Giáo trình Điều dưỡng và kiểm soát nhiễm khuẩn

Nội dung text: Giáo trình Điều dưỡng và kiểm soát nhiễm khuẩn

1. UỶ BAN NHÂN DÂN TỈNH LÀO CAI TRƯỜNG CAO ĐẲNG LÀO CAI MÔN HỌC/MÔ ĐUN: ĐIỀU DƯỠNG VÀ KIỂM SOÁT NHIỄM KHUẨN NGÀNH/NGHỀ: ĐIỀU DƯỠNG TRÌNH ĐỘ: TRUNG CẤP  1
2. Lào Cai, năm 2019  2
3. TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN Tài liệu này thuộc loại sách giáo trình nên các nguần thông tin có thể được phép dùng nguyên bản hoặc trích dùng cho các mục đích về đào tạo và tham khảo. Mọi mục đích khác mang tính lếch lạc hoặc sử dụng với mục đích kinh doanh thiếu lành mạnh sẽ bị nghiêm cấm. LỜI NÓI ĐẦU Để thống nhất nội dung giảng dạy, đáp ứng nhu cầu tài liệu học tập và tham khảo cho giáo viên, học sinh trong quá trình giảng dạy và học tập. Tập thể giáo viên tổ môn lâm sàng khoa Y – Dược trường Cao đẳng Lào Cai tổ chức biên soạn và biên tập giáo trình Điều dưỡng và kiểm soát nhiễm khuẩn để giảng dậy cho các đối tượng học sinh trong Nhà trường. Giáo trình Điều dưỡng và kiểm soát nhiễm khuẩn dùng cho học sinh điều dưỡng trung học được biên soạn dựa trên nội dung, mục tiêu Chương trình giáo dục ngành điều dưỡng của trường Cao đẳng Lào Cai năm 2020. Giáo trình được biên soạn theo hướng đổi mới để tạo điều kiện cho giáo viên và học sinh có thể áp dụng phương pháp dạy - học tích cực. Giáo trình cung cấp cho người học các kiến thức về kiểm soát nhiễm khuẩn tại các cơ sở y tế. Nội dung của từng bài đảm bảo lượng kiến thức cơ bản cũng như cập nhật những kiến thức mới trong lĩnh vực chuyên môn. Giáo trình Điều dưỡng và kiểm soát nhiễm khuẩn gồm 2 chương bao phủ toàn bộ chương trình môn học: Chương 1: Những vấn đề cơ bản trong kiểm soát nhiễm khuẩn Chương 2: Một số nội dung trong phòng ngừa chuẩn Do điều kiện về thời gian có hạn cũng như một số yếu tố khách quan, chủ quan nên giáo trình này không tránh khỏi những khiếm khuyết và hạn chế nhất định. Trong quá trình sử dụng rất mong được sự góp ý của các đồng nghiệp, giáo viên và học sinh để giáo trình ngày một hoàn thiện, đáp ứng nhu cầu dạy - học. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự nhận xét, đánh giá và góp ý của Hội đồng thẩm định giáo trình đồng ý đưa giáo trình Điều dưỡng và kiểm soát nhiễm khuẩn vào giảng dậy chính thức trong nhà Trường! Tác giả CNĐD. Đặng Thị Thùy Trang  3
4. MỤC LỤC TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN..........................................................................................2 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN TRONG KIỂM sOÁT NHIỄM KHUẨN.7 1. NHIỄM KHUẨN BỆNH VIỆN..........................................................................................7 1.2. Dịch tễ học nhiễm khuẩn bệnh viện.................................................................................8 1.3. Căn nguyên gây nhiễm khuẩn bệnh viện.......................................................................10 1.4. Nguyên nhân nhiễm khuẩn bệnh viện............................................................................13 1.5. Hậu quả của nhiễm khuẩn bệnh viện.............................................................................13 1.6. Tiêu chuẩn chẩn đoán nhiễm khuẩn bệnh viện..............................................................14 1.7. Các Nhiễm khuẩn bệnh viện thường gặp.......................................................................14 2. VAI TRÒ CỦA NGƯỜI ĐIỀU DƯỠNG TRONG PHÒNG CHỐNG NHIỄM KHUẨN BỆNH VIỆN................................................................................................25 2.1. Vai trò cuả người điều dưỡng trong phòng chống nhiễm khuẩn bệnh viện...................25 2.2. Các thao tác người điều dưỡng cần làm trong quá trình chăm sóc người bệnh để phòng ngừa nhiễm khuẩn bệnh viện................................................................................................25 3. CÁC BIỆN PHÁP PHÒNG NGỪA CHUẨN.........................................................26 3.1. Các biện pháp phòng ngừa chuẩn.................................................................................26 3.2. Các phương pháp phòng ngừa bổ xung (Phòng ngừa dựa trên đường lây truyền)........40 3.3. Các văn bản quy phạm pháp luật về/ liên quan đến kiểm soát nhiễm khuẩn.................41 3.4. Chương trình kiểm soát nhiễm khuẩn và những giả pháp cụ thể...................................42 4. PHÒNG VÀ XỬ TRÍ TAI NẠN RỦI RO NGHỀ NHGIỆP...................................45 4.1. Những cơ chế gây tổn thương qua da thường gặp.........................................................45 4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự lây truyền theo đường máu.............................................45 4.2.1. Nồng độ virus trong dịch cơ thể phơi nhiễm:.............................................................45 4.3. Phòng ngừa phơi nhiễm................................................................................................46 4.4. Quản lý các phơi nhiễm nghề nghiệp với một số bệnh lây truyền qua đường máu thường gặp............................................................................................................................48 4.5. Xử trí tai nạn rủi ro nghề nghiệp do phơi nhiễm với máu và dịch cơ thể......................50 4.5.1. Sơ cứu ngay sau phơi nhiễm.......................................................................................50 CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG I.................................................................................58 CHƯƠNG 2: MỘT sỐ NỘI DUNG TRONG PHÒNG NGỪA CHUẨN...................59 5. KHỬ KHUẨN, TIỆT KHUẨN...............................................................................60 5.1.Một số khái niệm............................................................................................................60 5.2. Môṭ số yếu tố ảnh hưởng tới quá trình khử khuẩn, tiêṭ khuẩn.......................................61 5.3. Phân loại dụng cụ...........................................................................................................62 5.4. Nguyên tắc khử khuẩn và tiệt khuẩn dụng cụ................................................................65 5.5. Các phương pháp tiệt khuẩn..........................................................................................70 5.6. Quy trình khử-tiệt khuẩn cụ thể trong các cơ sở khám bệnh, chữa bệnh......................71 5.7. Một số chú ý...................................................................................................................75 6. XỬ LÝ ĐỒ VẢI......................................................................................................81 6.1. Mục đích........................................................................................................................81 6.2. Nguyên tắc phân loại và thu gom đồ vải........................................................................81 6.2.1. Cần làm:......................................................................................................................81 6.3. Bố trí, sắp xếp nhà giặt và phương tiện thu gom, vận chuyển đồ vải............................81 6.3.1. Bố trí, sắp xếp nhà giặt:..............................................................................................81 6.4. Quy trình xử lý đồ vải tại nhà giặt.................................................................................83 6.4.1. Đồ vải bẩn...................................................................................................................83 6.5. Bảo quản đồ vải sạch.....................................................................................................84 7. VỆ sINH TRONG CÁC CƠ sỞ Y TẾ....................................................................85 7.1. Vệ sinh bề mặt môi trường buồng bệnh.........................................................................85 7.1.1. Nguyên tắc vệ sinh bề mặt, buồng bệnh, khoa phòng................................................85  4
5. 7.2. Phân vùng các khu vực vệ sinh......................................................................................85 7.2.1. Phân loại theo vùng.....................................................................................................85 7.3. Các quy định áp dụng cho khu vực vệ sinh bề mặt môi trường chăm sóc người bệnh. 86 7.3.1. Quy định chung...........................................................................................................86 7.4. Quy trình thực hiện........................................................................................................87 7.4.1. Vệ sinh phòng bệnh....................................................................................................87 7.4.1.1. Sàn nhà: 2 lần/ ngày hoặc khi cần............................................................................87 7.5. Sử dụng và lưu trữ nước sạch........................................................................................89 7.6. Vệ sinh môi trường không khí.......................................................................................89 8. XỬ LÝ CHẤT THẢI Y TẾ.....................................................................................90 8.1. Một số khái niệm cơ bản................................................................................................90 8.1.1. Chất thải trong các cơ sở y tế :....................................................................................90 8.2. Phân nhóm chất thải rắn y tế..........................................................................................91 8.3. Phân loại và nhận dạng các chất thải rắn y tế................................................................92 8.3.1. Phân loại chất thải lây nhiễm......................................................................................92 8.4. Quy định về màu sắc túi và thùng đựng các chất thải....................................................93 8.5. Nguyên tắc phân loại chất thải......................................................................................93 8.6. Thu gom và lưu giữ chất thải.........................................................................................94 8.7. Vận chuyển chất thải trong cơ sở y tế............................................................................94 8.8. Nơi lưu giữ chất thải rắn trong cơ sở khám chữa bệnh..................................................94 8.9. Các phương pháp tiêu hủy chất thải rắn y tế..................................................................94 8.9.1. Tiêu hủy chất thải lây nhiễm.......................................................................................94 8.10. Tái chế, tái sử dụng chất thải thông thường.................................................................97 8.11. Chất thải lỏng...............................................................................................................97 8.12. Chất thải khí.................................................................................................................98 CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG II................................................................................99 TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................100  5
6. GIÁO TRÌNH MÔN HỌC ĐIỀU DƯỠNG VÀ KIỂM SOÁT NHIỄM KHUẨN Mã môn học: MH 12 Vị trí, tính chất của môn học: - Vị trí: Môn học này phải học sau khi đã hoàn thành các môn học cơ sở. Học trước môn điều dưỡng cơ sở 1, điều dưỡng cơ sở 2. - Tính chất: Là môn học chuyên môn, thuộc môn học đào tạo nghề bắt buộc, có tính chất bổ trợ kiến thức cho các môn học, mô đun chuyên môn tiếp theo. Mục tiêu môn học: * Kiến thức: Trình bày được khái niệm nhiễm khuẩn bệnh viện, nguy cơ nhiễm khuẩn đối với người bệnh, nhân viên y tế, mục đích, chỉ định của các kỹ thuật phòng ngừa chuẩn, khử khuẩn tiệt khuẩn. Trình bày được cách xử lý và bảo quản các dụng cụ thường dùng, phân loại và quản lý chất thải trong y tế. Trình bày được cách phòng xử trí tai nạn rủi ro nghề nghiệp. * Kỹ năng Vận dụng được các kiến thức kiểm soát nhiễm khuẩn trong quá trình học tập và khi thực tế tại các cơ sở y tế. Tham gia quản lý buồng bệnh, xử lý và bảo quản các dụng cụ thường dùng trong chăm sóc người bệnh. Thực hiện được một số quy trình kỹ thuật phòng ngừa khuẩn, khử khuẩn, tiệt khuẩn thông thường. Thực hiện được quy trình phân loại và xử lý chất thải trong y tế. Phòng và xử trí được các tai nạn rủi ro nghề nghiệp. * Năng lực tự chủ và trách nhiệm: Rèn luyện ý thức giữ gìn vệ sinh môi trường sống và môi trường bệnh viện. Có thái độ đúng đắn trong chấn đoán và xử trí các vấn đề sức khỏe cộng đồng. Nội dung môn học: Số giờ TT Tên bài học Tổng số Lý Thực Kiểm thuyết hành tra 1 Nhiễm khuẩn bệnh viện 7 2 4 2 Vai trò của người Điều dưỡng trong phòng 2 2 0 chống nhiễm khuẩn bệnh viện 3 Các biện pháp phòng ngừa chuẩn 6 2 4 4 Khử khuẩn tiệt khuẩn 6 2 4 5 Xử lý đồ vải 5 1 4  6
7. 6 Vệ sinh trong các cơ sở y tế 6 2 4 7 Xử lý chất thải y tế 6 2 4 8 Phòng và xử trí tai nạn rủi ro nghề nghiệp 7 2 4 Kiểm tra 02 2 Tổng số 45 15 28 2  7
8. CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN TRONG KIỂM SOÁT NHIỄM KHUẨN Mục tiêu học tập: * Kiến thức: - Trình bày được định nghĩa, các đường lây truyền nguyên nhân, hậu quả, tiêu chuẩn chẩn đoán, các bệnh nhiễm khuẩn bệnh viện thường gặp. - Trình bày được vai trò của người điều dưỡng, các thao tác người điều dưỡng cần làm trong quá trình chăm sóc người bệnh để phòng ngừa nhiễm khuẩn bệnh viện. - Trình bày được định nghĩa, mục đích, nguyên tắc áp dụng, nội dung các phương pháp phòng ngừa chuẩn, các biện pháp phòng ngừa bổ xung . - Trình bày các văn bản quy phạm pháp luật về liên quan đến kiểm soát nhiễm khuẩn. - Trình bày được những cơ chế gây tổn thương qua da thường gặp và các yếu tố ảnh hưởng đến sự lây truyền theo đường máu. - Trình bày được cách xử lý khi phơi nhiễm nghề nghiệp, quản lý các phơi nhiễm nghề nghiệp với một số bệnh lây truyền qua đường máu thường gặp - Trình bày được xử trí tai nạn rủi ro nghề nghiệp do phơi nhiễm với máu và dịch cơ thể . *. Kỹ năng: - Nhận biết được các trường hợp nhiễm khuẩn bệnh viện. - Áp dụng được các biện pháp phòng ngừa chuẩn để kiểm soát nhiễm khuẩn bệnh viện. *. Năng lực tự chủ và trách nhiệm: - Thể hiện được thái độ nghiêm túc, tinh thần ý thức trách nhiệm cao, đảm bảo an toàn trong quá trình học tập. 1. NHIỄM KHUẨN BỆNH VIỆN 1.1.Tổng quan Ngay từ thời Hypocrate đã có nhiều tài liệu mô tả những dịch bệnh và hội chứng bệnh thường xuất hiện ở những nơi thiếu điều kiện vệ sinh như bệnh viện, cơ sở chăm sóc người già, bệnh viện tế bần, nhà tù và nơi tập trung đông người mà ít thấy hơn ở cộng đồng những nơi con người sống tự do hoặc riêng lẻ. Nhiễm khuẩn mà người bệnh mắc phải trong quá trình khám bệnh, chữa bệnh và chăm sóc sức khỏe tại các cơ sở y tế được gọi chung là nhiễm khuẩn bệnh viện. Tất cả các bệnh nhân nằm điều trị tại bệnh viện đều có nguy cơ mắc nhiễm khuẩn bệnh viện. Đối tượng có nguy cơ nhiễm khuẩn bệnh viện cao là trẻ em, người già, bệnh nhân suy giảm hệ miễn dịch, thời gian nằm điều trị kéo dài, không tuân thủ nguyên tắc vô trùng trong chăm sóc và đều trị, nhất là không tuân thủ rửa tay và sử dụng quá nhiều kháng sinh. Theo tổ chức Y tế thế giới (WHO), nhiễm khuẩn bệnh viện được định nghĩa như sau: “ Nhiễm khuẩn bệnh viện là những nhiễm khuẩn mắc phải trong thời gian người bệnh điều trị tại bệnh viện và nhiễm khuẩn này không hiện diện cũng như  8
9. không nằm trong giai đoạn ủ bệnh tại thời điểm nhập viện. Nhiễm khuẩn bệnh viện thường xuất hiện sau 48 giờ kể từ khi người bệnh nhập viện. Để chẩn đoán nhiễm khuẩn bệnh viện người ta thường dựa vào định nghĩa và tiêu chuẩn chẩn đoán cho từng vị trí nhiễm khuẩn bệnh viện (sơ đồ 1), ví dụ như: Nhiễm khuẩn vết mổ sau phẫu thuật, nhiễm khuẩn máu có liên quan đến dụng cụ đặt trong lòng mạch, nhiễm khuẩn đường tiết niệu,... Hiện nay theo hướng dẫn từ Trung tâm giám sát và phòng bệnh Hoa Kỳ (CDC) và các Hội nghị quốc tế đã mở rộng định nghĩa ca bệnh cho các vị trí nhiễm khuẩn khác nhau và hiện đang được áp dụng để giám sát nhiễm khuẩn bệnh viện trên toàn cầu. Dựa trên các tiêu chuẩn lâm sàng và sinh học, các nhà khoa học đã xác định có khoảng 50 loại nhiễm khuẩn bệnh viện khác nhau có thể xảy ra tại bệnh viện. Nhiễm khuẩn liên quan đến cơ sở y tế không chỉ là chỉ số chất lượng chuyên môn, mà còn là chỉ số an toàn của người bệnh, chỉ số đánh giá sự tuân thủ về thực hành của nhân viên y tế chỉ số đánh giá hiệu lực của công tác quản lý và là một chỉ số rất nhạy cảm đối với người bệnh và xã hội. Sơ đồ 1.1: Thời gian xuất hiện NKBV 1.2. Dịch tễ học nhiễm khuẩn bệnh viện. Nhiễm khuẩn liên quan đến các hoạt động chăm sóc và khám chữa bệnh trong các cơ sở y tế là một trong những yếu tố hàng đầu đe dọa sự an toàn của người bệnh trong các cơ sở y tế. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay với sự gia tăng số người nhiễm HIV/AIDS, viêm gan B, viêm gan C và các bệnh dịch nguy hiểm có nguy cơ gây dịch, người bệnh đứng trước nguy cơ có thể bị mắc thêm bệnh khi nằm viện hoặc khi nhận các dịch vụ y tế từ nhân viên y tế và những người trực tiếp chăm sóc cũng có nguy cơ cao mắc bệnh như chính bệnh nhân mà họ chăm sóc. Các nghiên cứu quy mô vùng, quốc gia và liên quốc gia của các nước và Tổ chức Y tế Thế giới ghi nhận tỷ lệ nhiễm khuẩn bệnh viện từ 3,5% đến 10% người bệnh nhập viện. Một số điều tra ban đầu về N nhiễm khuẩn bệnh viện ở nước ta cho thấy tỷ lệ nhiễm khuẩn bệnh viện hiện mắc từ 3 - 7% tùy theo tuyến và hạng bệnh viện. Càng ở bệnh viện tuyến trên, nơi có nhiều can thiệp thủ thuật, phẫu thuật thì nguy cơ nhiễm khuẩn càng lớn. Tình hình nhiễm khuẩn bệnh viện tại Việt Nam chưa được xác định đầy đủ. Có ít tài liệu và giám sát về nhiễm khuẩn bệnh viện được công bố. Đến nay đã có ba cuộc điều tra cắt ngang (point prevalence) mang tính khu vực do Vụ Điều trị Bộ Y tế (nay là Cục Quản lý khám, chữa bệnh) đã được thực hiện. Điều tra năm 1998 trên 901 bệnh  9
10. nhân trong 12 bệnh viện toàn quốc cho thấy tỉ lệ nhiễm khuẩn bệnh viện là 11.5%; trong đó nhiễm khuẩn vết mổ chiếm 51% trong tổng số các nhiễm khuẩn bệnh viện. Điều tra năm 2001 xác định tỉ lệ nhiễm khuẩn bệnh viện là 6.8% trong 11 bệnh viện và viêm phổi bệnh viện là nguyên nhân thường gặp nhất (41.8%). Điều tra năm 2005 tỉ lệ nhiễm khuẩn bệnh viện trong 19 bệnh viện toàn quốc cho thấy là 5.7% và viêm phổi bệnh viện cũng là nguyên nhân thường gặp nhất (55.4%). Tuy nhiên, những điều tra trên với cỡ mẫu không lớn, lại điều tra tại một thời điểm nên chưa thế kết luận rằng tỷ lệ nhiễm khuẩn của các bệnh viện Việt Nam là thấp và công tác kiểm soát nhiễm khuẩn của Việt Nam đã tốt. Cũng như các nước khác, Chính Phủ Việt Nam rất quan tâm đến kiểm soát nhiễm khuẩn và tình trạng đa kháng kháng sinh của các vi sinh vật ngày càng tăng và lan rộng trên toàn cầu. Trong đó, đối tượng có nguy cơ nhiễm khuẩn cao là bệnh nhân nằm điều trị kéo dài tại bệnh viện, phải trải qua nhiều thủ thuật xâm lấn, nằm tại các khoa Hồi sức tích cực. Ngoài ra, tình trạng quá tải bệnh nhân ở các bệnh viện lớn và số bệnh nhân điều trị nội trú gia tăng cũng đóng vai trò quan trọng để lây lan nhiễm trùng. Tác nhân gây nhiễm khuẩn bệnh viện đã có nhiều thay đổi trong vài thập kỷ qua. Các vi khuẩn gây bệnh có thể là các vi khuẩn gram dương và các trực khuẩn Gram (-), nấm, và ký sinh trùng. Tuy nhiên, nhiễm khuẩn bệnh viện do trực khuẩn Gram (-) đa kháng thuốc kháng sinh đã và đang trở thành một tai họa thực sự cho các bệnh viện. Tốc độ kháng kháng sinh của các vi khuẩn này với các nhóm kháng sinh carbapenems và aminoglycoside cũng tăng nhanh và lan rộng khắp các châu lục, trong đó có Việt Nam. Có 3 con đường lây nhiễm chính trong bệnh viện: lây qua đường tiếp xúc, đường giọt bắn, và không khí. * Lây truyền qua đường tiếp xúc Lây truyền qua đường tiếp xúc là đường lây nhiễm quan trọng và phổ biến nhất trong NKBV và được chia làm hai loại khác nhau là lây nhiễm qua đường tiếp xúc trực tiếp (tiếp xúc trực tiếp với các tác nhân gây bệnh) và lây nhiễm qua tiếp xúc gián tiếp (tiếp xúc với vật trung gian chứa tác nhân gây bệnh). Lây truyền qua tiếp xúc xảy ra do sự tiếp xúc giữa da và da và có sự truyền vi sinh vật từ người bệnh này qua người bệnh khác hay từ nhân viên y tế qua tiếp xúc về mặt vật lý. Bệnh lây truyền qua đường này thường do cộng sinh hay nhiễm trùng những vi sinh vật đa kháng, các nhiễm trùng da và đường ruột như MRsA, Herpes simplex, chốc, ghẻ, chấy rận, đậu mùa, zona, nhiễm cúm (kể cả H5N1), sARs. Những trẻ em dưới 6 tuổi thường dễ bị lây truyền virus đường ruột, viêm gan A qua đường này. Phòng ngừa lây truyền qua tiếp xúc chú ý các điểm: - Cho bệnh nhân nằm phòng riêng. Nếu không có phòng riêng, xếp bệnh nhân ở cùng phòng với bệnh nhân nhiễm cùng tác nhân gây bệnh - Mang găng sạch, không vô trùng khi đi vào phòng. Trong quá trình chăm sóc bệnh nhân cần thay găng sau khi tiếp xúc với vât dụng có khả năng chứa nồng độ vi khuẩn cao (phân, dịch dẫn lưu). - Mang áo choàng và bao giày sạch không vô trùng khi vào phòng bệnh nhân và cởi ra trước khi ra khỏi phòng. sau khi đã cởi áo choàng và bao giầy, phải chú ý không được để áo quần chạm vào bề mặt môi trường bệnh nhân hay những vật dụng khác - Tháo găng, áo choàng trước khi ra khỏi phòng và rửa tay ngay bằng dung dịch sát khuẩn. sau khi đã tháo găng và rửa tay, không được sờ vào bất cứ bề mặt môi trường hay vật dụng nào trong phòng bệnh nhân;  10