïo giaùo cuøng moät nguoàn goác) toàn taïi trong taâm linh vaø öùng xöû cuûa ngöôøi Vieät vaø hoãn dung vôùi tín ngöôõng daân gian cuûa cha oâng chuùng ta – laø khoâng coù thöïc. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
29. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 29 - Hoäi nhaäp vaøo vaên hoùa Ñoâng AÙ, Vieät Nam ñaõ tröôûng thaønh nhanh choùng vaø Vieät Nam ñaõ toàn taïi, phaùt trieån tònh laäp vôùi Trung Quoác, vôùi caùc nöôùc hoa haï khaùc. (Nhìn vaøo lòch söû nhö theá cuûa Vieät Nam, moät nhaø vaên hoùa hoïc cao höùng vieát: "Khoâng coù Vieät Nam, toaøn boä Ñoâng Nam AÙ ñaõ bò Haùn hoùa töø laâu vaø neáu tình hình naøy xaûy ra, ñöøng noùi ñeán moät theá giôùi yeân oån".47 2. Chuû theå vaên hoùa Vieät Nam. Chuû theå cuûa vaên hoùa Vieät Nam ngaøy nay laø daân toäc Kinh vaø caùc daân toäc anh em khaùc48 soáng treân laõnh thoå Vieät Nam töø Nam Quan ñeán ñaát muõi Caø Mau vôùi vuøng laõnh haûi vaø theàm luïc ñòa ôû bieån Ñoâng. 47 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 38. 48 Soá daân vaø ñòa baøn cö truù chuû yeáu cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam (soá lieäu ñieàu tra naêm 1989). - Taøy: soá daân: 1.190.342; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Cao Baèng, Laïng Sôn, Haø Giang, Tuyeân Quang, Baéc Thaùi, Laøo Cai, Quaûng Ninh, Yeân Baùi, Haø Baéc, Laâm Ñoàng, Sôn La, Ñaéc- Laéc. - Thaùi: soá daân: 1.040.549; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Sôn La, Lai Chaâu, Ngheä An, Thanh Hoùa, Laøo Cai, Yeân Baùi, Hoøa Bình, Laâm Ñoàng. - Möôøng: soá daân: 914.596; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Haø Taây, Hoøa Bình, Thanh Hoùa, Vónh Phuù, Sôn La, Yeân Baùi, Ninh Bình., - Hoa (Haùn): soá daân: 900.185; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Tp Hoà Chí Minh, Haø Noäi, Ñoàng Nai, Minh Haûi, Caàn Thô, Soùc Traêng, Kieân Giang, Haûi Phoøng, Cöûu Long, Quaûng Ninh - Khmer: soá daân: 895.299; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Caàn Thô, Soùc Traêng, Cöûu Long, Kieân Giang, Minh Haûi, Tp Hoà Chí Minh, Soâng Beù, Taây Ninh. - Nuøng: soá daân: 705.709; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Cao Baèng, Laïng Sôn, Baéc Thaùi, Tuyeân Quang, Haø Giang, Haø Baéc, Quaûng Ninh, Tp Hoà Chí Minh, Laâm Ñoàng, Ñaéc-Laéc, Yeân Baùi, Laøo Cai. - Moâng(Meøo): soá daân: 558.053; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Haø Giang, Tuyeân Quang, Laøo Cai, Yeân Baùi, Lai Chaâu, Sôn La, Cao Baèng, Laïng Sôn, Ngheä An. - Dao: soá daân: 473.945; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Haø Giang, Tuyeân Quang, Yeân Baùi, Laøo Cai, Laïng Sôn, Baéc Thaùi, Cao Baèng, Lai Chaâu, Sôn La, Haø Taây,Hoøa Bình, Vónh Phuù, Haø Baéc, Thanh Hoùa, Quaûng Ninh. - Gia-rai: soá daân: 242.219; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Gia-Lai, Kontum, Ñaéc-Laéc - EÂ-ñeâ: soá daân: 194.710; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Ñaéc-Laéc, Gia-Lai, Khaùnh Hoøa, Phuù Yeân. - Ba-Na: soá daân: 136.859; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Gia-Lai, Kontum, Bình Ñònh, Phuù Yeân. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
30. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 30 - - Saùn Chay (Cao Lan, Saùn Chæ): soá daân: 114.012; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Baéc Thaùi, Haø Tuyeân, Quaûng Ninh , Haø Baéc, Laïng, Vónh Phuù, Yeân Baùi. - Chaêm: soá daân: 98.971; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Thuaän Haûi, Chaâu Ñoác, Tp Hoà Chí Minh, Taây Ninh, Phuù Yeân, Bình Ñònh, Ñaéc-Laéc. - Xeâ Ñaêng: soá daân: 96.766; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Kontum, Quaûng Nam – Ñaø Naüng. - Saùn Dìu: soá daân: 94.630; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Ninh, Haûi Höng, Haø Baéc, Baéc Thaùi, Vónh Phuù, Tuyeân Quang. - Hreâ: soá daân: 94.259; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Ngaõi. - Cô ho: soá daân: 92.190; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Laâm Ñoàng, Thuaän Haûi. - Ra – glai: soá daân: 71.696; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Thuaän Haûi, Khaùnh Hoøa. - M’noâng: soá daân: 67.340; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Ñaéc-Laéc, Laâm Ñoàng, Soâng Beù. - Thoå: soá daân: 51.274; soá daân: 51.274; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Ngheä An, Thanh Hoùa (Nhö Xuaân). - Xtieâng: soá daân: 50.194; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Soâng Beù, Taây Ninh., - Khô-muù: soá daân:42.853; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Sôn La, Lai Chaâu Ngheä An. - Bru Vaân Kieàu:soá daân: 40.132; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Trò , Thöøa Thieân. - Giaùy: soá daân: 37.964; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Laøo Cai, Yeân Baùi, Haø Giang, Lai Chaâu. - Caøtu: soá daân: 37.967; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Nam - Ñaø Naüng, Kon-tum. - GieùTrieâng: soá daân: 26.924; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Nam -Ñaø Naüng, Kon-tum. - Taø-oâi: soá daân: 26.044; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Trò. - Maï: soá daân: 22.649; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Ngaõi, Quaûng Nam- Ñaø Naüng. - Chô-ro: soá daân: 15.022; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Ñoàng Nai. - Haø Nhì: soá daân: 12.489; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Laøo Cai, Lai Chaâu. - Chu-ru: soá daân: 10.746; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Laâm Ñoàng, Thuaän Haûi. - Laøo: soá daân: 9.614; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Lai Chaâu, Sôn La, Thanh Hoùa, Laøo Cai. - La Chí: soá daân: 7.863; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Haø Giang. - Phu Laù: soá daân: 6.424; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Laøo Cai, Lai Chaâu, Sôn La. - La Huû: soá daân: 5.319; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Lai Chaâu. - Khaùng: soá daân: 3.921; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Lai Chaâu, Sôn La. - Löï: soá daân: 3.684; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Lai Chaâu. - Pa (Theøn): soá daân: 3.680; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Tuyeân Quang. - Loâ-loâ: soá daân: 3.134; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: cao baèng, Haø Giang, Laøo Cai. - Chöùt: soá daân: 2.427; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Bình. - Maûng: soá daân: 2.247; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Lai Chaâu. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
31. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 31 - Coù nhaø nghieân cöùu lòch söû khaúng ñònh daân toäc Vieät Nam ñaõ hình thaønh töø thôøi vaên hoùa Ñoâng sôn 49. Nhieàu nhaø khoa hoïc khaùc cho raèng daân toäc Vieät Nam ñaõ hình thaønh trong thôøi kyø trung ñaïi, khoâng ñôïi ñeán luùc xuaát hieän thò tröôøng daân toäc thoáng nhaát. Vôùi nhöõng nhaø khoa hoïc nhoùm thöù ba, caùi moác lòch söû cuûa hình thaønh daân toäc Vieät Nam ñöôïc ñaåy tôùi theá kyû XX Vaán ñeà maø chuùng toâi quan taâm ôû ñaây laø nguoàn goác cuûa caùc daân toäc Vieät Nam - chuû theå cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Caùc toäc ngöôøi Vieät Nam ra ñôøi trong phaïm vi cuûa trung taâm hình thaønh loaøi ngöôøi phía Ñoâng, trong khu vöïc hình thaønh cuûa ñaïi chuûng phöông Nam 50. Ñaïi chuûng phöông Nam (Australoid) ñöôïc hình thaønh vaøo khoaûng 50 - 30 vaïn naêm tröôùc coâng nguyeân. Trong nhöõng thôøi kyø tieáp theo, quaù trình hình thaønh caùc daân toäc Vieät Nam coù theå ñöôïc hình dung nhö sau: Vaøo thôøi ñaïi ñaù giöõa (khoaûng 10.000 naêm veà tröôùc, moät doøng ngöôøi thuoäc ñaïi chuûng Mongoloid töø vuøng Taây taïng thieân di veà phía Ñoâng Nam ñeán vuøng baây giôø ñöôïc goïi laø Ñoâng Döông (Indochine) thì döøng laïi. Nôi ñaây söï hôïp chuûng giöõa doøng - Cô-lao: soá daân: 1.473; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Haø Giang. - Boá Y: soá daân: 1.420; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Haø Giang, Laøo Cai - La Ha: soá daân: 1.396; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Lai Chaâu, Sôn La. - Coâoáng: soá daân: 1.264; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Lai Chaâu. - Ngaùi: soá daân: 1.151; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Quaûng Ninh, Laïng Sôn, Ñoàng Nai, Tp Hoà Chí Minh., - Si-la: soá daân: 594; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Lai Chaâu. - Pu-peùo: soá daân: 382; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Haø Giang - Braâu: soá daân: 231; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Kon-tum - Rô-maêm: soá daân: 277; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Kon-tum - Ô-ñu: soá daân: 32; ñòa baøn cö truù chuû yeáu: Ngheä An. 49 Xaõ hoäi Vieät coå trong thôøi kyø vaên hoùa Ñoâng Sôn hình thaønh phuø hôïp vôùi thôøi ñieåm maø Maùc vaø Aêngghen ñaõ noùi trong Heä tö töôûng Ñöùc, “töø thôøi ñaïi daõ man leân thôøi ñaïi vaên minh, töø toå chöùc boä laïc leân Nhaø nuôùc (aus dem stammwesen in den Staat), töø tính ñòa phöông leân daân toäc (aus der Lokalitat in die Nation)” (trong Maùc – Aêngghen: Phoi ôbaéc, söï ñoái laäp giöõa quan ñieåm duy vaät chuû nghóa vaø quan dieåm duy taâm chuû nghóa (chöông I cuûa Heä tö töôûng Ñöùc), Nxb. Söï thaät, H., 1977, tr. 84). Chính döïa vaøo quan ñieåm naøy cuûa Maùc vaø Aêng ghen maø chuùng toâi nghó raèng daân toäc (Nation) Vieät coå ñaõ hình thaønh trong thôøi kyø vaên hoùa Ñoâng Sôn (Haø Vaên Taán: Giao löu vaên hoùa ôû ngöôøi Vieät coå, trong Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi: Vaên hoùa ñaïi cöông vaø cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, H., 1996, tr. 71). 50 Ôû trung taâm phía Taây hình thaønh hai ñaïi chuûng: Ñaïi chuûng Aâu (Europeùoid) vaø ñaïi chuûng Phi (Neùgoid); ôû trung taâm phía Ñoâng hình thaønh hai ñaïi chuûng: ñaïi chuûng AÙ (Mongo –loid) vaø ñaïi chuûng Uùc (coøn ñöôïc goïi laø ñaïi chuûng phöông Nam, Australoid). Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
32. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 32 - ngöôøi naøy vôùi daân cö baûn ñòa Meùlaneùsien (coøn ñöïôc goïi laø Coå Maõ Lai) vôùi nöôùc da ngaêm ñen, toùc gôïn soùng, nhoû con. Lan roäng ra töø nôi ñaây, nhöõng ngöôøi chuûng Indoneùsien sinh soáng treân toaøn boä khu vöïc Ñoâng Nam AÙ coå. Ñoâng Nam AÙ luùc ñoù laø moät vuøng roäng lôùn, bao goàm: löu vöïc soâng Döông töû (Tröôøng Giang) ôû phía Baéc, bang Assam cuûa n Ñoä ôû phía Taây, quaàn ñaûo Philippines ôû phía Ñoâng, caùc ñaûo Indonesia ôû phía Nam.51(Coù nhaø nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, trong baøi giaûng cuûa mình, coøn nghó raèng Ñoâng Nam AÙ luùc baáy giôø coøn truøm leân vuøng ñaát Australia ngaøy nay). Vaøo cuoái thôøi ñaïi ñaù môùi, ñaàu thôøi ñaïi ñoàng (caùch ngaøy nay khoaûng gaàn 5000 naêm), ôû khu vöïc Nam Trung Hoa vaø Baéc Ñoâng Döông baây giôø (Nam soâng Döông Töû ñeán löu vöïc soâng Hoàng), söï tieáp xuùc giöõa ñaïi chuûng Mongoloid vôùi nhöõng ngöôøi Indoneùsien moät caùch thöôøng xuyeân ñaõ daãn tôùi vieäc hình thaønh chuûng môùi Austroasiatique (chuûng Nam AÙ). Chuûng Austroasiatique ñöôïc chia thaønh nhieàu chuûng toäc maø thö tòch coå cuûa Trung Hoa vaø Vieät Nam goïi laø Baùch Vieät, nhö Ñieàn Vieät, Döông Vieät, Maân Vieät, Ñoâng Vieät, Nam Vieät, Queá Vieät, Di Vieät, AÂu Vieät, Laïc Vieät,52 soáng treân moät khu vöïc roäng lôùn töø phía nam soâng Döông Töû ñeán Baéc Trung boä Vieät Nam hieän nay. Caùc chuûng toäc naøy hoïp thaønh nhöõng khoái cö daân maø ban ñaàu moãi khoái noùi moät ngoân ngöõ rieâng, nhö Moân - Khmer, Vieät - Möôøng, Taøy -Thaùi, Meøo - Dao. Söï chia taùch tieáp dieãn, ñöa tôùi söï hình thaønh caùc toäc ngöôøi cuï theå (cuøng vôùi söï chia taùch ngoân ngöõ); trong quaù trình naøy toäc ngöôøi Vieät (Kinh) ñaõ taùch ra khoûi khoái Vieät - Möôøng, vaøo khoaûng theá kyû 7-853. Trong khi ñoù doïc theo daûi Tröôøng Sôn cuûa Vieät Nam vaãn laø nôi sinh soáng cuûa nhöõng ngöôøi Indoneùsia. Nôi ñaây cuoäc soáng bieät laäp cuûa hoï ñaõ löu giöõ ñöôïc nhieàu hôn nhöõng ñaëc ñieåm cuûa vaên hoùa coå gaàn guõi vôùi vaên hoùa cuûa nhöõng cö daân ôû caùc haûi ñaûo. Hoï laø toå tieân cuûa nhöõng toäc ngöôøi Chaêm, Raglai, EÂñeâ, Churu, Gialai, Bana, Xeâñaêng Ngoân ngöõ cuûa nhöõng cö daân Nam ñaûo (Austroneùsien) naøy cuõng gìn giöõ ñöôïc nhieàu neùt töông ñoàng vôùi ngoân ngöõ cuûa caùc cö daân haûi ñaûo.54 51 Xem Nguyeãn Ñình Khoa: Caùc daân toäc ôû mieàn Baéc Vieät Nam (daãn lieäu nhaân chuûng hoïc), Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, H., 1976, tr. 160. 52 Ñieàn Vieät ôû Vaân Nam, Nam Vieät ôû Quaûng Ñoâng, Laïc Vieät ôû Quaûng Taây vaø Baéc boä Vieät Nam ngaøy nay (xem Nguyeãn Ñình Khoa: s.ñ.d., tr. 171). 53 Xem Nguyeãn Vaên Taøi: Goùp theâm taøi lieäu cho vieäc ñoaùn ñònh thôøi ñieåm chia taùch hai ngoân ngöõ Vieät vaø Möôøng, taïp chí Daân toäc hoïc soá 3/ 1978. 54 Xem Nguyeãn Ñình Khoa: t.1, ñ.d.; Vieän daân toäc hoïc: Soå tay veà caùc daân toäc ôû Vieät Nam, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, H., 1984; Phaïm Ñöùc Döông: Nguoàn goác tieáng Vieät: töø tieàn Vieät – Möôøng ñeán Vieät _ Möôøng chung, trong saùch Tieáp xuùc ngoân ngöõ ôû Ñoâng Nam AÙ, Vieän Ñoâng Nam AÙ xuaát baûn, H., 1983; Haø Vaên Taán: Vaên hoùa vaø ngoân ngöõ Vieät Nam thôøi tieàn söû. “Nhöõng daáu veát cuûa vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ maø ngöôøi Kinh traûi qua tröôùc khi tieáp xuùc bieåu hieän ôû ñoàng baøo Taây Nguyeân. Roài söï tieáp xuùc giöõa Vieät Nam nhö moät toång theå vôùi vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ töø nam Döông töû bieåu loä ôû ngöôøi Taøy, Thaùi, ngöôøi Nuøng. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
33. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 33 - Sau ñoù laø ngöôøi Möôøng laø moät söï hôïp huyeát giöõa caùc cö daân Nam AÙ vôùi cö daân Ñoâng Nam AÙ trong ñoù yeáu toá Haùn coù vò trí ñaùng keå. Cuoái cuøng laø vaên hoùa Kinh trong ñoù yeáu toá vaên hoùa Haùn ñaäm hôn caû” (Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 30.) Theo chuùng toâi, trong tình hình caùc tö lieäu lòch söû, khaûo coå hoïc vaø daân toäc hoïc coù ñöôïc hieän nay, neáu nhaø nghieân cöùu veà nguoàn goác caùc daân toäc Vieät Nam döøng laïi ôû nhöõng ñieàu ñaõ neâu ôû treân, thì baïn ñoïc (bao goàm baïn ñoïc bình thöôøng, “ngoaïi ñaïo” vaø baïn ñoïc coù trình ñoä chuyeân saâu) coù theå taïm chaáp nhaän. Coøn neáu caùc keát luaän ñöôïc ñöa ñi quaù xa, thì khaùc chi chuùng ta cuøng nhau trôû laïi vôùi daõ söû, huyeàn thoaïi, ñaëng thoûa maõn “söï töï aùi” cuûa chuùng ta. Veà vaán ñeà nguoàn goác caùc daân toäc Vieät Nam, khi phaûn öùng khoâng ñoàng tình vôùi nhöõng ai döïa vaøo daõ söû, huyeàn thoaïi, moät ñoäc giaû vieát: “Nhö chuùng ta ñeàu bieát, vieäc xaùc minh nguoàn goác caùc daân toäc treân theá giôùi, thaäm chí ngay caû nguoàn goác nhaân loaïi, cuõng coøn ôû trong voøng tranh caõi, chöa theå tìm ra moät caùch giaûi thích duy nhaát. Cuõng nhö vaäy, nguoàn goác daân toäc Vieät Nam ñang coøn naèm trong giaû thieát. Goác Indoneùsie lai Mongol cuûa chuùng ta laø giaû thieát deã ñöôïc taïm thôøi chaáp nhaän. Khi Thuïc Phaùn xaâm löôïc Vaên Lang laäp ra nöôùc AÂu Laïc, goïi laø vaên minh Laïc Vieät vaøo naêm 257 tröôùc Coâng nguyeân, thì thôøi ñaïi Huøng Vöông vuûa hoï Hoàng Baøng ñaõ toàn taïi treân döôùi hai ngaøn naêm tröôùc. Trong khoaûng hai ngaøn naêm aáy, ngöôøi Giao Chæ coù phaûi laø moät nhaùnh cuûa Baùch Vieät hay khoâng thì lòch söû chöa ñuû cöù lieäu ñeå xaùc minh. Vieäc cho nguoàn goác ngöôøi Vieät Nam laø moät nhaùnh cuûa Baùch Vieät di cö töø hoà Ñoäng Ñình, phía Nam Döông töû ñeán, chæ laø moät giaû thuyeát. Cuõng nhö coù vò hoïc baûo goác ta töø nöôùc Vieät cuûa Vieät Vöông Caâu Tieãn di cö xuoáng töø 600 naêm tröôùc Coâng Nguyeân, vì gioïng noùi ta vôùi daân Phuùc Kieán hao hao nhau, cuõng chæ laø giaû thuyeát. Raát coù theå suoát 2000 naêm vaên hoùa Vaên Lang, chuùng ta chöa coù lieân heä gì vôùi Baùch Vieät phía nam soâng Döông töû caû? Chöøng nhö vaên hoùa Laïc chæ ñöôïc troän vôùi vaên hoùa Vieät khi Thuïc Phaùn ñeán nöôùc ta luùc Taàn Thuûy Hoaøng vöøa laøm chuû luïc quoác [saùu nöôùc: Haøn, Trieäu, Nguïy, Kinh, Yeân, Teà. Leâ Chí Duõng theâm] beân Trung Nguyeân? Do vaäy, vieäc Kim Ñònh vaø Traàn Ngoïc Theâm coá söùc duøng huyeàn söû luaän ñeå chöùng minh daân toäc ta töø 4000 naêm tröôùc coù nguoàn goác Baùch Vieät, töø Ñoäng Ñình hoà xuoáng, môùi chæ laø giaû thuyeát. Ñeå töø ñoù hoï luaän raèng, vaên hoùa noâng nghieäp Laïc Vieät cuûa chuùng ta coù nguoàn goác Vieâm ñeá, Tam Mieâu, töøng ñaët neàn moùng cho vaên hoùa du muïc coå ñaïi Trung Hoa, laø moät vieäc laøm hoaøn toaøn chöa ñöôïc kieåm chöùng vaø xaùc nhaän. Trong boä Vieät Nam vaên minh söû cuûa hoïc giaû Leâ Vaên Sieâu (do Trung taâm hoïc lieäu Boä Giaùo duïc Saøi goøn in naêm 1972, tr. 38) coù vieát: “Nhöng laøm theá naøo chöùng minh noåi goác cuõ ta laø Tam Mieâu (moät nhoùm cuûa Baùch Vieät – chuù daãn cuûa TMH)? Maëc daàu söû cuõ coù ghi, vaø maëc daàu coù nhöõng lyù luaän thoâng thaùi cuûa L.M. [linh muïc] Löông Kim Ñònh döïa vaøo nhöõng nghóa chöõ chæ coù ôû 1.500 naêm sau. Cho neân khoâng theå nhaän goác cuõ cuûa ta laø Tam Mieâu”. “Nhö vaäy, laäp luaän caên baûn ñeå laøm neân coâng trình Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam [saùch daøy 382 trang do tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp thaønh phoá Hoà Chí Minh aán haønh naêm 1996] cuûa Traàn Ngoïc Theâm: “Phaùt sinh töø neàn vaên hoùa Nam AÙ Baùch Vieät, trieát lyù aâm döông ñaõ trôû thaønh cô sôû nhuaàn nhuyeãn cho vieäc hình thaønh tính caùch ngöôøi Vieät Nam sau naøy” Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
34. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 34 - 3. Lòch trình vaên hoùa Vieät Nam. 3.1. Thôøi kyø tieàn söû (preùhistoire). Nghieân cöùu thôøi kyø naøy, chuùng ta haõy tieáp xuùc vôùi vaên hoùa nuùi Ñoï, vaên hoùa Thaàn Sa, vaên hoùa Sôn Vi. Ñoù laø thôøi kyø tröôùc khi xuaát hieän neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn. Trong thôøi kyø tieàn söû moät cô taàng vaên hoùa chung cho taát caû cö daân vuøng Ñoâng Nam AÙ - duø hoï thuoäc ngöõ heä naøo trong caùc ngöõ heä chuû yeáu Taøy - Thaùi, Vieät - Möôøng, Nam AÙ, Nam ñaûo, Haùn - Taïng, ñaõ daàn daàn hình thaønh. Vaøo khoaûng thieân nieân kyû thöù nhaát tröôùc coâng nguyeân, cö daân Ñoâng Nam AÙ ñaõ coù trình ñoä phaùt trieån vaên hoùa cao: noâng nghieäp ñaõ trôû thaønh sinh nghieäp chuû yeáu cuûa tuyeät ñaïi ña soá cuûa cö daân Ñoâng Nam AÙ (ôû söôøn ñoài, söôøn nuùi thaáp ngöôøi ta ñoát röøng laøm raãy, troàng luùa caïn (luùa loác); ôû thung luõng, ñoàng baèng ven bieån, ngöôøi ta gieo caáy luùa nöôùc. Taïi nhieàu nôi ngöôøi ta khoâng chæ bieát cuoác ñaát (khoâng phaûi baèng cuoác ñoàng hay cuoác saét), maø coøn bieát duøng traâu, boø ñeå caøy böøa. ÔÛ ven caùc doøng soâng vaø ven bieån daân baûn ñòa thaïo ngheà ñi bieån vaø ñaùnh baét haûi saûn). ÔÛ caùc vuøng nuùi cö daân coøn ôû trình ñoä toå chöùc boä laïc; nhöng ôû trung du vaø ñoàng baèng cö daân ñaõ daàn daàn vöôn ñeán trình ñoä toå chöùc lieân minh boä laïc. (*) 4. Ngöõ heä: 1. Ngöõ heä Nam AÙ; 2. Ngöõ heä Thaùi; 3. Ngöõ heä Nam ñaûo; 4. Ngöõ heä Haùn – Taïng. Trong thôøi kyø naøy cö daân ñaõ tieán töø thôøi ñaù cuõ (paleùolithique) sang thôøi ñoà ñaù giöõa (meùsolithique) ñeán thôøi ñoà ñaù môùi (neùolithique). (tr. 61), hoaøn toaøn chæ laø giaû thuyeát, khoâng hoäi ñuû cô sôû khoa hoïc. Vì haàu heát laäp luaän cuûa taùc giaû laø suy ñoaùn chuû quan, cöù keát luaän khôi khôi theo kieåu: “Ngöôøi Vieät vaãn giöõ ñöôïc moät bieåu töôïng aâm döông coù truyeàn thoáng laâu ñôøi hôn - bieåu töôïng vuoâng troøn. Coù vuoâng coù troøn töùc laø coù aâm döông” (tr. 60). Thaäm chí phöông phaùp luaän baét oác noùi moø cuûa taùc giaû coøn thieáu nhöõng hieåu bieát caên baûn: “Neáu chaáp nhaän giaû thuyeát coi lòch aâm döông coù nguoàn goác phöông Nam thì seõ giaûi ñaùp ñöôïc haøng loaït sö kieän maø giaû thuyeát phöông Baéc cuûa lòch naøy phaûi chòu boù tay: ñoù laø vieäc nhieàu nôi ôû Vieät Nam coøn löu giöõ nhöõng daáu veát coå xöa veà heä thaùng nguyeân thuûy baét ñaàu töø thaùng tyù, quan nieäm veà ngaøy teát Ñoan Ngoï giöõa naêm ” (tr. 98). “Teát Ñoan Ngoï (5 – 5) laø teát cuûa ngöôøi Thung Hoa, ñeå taâm hoàn [chaéc laø ngöôøi ta in sai maáy chöõ: ñeå töôûng nieäm höông hoàn] Khuaát Nguyeân treân soâng Mòch La, chöù khoâng phaûi laø ngaøy teát giöõa naêm cuûa ngöôøi phöông Nam nhö oâng laàm töôûng” (Traàn Maïnh Haûo: t.l.ñ.d.). Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên