Giáo trình Phương pháp dạy học

Nội dung text: Giáo trình Phương pháp dạy học

1. GIÁO TRÌNH PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
2. MC L C MC L C 1 Ch ươ ng 1. LÝ LU N D Y H C 3 MC TIÊU, N I DUNG VÀ PH ƯƠ NG PHÁP H C T P 3 1.1. QUÁ TRÌNH D Y H C 4 1.1.1. ðc ñim c a quá trình d y h c hi n nay 4 1.1.2. Khái ni m và c u trúc c a quá trình d y h c 5 1.1.3. Qui lu t c ơ b n c a quá trình d y h c 8 1.1.4. B n ch t c a quá trình d y h c 10 1.1.5. Nhi m v d y h c 12 1.1.6. ðng l c c a quá trình d y h c 19 1.1.7. Logic c a quá trình d y h c 21 1.2. NGUYÊN T C D Y H C 24 1.2.1. Khái ni m chung 24 1.2.2. H th ng các nguyên t c d y h c 25 1.3. NI DUNG D Y H C 29 1.3.1. Khái ni m n i dung d y h c 29 1.3.2. K ho ch d y h c, ch ươ ng trình d y h c, SGK và tài li u tham kh o 30 1.3.3. ði m i ch ươ ng trình giáo d c, SGK ph thông Vi t Nam hi n nay 32 1.4. PH ƯƠ NG PHÁP D Y H C 34 1.4.1. Khái ni m ph ươ ng pháp d y h c 34 1.4.2. H th ng các ph ươ ng pháp d y h c 36 1.4.3. Các ph ươ ng ti n d y h c 66 1.4.4. S l a ch n và v n d ng các ph ươ ng pháp và ph ươ ng ti n d y h c 66 1.5. HÌNH TH C T CH C D Y H C 67 1.5.1. Khái ni m chung 67 1.5.2. H th ng các hình th c t ch c d y h c 68 CÂU H I TH O LU N, ÔN T P VÀ BÀI T P TÌNH HU NG 80 Ch ươ ng 2. LÝ LU N GIÁO D C 82 MC TIÊU, N I DUNG VÀ PH ƯƠ NG PHÁP H C T P 82 2.1. QUÁ TRÌNH GIÁO D C 83 2.1.1. Khái ni m quá trình giáo d c 83 2.1.2. C u trúc c a quá trình giáo d c 83 2.1.3. B n ch t c a quá trình giáo d c 84 2.1.4. Nh ng ñ c ñim c a quá trình giáo d c 86 2.1.5. Quy lu t c a quá trình giáo d c 88 2.1.6. ðng l c c a quá trình giáo d c 88 2.1.7. Logic c a quá trình giáo d c 89 2.2. NGUYÊN T C GIÁO D C 91 2.2.1. Khái ni m chung 91 2.2.2. H th ng các nguyên t c giáo d c 91 2.3. N I DUNG GIÁO D C 96 2.3.1. Khái ni m n i dung giáo d c 96 2.3.2. Các nguyên t c xây d ng n i dung giáo d c 96 1
3. 2.3.3. Các thành ph n c ơ b n c a n i dung giáo d c 97 2.4. PH ƯƠ NG PHÁP GIÁO D C 102 2.4.1. Khái ni m chung v ph ươ ng pháp giáo d c 102 2.4.2. H th ng các ph ươ ng pháp giáo d c 103 CÂU H I TH O LU N, ÔN T P VÀ BÀI T P TÌNH HU NG 112 Ch ươ ng 3. NHÀ TR ƯNG TRUNG H C VÀ NG ƯI GIÁO VIÊN TRUNG HC 119 MC TIÊU, N I DUNG VÀ PH ƯƠ NG PHÁP H C T P 119 3.1. NHÀ TR ƯNG TRUNG H C 120 3.1.1. V trí và m c tiêu c a giáo d c Trung h c 120 3.1.2. K ho ch giáo d c Trung h c 124 3.1.3. V n ñ t ch c, qu n lý và lãnh ño nhà tr ưng ph thông Trung h c 127 3.2. NG ƯI GIÁO VIÊN TRUNG H C 132 3.2.1. V trí và ch c n ăng c a ng ưi GV 132 3.2.2. ðc ñim c a ho t ñ ng lao ñ ng s ư ph m 134 3.2.3. Nh ng nhi m v và quy n h n c a ng ưi giáo viên trung h c 137 3.2.4. Nh ng yêu c u ñ i v i ng ưi giáo viên trung h c 137 3.2.5. Ng ưi giáo viên v i vi c nâng cao trình ñ ngh nghi p 140 3.3. CÔNG TÁC CH NHI M L P TR ƯNG TRUNG H C 140 3.3.1. Ch c n ăng c a giáo viên ch nhi m l p 140 3.3.2. Nhi m v c a giáo viên ch nhi m l p 143 3.3.3. N i dung và ph ươ ng pháp công tác c a GVCN l p 144 CÂU H I TH O LU N, ÔN T P VÀ BÀI T P TÌNH HU NG 152 DANH M C CÁC TÀI LI U THAM KH O 155 2
4. Ch ươ ng 1 LÝ LU N D Y H C MC TIÊU, N I DUNG VÀ PH ƯƠNG PHÁP H C T P Lý lu n d y h c là m t b ph n c a Giáo d c h c hay S ư ph m h c ñ i cươ ng. Lý lu n d y h c nghiên c u b n ch t c a quá trình d y h c, thi t k n i dung h c v n, xác ñnh các các nguyên t c, các ph ươ ng pháp, các hình th c t ch c, các ph ươ ng ti n d y h c, các ki u ñánh giá k t qu d y h c theo ñúng m c ñích và yêu c u giáo d c. Lý lu n d y h c có tác d ng chung ñi v i toàn b các ho t ñng dy-hc trong l p ñng th i có vai trò h tr cho vi c v n d ng và ñi sâu vào quá trình d y-hc t ng b môn v i nh ng ñc thù khác nhau mà Lý lu n d y h c b môn (Ví d : Lý lu n d y h c môn Toán, Lý lu n d y h c môn V ăn, Lý lu n d y hc môn Giáo d c công dân ) có nhi m v nghiên cúu và phát tri n thành các b ph n riêng c a Lý lu n d y h c nói chung. Lý lu n d y h c b môn là b ph n c a Giáo d c h c hay S ư ph m h c chuyên ngành. Do ñó, Lý lu n d y h c và Lý lu n dy h c b môn có quan h t ươ ng h , b sung cho nhau nh m m c ñích chung là nâng cao ch t l ưng và hi u qu c a quá trình d y h c. Lý lu n d y h c-b ph n ca Giáo d c h c có quan h m t thi t v i các b ph n khác c a Giáo d c h c nh ư Lý lu n giáo d c, Lý lu n v qu n lý nhà tr ưng YÊU C U Sau khi h c xong ch ươ ng này sinh viên: - Có ki n th c hi u bi t v quá trình d y h c (Khái ni m, c u trúc, ñc ñim, bn ch t, tính quy lu t và logíc c a quá trình d y h c Trung h c), c ũng nh ư m c tiêu, nhi m v mà ng ưi giáo viên (GV) c n th c hi n trong quá trình d y h c; có ki n th c, hi u bi t v các nguyên t c c n tuân th và v vi c xây d ng, thi t k n i dung, l a ch n ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n, hình th c t ch c d y h c m t cách khoa hc. - Có k n ăng: + Nghiên c u và tích l ũy h th ng tri th c c ơ b n, tinh gi n, c p nh t và có h th ng v d y h c qua các tài li u lý lu n và th c ti n, t ñó có c ơ s khoa h c ñ ti p t c c p nh t, chi m l ĩnh các tri th c lý lu n c ũng nh ư xem xét th c ti n d y hc. + Liên h và rút ra ñưc nh ng bài h c c n thi t cho b n thân t nh ng lý lu n c ơ b n v d y h c, t nh ng tình hu ng d y h c. + B ưc ñ u rèn luy n các k năng d y h c nói chung qua các ho t ñ ng h c tp và th c hành môn h c, nh t là qua h c h p tác và x lý các tình hu ng d y h c. - Có quan ñim duy v t bi n ch ng trong nghiên c u, liên h , v n d ng và thông báo thông tin v d y h c. Ý th c ñưc v th , vai trò và trách nhi m v to l n ca ng ưi GV trong quá trình d y h c ph c v s nghi p công nghi p hóa, hi n ñi hóa c a ñ t n ưc hi n nay; c ũng nh ư ý th c ñưc nh ng thách th c, ñòi h i ñ i v i ng ưi GV v ph m ch t và n ăng l c s ư ph m c a công tác d y h c ñ t ñó ch ăm lo rèn luy n nh ng ph m ch t và n ăng l c d y h c trong quá trình ñào t o s ư ph m. 3
5. NI DUNG Ni dung c a ch ươ ng Lý lu n d y h c bao g m: - Quá trình d y h c - Nguyên t c d y h c - N i dung d y h c - Ph ươ ng pháp, Ph ươ ng ti n và Hình th c t ch c d y h c. PH ƯƠ NG PHÁP Trong quá trình h c t p ch ươ ng này, sinh viên t nghiên c u tài li u là chính. Trên l p GV s t p trung vào vi c h ưng d n SV nghiên c u lý lu n và cách th c liên h v n d ng lý lu n c ơ b n v d y h c, h th ng hóa lý lu n, gi i ñáp th c m c. SV ñưc t o c ơ h i luy n t p m t s k n ăng d y h c nói chung nh ư thuy t trình, hi-ñáp, x lý tình hu ng, h c h p tác chu n b c ơ s lý lu n cho ho t ñng d gi trong ñt Ki n t p s ư ph m h c k ỳ V. 1.1. QUÁ TRÌNH D Y H C 1.1.1. ðc ñim c a quá trình d y h c hi n nay Quá trình d y h c hi n nay có các ñ c ñim c ơ b n sau: - Ho t ñ ng h c t p c a h c sinh (HS) ñưc tích c c hoá trên c ơ s n i dung dy h c ngày càng ñưc hi n ñ i hoá S phát tri n nh ư v ũ bão c a cách m ng khoa h c, k thu t-công ngh hi n nay khi n n i dung d y h c không ng ng ñưc ñ i m i, ñưc hi n ñ i hoá. T th c t ñó n y sinh mâu thu n gi a kh i l ưng tri th c t ăng h ơn, ph c t p hơn v i th i l ưng h c t p c a HS trong quá trình d y h c không th t ăng. Hưng gi i quyt tích c c mâu thu n này là ñi m i ph ươ ng pháp d y h c nh m tích c c hoá ho t ñ ng h c t p c a HS. T ñc ñim này ñòi h i GV trong quá trình d y h c không ch là ng ưi cung c p thông tin mà quan tr ng h ơn, h ph i là ng ưi h ưng d n HS bi t cách t mình thu th p, x lý và v n d ng thông tin. Còn HS, trong quá trình h c t p ph i chú tr ng h c cách thu th p, x lý và v n d ng thông tin. - HS hi n nay có v n s ng và n ăng l c nh n th c phát tri n h ơn so v i HS các th h tr ưc (v i cùng ñ tu i) Nh ng k t qu nghiên c u c a các nhà tâm lý h c trong và ngoài n ưc ñã cho th y: So v i HS cùng ñ tu i các th h tr ưc, HS ph thông hi n nay có v n hi u bi t, có n ăng l c nh n th c phát tri n h ơn, thông minh h ơn. S d ĩ có s h ơn hn này là do: + HS hi n nay th ưng xuyên ñưc ti p c n v i ngu n thông tin ña d ng, phong phú t các ph ươ ng ti n truy n thông khác nhau và ch u nh h ưng tác ñ ng t nhi u phía khác nhau c a cu c s ng xã h i. + nh h ưng c a giáo d c v i h th ng các ph ươ ng pháp tích c c. T ñó, trong quá trình d y h c c n ph i tính ñ n kh n ăng nh n th c c a HS; quan tâm khai thác v n s ng phong phú và ña d ng c a các em; t o ñiu ki n ñ các em có c ơ h i phát huy ti m n ăng v n có c a mình. - Trong quá trình h c t p, nhu c u hi u bi t c a HS có xu h ưng v ưt ra kh i ni dung tri th c, k n ăng do ch ươ ng trình quy ñnh Xu h ưng này th hi n ch HS th ưng ch ưa tho mãn v i nh ng tri th c ñưc cung c p qua ch ươ ng trình h c t p. Các em luôn mu n bi t thêm, bi t sâu h ơn 4
6. nh ng ñiu ñã h c và nhi u ñiu m i l c a cu c s ng muôn màu muôn v nh m tho mãn nhu c u hi u bi t và các nhu c u c n thi t khác c a cu c s ng. ð ñáp ng xu h ưng trên, ngoài “ph n c ng”, ch ươ ng trình d y h c c n thi t k các “ph n m m” trong các môn h c và t ăng c ưng môn h c t ch n; c n t ch c các ho t ñ ng ngo i khoá nh m phát huy ti m n ăng và h ng thú c a HS, t o ñiu ki n cho HS ki m nghi m và m mang v n hi u bi t c a mình, có kh n ăng thích ng nhanh v i cu c s ng sau này. - Quá trình d y h c hi n nay ñưc ti n hành trong ñiu ki n c ơ s v t ch t, ph ươ ng ti n d y h c ngày càng hi n ñ i Cùng v i s ti n b c a xã h i, các tr ưng h c hi n nay ngày càng ñưc quan tâm ñu t ư nâng c p c ơ s v t ch t, ph ươ ng ti n k thu t theo h ưng hi n ñ i ph c v tích c c cho công cu c c i ti n, ñ i m i n i dung và ph ươ ng pháp d y h c. Vi th c t nh ư v y, n u trình ñ s d ng các ñiu ki n, ph ươ ng ti n d y h c ca giáo viên (GV) các tr ưng hi n nay ch ưa t ươ ng x ng thì d n ñ n s lãng phí ho c làm gi m hi u qu d y h c. Cho nên, GV c n t ăng c ưng s dng và không ng ng h c h i kinh nghi m s d ng các c ơ s v t ch t, ph ươ ng ti n k thu t d y hc nh m t i ưu hoá quá trình d y h c. 1.1.2. Khái ni m và c u trúc c a quá trình d y h c 1.1.2.1. Khái ni m Có nhi u cách ti p c n khái ni m và c u trúc c a quá trình d y h c. Theo quan ñim d y h c là quá trình t ươ ng tác gi a ho t ñng d y c a GV và ho t ñng h c c a HS. Trong quá trình t ươ ng tác ñó, GV là ch th c a ho t ñng d y, HS là ch th c a ho t ñng h c. Mu n d y t t, ho t ñng d y c a GV ch nên gi vai trò ch ño, h ưng d n. V i vai trò này, GV m t m t ph i t ch c, ñiu khi n nh ng tác ñng ñn HS; m t khác ph i ti p nh n và ñiu khi n t t thông tin ph n h i v k t qu h c t p c a HS. Ng ưc l i, HS là ñi t ưng ch u s tác ñng c a ho t ñng d y ñng th i l i là ch th c a ho t ñng h c. Mu n h c t t, HS ph i tuân theo s t ch c, ñiu khi n c a GV, ñng th i ph i ch ñng, tích c c và sáng t o trong ho t ñng h c t p c a b n thân. Quá trình t ươ ng tác GV-HS nh m giúp HS l ĩnh h i h th ng tri th c; hình thành h th ng k n ăng, k x o v n d ng tri th c; có kh n ăng v n d ng các thao tác trí tu ñ l ĩnh h i và v n d ng tri th c có hi u qu qua ñó hình thành cho HS ý th c ñúng ñn và nh ng ph m ch t nhân cách ca ng ưi công dân. Theo quan ñim này, d y h c có th hi u là quá trình ho t ñng ph i h p gi a GV và HS; trong ñó, ho t ñng c a GV ñóng vai trò ch ño, ho t ñng c a HS ñóng vai trò ch ñng nh m th c hi n m c ñích và nhi m v d y h c. Trong ñó: GV th c hi n ho t ñng d y h c; HS th c hi n ho t ñng h c; hai ho t ñng này ñưc ti n hành ph i h p, t ươ ng tác hay ăn kh p v i nhau; m c ñích cu i cùng nh m b i d ưng cho HS h th ng tri th c hi u bi t v m i v n ñ di n ra trong cu c s ng, h th ng k n ăng s ng (K n ăng ho t ñng trí và l c) ñ thông qua ñó hình thành cho HS thái ñ ñúng ñn ñi v i cu c s ng. 1.1.2.2. C u trúc c a quá trình d y h c Cu trúc c a quá trình d y h c là c u trúc-h th ng. C u trúc c a quá trình dy h c bao g m m t h th ng các thành t v n ñ ng và phát tri n trong m i quan h bi n ch ng v i nhau. Theo cách ti p c n truy n th ng, c u trúc c a quá trình d y h c bao g m các thành t v n ñ ng và phát tri n trong m i quan h bi n ch ng v i nhau. Các thành 5
7. t c ơ b n ñó là: ði t ưng c a quá trình d y h c; ch th c a quá trình d y h c; mc ñích, nhi m v d y h c; n i dung d y h c; ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n, hình th c t ch c d y h c; k t qu d y h c; môi tr ưng d y h c. - ði t ưng c a quá trình d y h c là cá nhân hay t p th HS- nh ng ng ưi ti p nh n nh ng tác ñng s ư ph m t GV. HS v a là ñi t ưng c a quá trình d y hc l i v a là ch th c a ho t ñ ng h c t p - ch th nh n th c tài li u h c t p và ch th c a nh ng tác ñng ñn GV (qua nh ng thông tin ph n h i). - Ch th c a quá trình d y h c là GV - ch th c a nh ng tác ñ ng s ư ph m ñn ñ i t ưng HS. ðây là hai thành t c ơ b n, hai thành t trung tâm c a quá trình d y h c. Hai thành t này tác ñng qua l i v i nhau. Trong s tác ñ ng qua l i ñó, GV giúp HS tr ưc h t là xác ñnh h c ñ làm gì (xác ñnh m c ñích, nhi m v d y h c) t ñó xác ñnh h c cái gì (xác ñnh n i dung d y h c) và h c cái ñó nh ư th nào (xác ñnh ph ươ ng pháp d y h c, ph ươ ng ti n d y h c và hình th c t ch c d y h c), cu i cùng ñt ñưc m t k t qu d y h c nh t ñ nh. - M c ñích, nhi m v d y h c (M ðDH) ph n ánh t p chung nh ng yêu c u ca xã h i ñ ra cho quá trình d y h c. M c ñích d y h c là nhân t gi v trí hàng ñu trong quá trình d y h c. M c ñích d y h c có ch c n ăng ñ nh h ưng cho s v n ñng và phát tri n c a t ng thành t nói riêng, quá trình d y h c nói chung. M c ñích d y h c ñưc c th hóa trong các nhi m v d y h c. - N i dung d y h c (NDDH) bao g m h th ng nh ng tri th c, k n ăng, k xo mà ng ưi h c ph i n m v ng trong quá trình d y h c và các ho t ñng mà GV t ch c. N i dung d y h c ch u s chi ph i b i m c ñích, nhi m v d y h c ñ ng th i nó l i qui ñ nh vi c l a ch n và v n d ng ph i h p các ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n và hình th c t ch c d y h c. - Ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n, hình th c t ch c d y h c (PPDH) là nh ng ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n và hình th c t ch c ñưc s d ng trong quá trình d y hc. - K t qu d y h c (KQDH) ph n ánh s v n ñ ng, phát tri n c a quá trình daûy hc. K t qu d y h c th hi n t p trung k t qu HS ñ t ñưc trong quá trình h c t p. - Môi tr ưng d y h c (MTDH) bao g m môi tr ưng t nhiên và môi tr ưng xã h i. Trong ñó môi tr ưng xã h i ñóng vai trò quy t ñ nh. Cu trúc c a quá trình d y h c ti p c n theo ki u này ñưc th hi n qua s ơ ñ d ưi ñây: S ơ ñ: C u trúc ca quá trình d y h c MðDH NDDH G H PPDH MT KQDH 6
8. Xem xét v m i quan h gi a h c và d y trong quá trình d y h c, Jean Vial (1986) ñã cho r ng t bào c a quá trình d y h c là s tác ñ ng qua l i gi a GV, HS và ñi t ưng ( ðT) mà GV c n n m v ng ñ d y còn HS c n n m v ng ñ h c. Do ñó xu t hi n m t tam giác th hi n m i quan h gi a GV, HS và ðT. Tam giác có ba ñnh là GV, HS và ðT (Hình 1). Tam giác này th hi n ba m i quan h c th : ðT 1: Quan h GV và ðT (GV n m v ng tri th c và cách d y) 1 2 2: Quan h HS và ðT (HS n m ñưc cách h c, cách chi m l ĩnh tri th c) 3: Quan h GV và HS (Quan h s ư ph m và cá nhân) GV HS 3 (Hình 1). Hình 1 M ðT có th là m c tiêu (M), n i dung (N) và ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n (P) d y h c. ði t ưng ñó còn có th ñưc g i là khách th hay là tri th c (M: HS n m ðT hay tri th c ñ làm gì? N: HS c n n m ðT hay tri th c c th nào? Và P: ph ươ ng pháp n m ra sao?). T bào này ñưc bi u N P th b ng m t tam giác, g i là tam giác s ư ph m v i ba ñnh là M,N và P (Hình 2). Hình 2 M Nu thay ðT trong tam giác (Hình 1) bng tam giác M-N-P s có m t ng ũ giác g i là ng ũ giác s ư ph m: M-N-P-GV-HS, ñây là c t lõi ñc tr ưng c a quá trình d y h c. S ơ ñ này cho th y ñ y N P ñ quan h gi a m t y u t v i b n y u t khác c a ng ũ giác s ư ph m (NGSP) GV H Hình 3 S NGSP này ñưc ñ t vào nh ng ñiu ki n và môi tr ưng khác nhau s có nh ng tác ñ ng và nh h ưng qua l i khác nhau gi a NGSP v i ñiu ki n và môi tr ưng t ươ ng ng. ð ng th i trong b n thân NGSP c ũng có nh ng bi n ñ i c a tng y u t t o nên nh ng hi u qu khác nhau c a ng ũ giác s ư ph m (Hình 4). V ñiu ki n cho ho t ñ ng c a NGSP có th k : - ðiu ki n v c ơ s v t ch t-k thu t nh ư: Tr ưng s , phòng thí nghi m- th c hành, x ưng th c t p - ðiu ki n v thông tin bao g m: Th ư vi n, phòng máy tính, công ngh thông tin - ðiu ki n v qu n lý nhà tr ưng nh ư: Qu n lý hành chính, tài chính, h c chính, qu n lý nhân l c và c ơ ch ñiu hành b máy nh ư lu t l , n i qui, phân công, phân c p V môi tr ưng ho t ñ ng c a NGSP có th k : - Môi tr ưng nhà tr ưng nh ư: Ho t ñ ng giáo d c, nghiên c u, ph c v , qu n lý 7
9. - Môi tr ưng xã h i nh ư: Gia ñình, c ng ñ ng, xã h i, kinh t , v ăn hóa, s n xu t, kinh doanh, thi t k , nghiên c u, d ch v ) Môi tr ưng qu c t Môi tr ưng xã h i * Kinh t , v ăn hóa, xã h i, gia ñình, c ng ñng * Sn xu t, kinh doanh, nghiên c u, thi t k , d ch vû Môi tr ưng nhà tr ưng M N P H Hình 4 - Môi tr ưng qu c t nh ư: H p tác, trao ñ i ng v i m i môi tr ưng có các hình th c h c t p thích h p nh ư h c t p trung hay không t p trung, h c ñ i m t th y trò hay h c t xa, h c theo l p hay h c cá nhân, h c ki u chính qui hay không chính qui Tùy theo quan ni m v vai trò trung tâm c a giáo d c là GV hay HS, tùy theo quan ni m tr i v ñ i t ưng c n nh n m nh là ñào t o theo n i dung (tr ưc ñ i chi n th gi i l n th hai), ñào t o theo m c tiêu (vài th p k g n ñây) hay là chú tr ng ñ c bi t ñ n ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n ( ñang xu t hi n xu th này) mà tam giác s ư ph m, ng ũ giác s ư ph m có ki u ho t ñ ng khác nhau, th hi n ch y u vào mi quan h gi a các ñ nh. Vn d ng thành t u c a các khoa h c hi n ñ i vào quá trình d y h c nh m giúp quá trình d y h c ñ t hi u qu t i ưu, có các cách ti p c n c u trúc quá trình dy h c theo các h ưng này. (Ví d : C u trúc c a quá trình d y h c theo Công ngh dy h c c a Lê Khánh B ng, c u trúc c a quá trình d y h c theo Lý thuy t thông tin c a Nguy n Ng c Quang ). Tuy nhiên, dù ñưc xem xét d ưi góc ñ nào thì ñim chung trong các cách ti p c n c u trúc quá trình d y h c là: C u trúc c a quá trình d y h c là c u trúc-h th ng. C u trúc c a quá trình d y h c bao g m m t h th ng các thành t (trong ñó, bn thân m i thành t l i là m t c u trúc-h th ng bao g m các y u t ) v n ñ ng, phát tri n trong m i quan h bi n ch ng và th ng nh t v i nhau t o nên s v n ñng, phát tri n chung c a c quá trình d y h c. Trong c u trúc ñó, GV và HS là hai thành t trung tâm, còn m c ñích d y h c là thành t ñ nh h ưng. K t qu d y h c là k t qu phát tri n c a toàn b h th ng. Do ñó, mu n nâng cao ch t l ưng quá trình d y h c ph i nâng cao ch t l ưng c a toàn b h th ng; nghiên c u quá trình dy h c ph i nghiên c u toàn di n (Nghiên c u t t c các thành t ) và luôn luôn ñt vn ñ nghiên c u (Ví d nghiên c u v ph ươ ng pháp d y h c) trong c u trúc-h th ng này ñ xem xét và gi i quy t. 1.1.3. Qui lu t c ơ b n c a quá trình d y h c 1.1.3.1. Qui lu t d y h c 8
10. T hi u bi t chung v Quy lu t (ph n ánh trong Tri t h c Mác) và c u trúc quá trình d y h c, có th nói: Qui lu t d y h c ph n ánh m i quan h ch y u, t t y u và b n v ng gi a các thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c (và gi a các y u t trong t ng thành t ). Các quy lu t d y h c bao g m: - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a thành t môi tr ưng nh t là ñiu ki n xã h i v i t ng thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c nói riêng và c quá trình d y h c nói chung; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a GV v i ho t ñ ng d y và HS v i ho t ñ ng h c; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a d y h c và giáo d c; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a d y h c và s phát tri n trí tu c a HS; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a m c ñích d y h c và ni dung d y h c; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a n i dung d y h c và ph ươ ng pháp d y h c 1.1.3.2. Qui lu t c ơ b n c a quá trình d y h c Trong các qui lu t trên, qui lu t v m i quan h gi a ho t ñ ng d y c a GV và ho t ñ ng h c c a HS ñưc coi là qui lu t c ơ b n c a quá trình d y h c. B i vì qui lu t này ph n ánh m i quan h gi a hai thành t c ơ b n, hai thành t trung tâm ñc tr ưng cho tính ch t hai m t c a quá trình d y h c: Ho t ñ ng gi ng d y c a GV và ho t ñ ng h c t p c a HS. M t khác, qui lu t này chi ph i, nh h ưng tích c c ti các qui lu t khác c a quá trình daûy hc và các qui lu t khác ch có th phát huy tác d ng tích c c d ưi nh h ưng tác ñ ng c a qui lu t c ơ b n này. Xem xét quy lu t c ơ b n c a quá trình d y h c c ũng t c là xem xét m i quan h GV-HS, quan h gi a ho t ñ ng d y và ho t ñ ng h c trong quá trình d y h c. ðã t ng có nhi u quan ñim khác nhau bàn v m i quan h này. Trong ñó, hai quan ñim d y h c c ơ b n: d y h c c truy n (d y h c l y GV làm trung tâm) và d y h c mi (d y h c l y HS làm trung tâm) ñã và ñang ñưc bàn lu n nhi u trong nhà tr ưng chúng ta hi n nay. Có th so sánh ñ c tr ưng c a d y h c c truy n và d y h c m i, qua ñó th y ñưc m i quan h gi a GV và HS trong hai quan ñim ñó qua b ng so sánh d y hc c truy n (l y GV làm trung tâm) và d y h c m i (l y HS làm trung tâm) dưi ñây: Bng so sánh d y h c c truy n và d y h c m i Dy h c l y GV làm trung tâm Dy h c l y HS làm trung tâm -Quan ni m:H c là quá trình ti p thu -Quan ni m: H c là quá trình ki n t o; HS tìm và l ĩnh h i, qua ñó hình thành ki n tòi, khám phá, phát hi n t hình thành hi u bi t, th c, k n ăng, t ư t ưng, tình c m. năng l c và ph m ch t. -Bn ch t: Truy n th tri th c, truy n -Bn ch t: T ch c ho t ñ ng nh n thc cho HS, th và ch ng minh chân lý c a GV dy HS cách tìm ra chân lý. -Mc tiêu: Chú tr ng cung c p tri -Mc tiêu: Chú tr ng hình thành các n ăng l c th c, k n ăng, k x o, HS ñ i phó v i (sáng t o, h p tác ), d y ph ươ ng pháp và k thi c . thu t khoa h c, d y cách h c ñ ñáp ng v i yêu cu c a cu c s ng hi n t i và t ươ ng lai. 9
11. -Cách ti p c n: Ti p c n c ơ b n lên -Cách ti p c n: Ti p c n c ơ b n lên các v n ñ ni dung -Vai trò c a GV và HS: -Vai trò c a GV và HS: GV ch ñ ng ñiu khi n, HS th GV ch ñ o; HS ch ñ ng, tích c c, sáng t o. ñng ti p thu. M i quan h ch y u: Mi quan h : GV HS GV HS HS HS và HS XH -Ni dung: SGK+GV -Ni dung: T nhi u ngu n khác nhau: SGK, GV, các tài li u khoa h c phù h p, bo tàng, th c t g n v i v n hi u bi t, kinh nghi m&nhu c u ca HS, tình hu ng th c t , b i c nh và môi tr ưng ñ a ph ươ ng, nh ng v n ñ HS quan tâm -Ph ươ ng pháp: Các ph ươ ng pháp d y -Ph ươ ng pháp: Các ph ươ ng pháp d y h c hi n ñ i hc truy n th ng (Trong ñó, ch y u (Trong ñó, GV h ưng d n; HS h c cách h c, cách GV ñc tho i, phát v n, áp ñ t ki n gi i quy t v n ñ, cách s ng và tr ưng thành nh ư th c s n có, ñ c quy n ñánh giá, cho tìm tòi, ñiu tra, gi i quy t v n ñ , d y h c t ươ ng ñim c ñ nh; HS nghe, ghi, h c tác. HS t ñánh giá, t ñiu ch nh làm c ơ s ñ thu c và tr bài ). GV cho ñim c ơ ñng). -Hình th c t ch c: C ñ nh, gi i h n -Hình th c t ch c: C ơ ñng, linh ho t: H c trong 4 b c t ưng c a l p h c, GV lp, phòng thí nghi m, hi n tr ưng, trong ñi di n v i c l p. th c t ; h c cá nhân, ñôi b n, nhóm và c l p ñi di n v i GV. -Kt qu : Ch y u b i d ưng cho HS -Kt qu : B i d ưng cho HS tính t ch , n ăng trí nh , t ư duy tái hi n, khó có kh ñng, sáng t o; n ăng l c phát hi n và gi i quy t năng thích ng v i cu c s ng. vn ñ , kh n ăng h p tác có kh n ăng thích ng cao trong cu c s ng. Yêu c u c a cách m ng Vi t Nam trong th i k ỳ ñ i m i hi n nay là ñào t o nh ng con ng ưi t ch , n ăng ñ ng và sáng t o, nh ng con ng ưi có kh n ăng gi i quy t nh ng v n ñ n y sinh trong cu c s ng xã h i. ð ñáp ng nh ng yêu c u này, giáo d c Vi t Nam, d y h c trong các nhà tr ưng Vi t Nam hi n nay ñang có xu h ưng chuy n d ch m i quan h tác ñ ng gi a GV và HS t m i quan h tác ñng ch y u và ph bi n m t chi u t GV ñn HS sang m i quan h t ươ ng tác hai chi u gi a GV và HS và nhi u chi u c a HS b ng cách ti p c n d n m c tiêu, n i dung và ph ươ ng pháp d y h c tích c c. Qua ñó, GV ch ñóng vai trò ch ño nh m phát huy tính ch ñng, tích c c và sáng t o c a HS. 1.1.4. B n ch t c a quá trình d y h c 1.1.4.1. C ơ s xác ñ nh b n ch t c a quá trình d y h c Da vào hai m i quan h c ơ b n ñ xác ñ nh b n ch t c a quá trình d y h c: - M i quan h gi a ho t ñ ng nh n th c có tính ch t l ch s xã h i loài ng ưi (th hi n ho t ñ ng nghiên c u c a các nhà khoa h c) v i ho t ñ ng d y h c Trong quá trình phát tri n c a l ch s xã h i thì ho t ñ ng nh n th c có tr ưc, ho t ñ ng d y h c có sau. Ho t ñ ng h c t p c a HS chính là ho t ñ ng nh n th c trong môi tr ưng d y h c (môi tr ưng s ư ph m). - M i quan h gi a d y và h c, gi a GV và HS Quá trình d y h c là quá trình tác ñng qua l i gi a GV và HS. Xét cho cùng thì m i tác ñ ng c a GV ñ n HS ñ u nh m thúc ñ y m i quan h gi a HS và tài 10
12. li u h c t p, t c thúc ñ y ho t ñ ng nh n th c tài li u h c t p c a HS. K t qu d y hc ph n ánh t p trung k t qu nh n th c tài li u h c t p c a HS. 1.1.4.2. B n ch t c a quá trình d y h c T hai c ơ s trên có th nói b n ch t c a quá trình d y h c là quá trình nh n th c ñ c ñáo c a HS (hay b n ch t c a quá trình d y h c là quá trình nh n th c c a HS d ưi s h ưng d n c a GV) a. B n ch t c a quá trình d y h c là quá trình nh n th c c a HS Qua so sánh ho t ñng nh n th c có tính ch t l ch s xã h i loài ng ưi và ho t ñng h c t p c a HS di n ra trong ho t ñng d y h c cho th y v c ơ b n ho t ñng nh n th c c a HS c ũng gi ng nh ư ho t ñng nh n th c có tính ch t l ch s xã hi loài ng ưi (Ho t ñng nh n th c c a loài ng ưi ñã ñưc khái quát trong nh n th c lu n c a ch ngh ĩa Mác, trong tâm lý h c Mác xít). S gi ng nhau ñó ñưc th hi n qua b ng so sánh d ưi ñây: Hai ho t ñ ng Ho t ñ ng nh n th c c a loài ng ưi Ho t ñ ng h c t p c a HS Thành ph n ði t ưng Hi n th c khách quan Hi n th c khách quan (Ví d : Niut ơn tìm ra ñnh lu t V n (Ví d : HS h c ñ bi t ñ nh lu t V n vt h p d n vt h p d n) Ph ươ ng th c Vn d ng các thao tác ho t ñ ng trí Vn d ng các thao tác ho t ñ ng trí tu : TQ TDTrT TT tu : TQ TDTrT TT Theo hai con ñưng: Theo hai con ñưng: C th Tr u t ưng C th Tr u t ưng Tr u t ưng C th Tr u t ưng C th Mc ñích Tăng c ưng hi u bi t Tăng c ưng hi u bi t Tính b n ch t này cho th y: Ho t ñ ng h c t p c a HS th c ch t là ho t ñng nh n th c và ho t ñ ng d y c a GV là t ch c ho t ñ ng nh n th c. T ñó, trong d y h c, GV ph i ý th c ñưc trách nhi m ca mình là giúp HS nh n th c, t c là giúp các em tìm tòi, khám phá ra nh ng ñiu m i l trong cu c sng ñ làm giàu thêm v n hi u bi t c a các em. Cho nên, quá trình h ưng d n ñó ph i tuân theo con ñưng nh n th c chung c a nhân lo i. Trong ñó, c n coi tr ng vi c h ưng d n HS tích l ũy tri th c t nhi u ngu n thông tin khác nhau; t ch c cho các em th c hành tri th c ñã h c; tích c c v n d ng các thao tác trí tu t th p ñ n cao trong quá trình tích l ũy và v n d ng tri th c; b i d ưng cho các em kh n ăng t hc, t nghiên c u và nh ng ph m ch t c n thi t c a nhà nghiên c u tr tu i. Tóm l i, d y c ũng nh ư h c c n tuân th quy lu t nh n th c. Mu n v y, c GV l n HS (nh t là GV) c n nghiên c u n m v ng h th ng lý lu n v nh n th c ca ch ngh ĩa Mác ñ v n d ng t t trong ho t ñ ng d y h c c a mình. b. Quá trình nh n th c c a HS là quá trình nh n th c mang tính ñ c ñáo Tuy nhiên, quá trình nh n th c c a HS l i có tính ñ c ñáo. Tính ñ c ñáo ñó th hi n ch : M c dù c ũng là quá trình nh n th c, nh ưng s nh n th c c a HS l i nm trong môi tr ưng s ư ph m v i s ñiu khi n c a GV. ðây là ñim khác nhau cơ b n gi a ho t ñ ng nh n th c c a HS v i ho t ñ ng nh n th c có tính l ch s ca loài ng ưi. Nh ng nét ñ c tr ưng c a s khác nhau này ñưc th hi n qua b ng 11
13. so sánh gi a ho t ñ ng nh n th c có tính l ch s xã h i c a loài ng ưi và ho t ñ ng nh n th c c a HS d ưi ñây: Ho t ñ ng nh n th c c a loài ng ưi Ho t ñ ng nh n th c c a HS 1.M c ñích: Phát hi n cái m i (chân lý) 1.M c ñích: Phát hi n cái m i (chân khách quan (cái m i ñ i v i c nhân loi). lý) ch quan (ch m i ñ i v i b n thân HS ñó). 2.Con ñưng gh p ngh nh ñ y khó kh ăn, 2.Con ñưng t ươ ng ñi b ng ph ng vt v , t n nhi u th i gian và công s c và m t ít th i gian, công s c h ơn. hơn. (Con ñưng ch ưa ñưc khai phá). (Con ñưng ñã ñưc khai phá). 3. Con ñưng t mình mò m m. Con 3.Con ñưng có s h ưng d n c a ñưng th và sai. GV. T ñó, mu n giúp HS nh n th c t t tài li u h c t p thì GV c n ph i bi t ñiu khi n m i quan h gi a ho t ñ ng ch ñ o c a GV và ho t ñ ng ch ñ ng, tích c c ca HS và ñiu khi n các m i liên h khác di n ra trong quá trình d y h c. D y h c ph i làm sao ñ t o nên môi tr ưng s ư ph m t t nh t cho HS h c t p và ph n ñ u. 1.1.5. Nhi m v d y h c 1.1.5.1. C ơ s ñ xác ñ nh các nhi m v d y h c - D a vào m c tiêu giáo d c và ñào t o; - D a vào nh n th c lu n c a ch ngh ĩa Mác; - D a vào s ti n b c a cách m ng khoa h c, k thu t-công ngh và cách mng xã h i; - D a vào ñc ñim c a HS, ñ c ñim các lo i tr ưng, môn h c 1.1.5.2. Các nhi m v d y h c M c tiêu d y h c ñưc c th hóa thành các nhi m v d y h c. Mc tiêu d y h c trung h c ph thông ñưc xác ñ nh c ăn c vào m c tiêu giáo d c trung h c ph thông. M c tiêu giáo d c nh m vào vi c giáo d c toàn di n nhân cách HS: Giáo d c ñ o ñ c, giáo d c trí tu , giáo d c th m m , giáo d c th ch t và giáo d c k n ăng. ð ñ t ñưc m c tiêu giáo d c toàn di n, quá trình d y hc c n tác ñng lên c ba m t c a ñi s ng tâm lý HS: M t nh n th c, m t xúc cm, tình c m (hay m t thái ñ) và m t hành ñng. Ví d mu n HS th c hi n t t các chu n m c ño ñc xã h i thì c n giúp các em hi u các chu n m c ño ñc xã hi, hi u vì sao c n ph i th c hi n chúng và bi t cách th c th c hi n chúng (tác ñng lên m t nh n th c); b i d ưng thái ñ ñúng ñn ñi v i vi c th c hi n các chu n m c ño d c xã h i (tác ñng lên m t xúc c m, tình c m: th c hi n ñúng, t t các chu n m c xã h i thì sung s ưng, t hào, có bi u hi n sai thì x u h , bu n ) và t ch c cho HS th c hi n các chu n m c ño ñc xã h i (tác ñng lên m t hành ñng). Chính vì th , m c tiêu d y h c ñưc xác ñnh th ưng bao g m ba nhóm yêu cu b i d ưng nhân cách toàn di n: Yêu c u v nh n th c (tri th c), yêu c u v xúc cm, tình c m (thái ñ) và yêu c u v hành ñng (k n ăng). Trong nhà tr ưng truy n th ng, ba nhóm yêu c u này th ưng ñưc xác ñ nh và s p x p theo th t nh ư sau: 1). H th ng nh ng tri th c c n n m; 2). H th ng nh ng k n ăng h c t p và sinh ho t c n rèn luy n; 3). H th ng nh ng giá tr (thái ñ ) thích h p c n b i d ưng. 12
14. Nh ng yêu c u này s ñưc th c hi n thông qua vi c ti n hành các nhi m v dy h c. Các nhi m v d y h c bao g m: a. Nhi m v t ch c, ñiu khi n HS n m v ng h th ng tri th c Tri th c, s n ph m c a nh n th c là “nh ng ki n th c có h th ng ph n ánh chính xác b n thân s v t, hi n t ưng t nhiên, xã h i và tâm lý con ng ưi, ph n ánh nh ng m i quan h có tính quy lu t gi a các hi n t ưng khách quan” [13, 424]. T ch c, ñiu khi n HS n m v ng h th ng tri th c, t c là giúp các em n m vng nh ng kinh nghi m mà loài ng ưi ñã tích l ũy ñưc trong quá trình ph n ánh hi n th c khánh quan. ðó là nh ng kinh nghi m hi u bi t v b n thân s v t, hi n tưng trong hi n th c khách quan, v m i quan h gi a chúng; v cách th c ho t ñng-cách th c tác ñng lên chúng và nh ng kinh nghi m v thái ñng ñi x ñi vi chúng. Nh ng kinh nghi m ñó ñưc t p trung và s p x p m t cách có h th ng thành các khoa h c. nhà tr ưng ph thông, tri th c cung c p cho HS ñưc l a ch n c n ñ m bo các ñ c tính: h th ng, khoa h c, ph thông, c ơ b n, hi n ñ i và phù h p v i th c ti n Vi t Nam v t nhiên, xã h i, t ư duy, k thu t và cách th c ho t ñ ng. Trong ñó: - Tri th c khoa h c là nh ng tri th c ñưc hình thành t ho t ñ ng nghiên cu khoa h c, nh ng tri th c này ñã ñưc th c ti n ki m nghi m, ñã tr thành chân lý và ñã ñưc s p x p m t cách có h th ng thành các khoa h c. - Tri th c ph thông là nh ng tri th c t i thi u c n thi t cho t t c m i ng ưi dù r ng sau này h làm b t c ngh gì. - Tri th c c ơ b n là nh ng tri th c m u ch t nh t ñưc coi là c ơ s ñ suy ra các tri th c khác cùng ho c có liên quan. - Tri th c hi n ñ i là nh ng tri th c ph n ánh nh ng thành t u m i nh t, tiên ti n nh t c a khoa h c, k thu t, v ăn hóa; nh ng tri th c gi i quy t ñưc v n ñ m t cách ñúng ñn nh t, có hi u qu nh t phù h p v i xu th phát tri n ñi lên c a hi n th c khách quan. - Nh ng tri th c ñó còn ph i phù h p v i th c ti n Vi t Nam t c là ph i có tác d ng gi i quy t ñưc nh ng v n ñ do th c ti n Vi t Nam ñ ra, phù h p v i nh n th c c a HS ph thông Vi t Nam. - ðó là nh ng tri th c ph thông v t t c các l ĩnh v c c a cu c s ng xã h i: T nhiên, xã h i, con ng ưi và k thu t. Nh ng tri th c khoa h c, ph thông, c ơ b n, hi n ñ i và phù h p, thu c các lĩnh v c, ti p thu ñưc nhà tr ưng ph thông s giúp HS có c ơ s , có hành trang ñy ñ ñ thích ng nhanh v i cu c s ng th c ti n, ñ có th ti p t c h c lên, h c mt cách th ưng xuyên, liên t c, su t ñ i. Do ñó, ñ th c hi n nhi m v này, trong quá trình d y m t môn h c c th nào ñó c n: + Xác ñnh h th ng tri th c c ơ b n c a môn h c, bài h c HS c n l ĩnh h i; + Xác ñnh m c ñ n m v ng tri th c mà HS c n ñ t (theo các m c ñ nh n th c: Nh n bi t, hi u, v n d ng, phân tích, t ng h p và ñánh giá (Bloom 1956); + T ñó ñ ra cách th c giúp HS n m v ng chúng theo nguyên t c: Hi u sâu- nh lâu ñ có c ơ s v n d ng t t. b. Nhi m v phát tri n k n ăng, phát tri n trí tu cho HS K n ăng là “kh n ăng th c hi n ñúng hành ñng, ho t ñng phù h p v i nh ng m c tiêu và ñiu ki n c th ti n hành hành ñng y, cho dù ñó là hành ñng 13
15. c th hay hành ñng trí tu ” [13, 220]. Còn k x o là k n ăng ñưc t ñng hóa. K x o ph i tr i qua luy n t p r t nhi u l n cho t i khi các thao tác ñt t i m c ñ t ñng hóa hoàn toàn, h u nh ư không còn y u t ý th c n a và ñt ñưc ñ b n n ñnh ñng th i có ñ m m d o, uy n chuy n ñ có th thích ng nh t ñnh v i nh ng ñiu ki n bi n ñi mà v n không b bi n d ng hành ñng. Trí tu là “N ăng lc nh n th c lý tính, ñt t i trình ñ nh t ñnh c a ho t ñng t ư duy” [13, 426]. Hình thành và phát tri n k n ăng, k x o; phát tri n trí tu th c ch t là hình thành và phát tri n kh n ăng th c hi n ho t ñng cho HS. Ho t ñ ng là hình th c bi u hi n quan tr ng nh t c a m i quan h tích c c, ch ñ ng c a con ng ưi ñ i v i th c ti n xung quanh. Ngoài các y u t m c ñích và ñng c ơ, ho t ñ ng còn có ñc tr ưng là ph i bi t s d ng các ph ươ ng ti n nh t ñ nh mi th c hi n ñưc hay ho t ñ ng ñòi h i ph i có các k n ăng, k x o s d ng các ph ươ ng ti n. Hình th c ho t ñ ng c ơ b n c a con ng ưi là lao ñng. Trong quá trình phát tri n c a l ch s , ho t ñ ng lao ñ ng ñã phân hoá thành hai hình th c: lao ñng trí óc và lao ñng chân tay, nh ưng v n luôn g n bó ch t ch v i nhau. Xã h i càng v ăn minh, càng phát tri n thì thành ph n trí tu trong ho t ñ ng c a con ng ưi càng t ăng và l p d n kho ng cách gi a ho t ñ ng trí tu và ho t ñ ng c ơ b p trong quá trình ho t ñ ng. Do ñó, trên c ơ s cung c p tri th c, c n rèn luy n cho HS h th ng nh ng k năng, k x o ho t ñ ng lao ñ ng trí óc và lao ñng chân tay t ươ ng ng. T c là giúp HS có kh n ăng v n d ng tri th c ñã h c ñ gi i quy t nh ng nhi m v do th c ti n ñ ra. Trong ñó, nh ng k n ăng, k x o h c t p có t m quan tr ng ñ c bi t ñ i v i quá trình n m v ng tri th c khoa h c. Các k n ăng, k x o c n b i d ưng cho HS trong quá trình h c t p bao g m hai lo i: k n ăng, k x o chung trong h c t p và k n ăng, k x o t ươ ng ng v i tri th c môn h c. - K n ăng, k x o chung trong h c t p K n ăng, k x o chung trong h c t p là nh ng k n ăng, k x o ñưc s d ng trong m i môn h c. Ví d : các k n ăng nói, nghe, ñ c hi u, vi t; k n ăng s d ng các d ng c h c t p thông d ng; các k n ăng xây d ng ph ươ ng h ưng, k ho ch và t ch c th c hi n ph ươ ng h ưng, k ho ch h c t p; các k n ăng h p tác trong h c tp ñ c bi t là các k n ăng v n d ng các thao tác trí tu nh m hình thành và phát tri n n ăng l c ho t ñ ng trí tu cho HS. N ăng l c ho t ñ ng trí tu ñưc th hi n kh n ăng v n d ng các thao tác trí tu ñ c bi t là các thao tác t ư duy tr u t ưng. Các nhà tâm lý h c ñã cho r ng s phát tri n trí tu ñưc ñ c tr ưng b i s tích l ũy vn tri th c và s tích l ũy các thao tác trí tu thành th o v ng ch c. Trong quá trình nm tri th c di n ra s th ng nh t gi a m t bên là nh ng tri th c v i t ư cách là ñi tưng ñưc ph n ánh và m t bên là các thao tác trí tu v i t ư cách là ph ươ ng th c ph n ánh. Nh ng tri th c ñưc n m v ng nh các thao tác trí tu , và ng ưc l i, quá trình n m tri th c làm cho các thao tác trí tu ñưc hình thành và phát tri n. Giúp HS phát tri n n ăng l c ho t ñ ng trí tu c n t p trung b i d ưng cho các em: + N ăng l c nh n th c, t nh n th c c m tính (c m, tri giác) ñ n nh n th c lý tính (t ư duy, t ưng t ưng); + Các ch c n ăng tâm lý khác nh ư: trí nh , s t p trung chú ý, h ng thú trong nh n th c c ũng nh ư các ph m ch t tâm lý khác. 14
16. Trong ñó ñc bi t chú ý ñ n vi c b i d ưng cho HS mong mu n bi t và có kh n ăng th c hi n các thao tác t ư duy thành th o, v ng ch c nh ư phân tích, t ng hp, so sánh • Phân tích và t ng h p Phân tích là quá trình dùng trí óc ñ phân chia ñ i t ưng nh n th c thành các “b ph n”, các thành ph n khác nhau. T ng h p là dùng trí óc ñ h p nh t các thành ph n ñã ñưc tách r i nh s phân tích thành m t ch nh th . Phân tích và t ng hp có quan h qua l i m t thi t v i nhau, t o thành m t s th ng nh t không tách ri. T ng h p s ơ b ban ñ u cho ta n t ưng chung v ñ i t ưng, nh ñó mà xác ñnh ñưc ph ươ ng h ưng phân tích ñ i t ưng. T s phân tích ñ i t ưng s giúp ta có m t nh n th c ñ y ñ h ơn v ñ i t ưng, phân tích càng sâu thì s t ng h p cu i cùng càng cao, càng ñy ñ . S t ng h p hoàn ch nh s nh h ưng ñ n ch t l ưng ca s phân tích ti p theo. Ví d : “tính di n tích t giác ABCD”, HS k ñưng chéo AC, chia (phân tích) t giác ra làm hai hình tam giác, tìm di n tích c a m i hình tam giác này ri c ng l i (t ng h p) ñ có di n tích c a hình t giác ñã cho. • So sánh So sánh là quá trình dùng trí óc ñ xác ñ nh s gi ng nhau hay khác nhau, s ñng nh t hay không ñ ng nh t, s b ng nhau hay không b ng nhau gi a các ñ i tưng nh n th c. Thao tác này liên quan ch t ch v i thao tác phân tích, t ng h p. Mu n so sánh các s v t (hi n t ưng), ta ph i phân tích các d u hi u, các thu c tính ca chúng, ñ i chi u các d u hi u, các thu c tính ñó v i nhau, r i t ng h p l i xem hai s v t ñó có gì gi ng nhau và khác nhau. So sánh các ñi t ưng có th ñưc th c hi n theo trình t sau: + Nêu ñnh ngh ĩa ñ i t ưng c n so sánh; + Phân tích ñi t ưng, tìm ra d u hi u b n ch t c a m i ñ i t ưng so sánh; + Xác ñnh nh ng ñim gi ng nhau và nh ng ñim khác nhau c a t ng d u hi u t ươ ng ng; + Khái quát các d u hi u quan tr ng gi ng và khác nhau c a các ñ i t ưng so sánh; + N u có th ñưc thì nêu rõ nguyên nhân c a s gi ng và khác nhau ñó. • Tr u t ưng hóa Tr u t ưng hóa là quá trình dùng trí óc ñ g t b nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng liên h , quan h th y u, không c n thi t, ch gi l i nh ng y u t c n thi t cho t ư duy. Ví d : Khi xem xét hình dáng c a các v t (ch ng h n hình c u) ta g t qua mt bên kích th ưc, màu s c, ch t li u, công d ng c a chúng. • Khái quát hóa Khái quát hóa là quá trình dùng trí óc ñ h p nh t nhi u ñ i t ưng khác nhau thành m t nhóm, m t lo i theo nh ng thu c tính, nh ng liên h , quan h chung, nh t ñ nh. Nh ng thu c tính chung này bao g m hai lo i: Nh ng thu c tính chung gi ng nhau và nh ng thu c tính chung b n ch t. Mu n v ch ñưc nh ng d u hi u bn ch t c n ph i có phân tích, t ng h p, so sánh sâu s c s v t, hi n t ưng ñ nh khái quát. Ví d 1. T ba s ki n: S 5 chia h t cho 5; s 15 chia h t cho 5 và s 25 chia h t cho 5. So sánh ba s 5, 15, 25, rút ra ñim chung các s ñó ñ u có t n cùng bng 5 và có k t lu n khái quát: T t c các s t n cùng b ng 5 ñ u chia h t cho 5. 15
17. Ví d 2. Có bao nhiêu hình tam giác trong hình 2.10? và sau ñó là trong các hình 2.11; 2.12? Có nh ng em ñã suy ngh ĩ và ñm nh ư sau: - S tam giác có c nh bên là OA : 4 - S tam giác có c nh bên là OB (và n m bên ph i c a OB) : 3 - S tam giác có c nh bên là OC (và n m bên ph i c a OC) : 2 - S tam giác có c nh bên là OD (và n m bên ph i c a OD) : 1 A B C C ng : 10 H.2.10D E H.2.11 H.2.12 T ñó chuy n qua hình 2.11, các em có th tr l i ñưc ngay s hình tam giác là: 5 + 4 + 3 + 2 + 1 = 15, và s hình tam giác trên hình 2.12 là: 15 + 6 = 21. Nh ư v y, các em HS này ñã bi t khái quát hóa trên c ơ s phân tích ch m t s ki n. • C th hóa C th hóa là quá trình minh h a hay gi i thích nh ng khái ni m, ñ nh lu t khái quát, tr u t ưng b ng ví d . Ví d khi d y v góc: Xu t phát t mô hình c th c a góc trong th c t (hình t o b i kim phút và kim gi trong ñ ng h , hình t o b i hai c nh c a E ke, hình t o b i hai c nh bàn ), b qua các tính ch t khác c a các v t mà ch gi l i mt d u hi u chung (hai tia chung g c), t ñó ñi ñn ñ nh ngh ĩa khái ni m góc (góc là m t hình t o b i hai tia chung g c) sau ñó l i c th hóa khái ni m này b ng cách xét m t s góc c th (nh n, vuông, tù, b t ), nh n bi t các góc trong nh ng ñiu ki n khác nhau, v v ) Trên c ơ s ñó d n d n hình thành và phát tri n các em các ph m ch t c a ho t ñ ng trí tu nh ư tính ñnh h ưng, tính phê phán, tính linh ho t : • Tính ñnh h ưng c a trí tu . Tính ñnh h ưng c a trí tu ñưc th hi n ch HS nhanh chóng và chính xác xác ñnh ñ i t ưng c a ho t ñ ng trí tu , m c ñích ph i t i và con ñưng t i ưu ñ ñ t ñưc m c ñích ñó. Ph m ch t này chi ph i hưng ñi và cách th c ñi c a ho t ñ ng trí tu , ñ ng th i nó còn giúp cho HS có ý th c và n ăng l c ng ăn ng a s ñi ch ch h ưng c ũng nh ư k p th i phát hi n l ch l c và ñiu ch nh có hi u qu nh ng l ch l c này. • B r ng c a trí tu . B r ng c a ho t ñ ng trí tu ñưc th hi n ch , HS có th ti n hành ho t ñ ng này trong nhi u l ĩnh v c, nh t là nh ng l ĩnh v c có liên quan m t thi t v i nhau. Nó giúp cho HS có ñiu ki n thu n li ñ t o nên s h tr gi a ho t ñ ng trí tu trong l ĩnh v c này và ho t ñ ng trí tu trong l ĩnh v c khác. Ví d: Ho t ñ ng trí tu trong l ĩnh v c Toán giúp cho ho t ñ ng trí tu trong l ĩnh v c Vt lý, Hóa • Chi u sâu c a trí tu . Chi u sâu c a ho t ñng trí tu th hi n ch : HS ti n hành ho t ñ ng trí tu theo h ưng ñi sâu vào và n m ñưc ngày càng sâu s c bn ch t c a s v t, hi n t ưng khách quan. Ph m ch t này giúp HS phân bi t ñưc cái b n ch t và cái không b n ch t, cái b n ch t v i cái hi n tưng; ñ phòng ho t ñng trí tu nông c n, hình th c ch ngh ĩa; có ñiu ki n thu n l i trong vi c n m nhanh chóng và chính xác các qui lu t v n có c a hi n th c khách quan và v n dng chúng nh m c i t o hi n th c. • Tính linh ho t c a trí tu . Tính linh ho t c a ho t ñ ng trí tu th hi n ch : HS có kh n ăng thay ñ i ph ươ ng h ưng gi i quy t v n ñ phù h p v i s thay ñi c a các ñiu ki n, bi t tìm ra ph ươ ng pháp m i ñ gi i quy t v n ñ , d dàng 16
18. chuy n t d ng ho t ñ ng trí tu này sang ho t ñ ng trí tu khác, kh c ph c l i r p khuôn theo m u ñ nh s n, máy móc, suy ngh ĩ theo ñưng mòn; có kh n ăng xác l p s ph thu c gi a các ki n th c theo tr t t ng ưc v i cách ñã bi t (tính thu n ngh ch c a quá trình t ư duy); kh n ăng nhìn m t v n ñ , m t hi n t ưng theo nh ng quan di m khác nhau. Ph m ch t này giúp HS thích ng v i các tình hu ng nh n th c khác nhau m t cách nhanh chóng, ñ m b o n m tri th c m i nhanh h ơn và ti t ki m h ơn. • Tính ñc l p c a trí tu . Tính ñc l p c a ho t ñ ng trí tu bi u hi n kh năng t mình phát hi n ñưc v n ñ ph i gi i quy t, t mình ñ xu t ñưc cách gi i quy t và t mình gi i quy t ñưc; không ñi tìm nh ng l i gi i ñáp s n, không d a dm vào ý ngh ĩ và l p lu n c a ng ưi khác. Ph m ch t này giúp HS ch ñ ng trong ho t ñ ng nh n th c; phát huy ñưc nhi u sáng ki n, nâng cao ñưc hi u qu h c tp. Tính ñ c l p có liên quan m t thi t v i tính t giác và tính tích c c; trong ñó, tính t giác là c ơ s c a tính tích c c, và tính tích c c phát tri n cao ñ s làm hình thành tính ñc l p. Vì v y, khi ti n hành ho t ñ ng trí tu c n ph i k t h p c ba ph m ch t ñó v i nhau. • Tính nh t quán c a trí tu . Ho t ñ ng trí tu có tính nh t quán có ngh ĩa là ñm b o ñưc tính logíc, ñ m b o ñưc s th ng nh t c a t ư t ưng ch ñ o t ñ u ñn cu i, không có nh ng mâu thu n. • Tính phê phán c a trí tu . Tính phê phán c a ho t ñ ng trí tu ñưc th hi n ch : HS bi t phân tích, ñánh giá các quan ñim, lý thuy t, ph ươ ng pháp c a ng ưi khác ñ ng th i ñưa ra ñưc ý ki n c a mình, b o v ñưc ý ki n y. Nh ñó, HS h c t p ñưc kinh nghi m c a loài ng ưi nói chung, c a ng ưi khác nói riêng mt cách sáng t o, d dàng ñư a kinh nghi m ñó vào trong h th ng kinh nghi m c a bn thân; ñ ng th i, tránh ñưc tình tr ng giáo ñiu, mù quáng trong nh n th c. • Tính khái quát c a trí tu . Tính khái quát c a ho t ñ ng trí tu ñưc th hi n ch : Khi gi i quy t m i nhi m v nh n th c nh t ñ nh, HS s hình thành mô hình gi i quy t khái quát t ươ ng ng. T mô hình gi i quy t khái quát này, HS có th v n d ng ñ gii quy t nh ng nhi m v c th cùng lo i. Nh ñó, HS d dàng thích ng v i vi c gi i quy t các nhi m v nh n th c t ươ ng t . Các ph m ch t ho t ñ ng trí tu nói trên có m i quan h v i nhau và th ng nh t ñ m b o cho ho t ñ ng này ñt ñưc hi u qu t i ưu. - K n ăng, k x o t ươ ng ng v i tri th c môn h c. M i môn h c ch a ñ ng mt h th ng tri th c ñưc l a ch n t m t hay m t s khoa h c h u quan c n cung cp cho HS. T ươ ng ng v i tri th c môn h c là các k n ăng, k x o (bao g m c k năng, k x o nghiên c u tri th c và k n ăng, k x o v n d ng tri th c môn h c trong th c ti n) ñ c thù c n ti n hành b i d ưng cho h c sinh . Ví d : Trong h c Toán, t ươ ng ng v i tri th c v Quy t c rút g n phân s là k n ăng rút g n phân s . Nh ư v y, trong quá trình d y h c, GV b môn c n: + Xác ñnh h th ng k n ăng, k x o chung trong h c t p HS c n rèn luy n; + Xác ñnh rõ h th ng k n ăng, k x o t ươ ng ng v i h th ng tri th c môn hc, bài h c HS c n rèn luy n; + Xác ñnh m c ñ k n ăng HS, k x o c n ñ t; + T ñó ñ ra cách th c rèn luy n các k n ăng, k x o ñó. Tóm l i, b i d ưng cho HS k n ăng, k x o ho t ñ ng lao ñ ng trí óc và lao ñng chân tay t c là b i d ưng cho HS ph ươ ng pháp, kh n ăng làm vi c nh t là kh năng suy ngh ĩ, kh n ăng s d ng t t nh t b óc c a mình; c ũng t c là rèn cho các 17
19. em ti m l c c a s hi u bi t; cung c p cho các em chìa khóa c a m i s hi u bi t, to ñiu ki n cho HS l ĩnh h i tri th c có hi u qu , cho kh n ăng s ng và làm vi c trong t ươ ng lai. c. B i d ưng cho HS th gi i quan, nhân sinh quan khoa h c và nh ng ph m ch t, n ăng l c c n thi t c a con ng ưi m i (B i d ưng cho HS thái ñ hay giá tr thích h p) Th gi i quan là quan ñim, quan ni m thành h th ng v th gi i, v các hi n t ưng t nhiên và xã h i. Th gi i quan khoa h c bao g m quan ñim duy v t và ph ươ ng pháp bi n ch ng trong vi c nhìn nh n th gi i xung quanh . Nhân sinh quan là quan ñim, quan ni m thành h th ng v cu c s ng, v ý ngh ĩa, m c ñích cu c s ng c a con ng ưi. C t lõi c a nhân sinh quan là lý t ưng sng. Nhân sinh quan khoa h c là nhân sinh quan c a giai c p vô s n. Nhi m v này c n t p trung vào vi c: - Hình thành và phát tri n quan ñim ñúng ñ n v th gi i t nhiên, xã h i, con ng ưi, k thu t và cách th c ho t ñ ng; + Nêu rõ tính th c ti n c a tri th c (cho HS th y tri th c b t ngu n t th c ti n, n y sinh và phát tri n do nhu c u c a th c ti n và ph c v cho th c ti n) ñ HS ý th c ñưc ý ngh ĩa, t m quan tr ng c a tri th c, c a môn h c; + B i d ưng quan ñim duy v t và ph ươ ng pháp t ư duy bi n ch ng (xem xét các s v t, hi n t ưng theo quan ñim duy v t; theo quan ñim v n ñ ng, bi n ñ i và t ươ ng quan ch t ch v i nhau). - Giáo d c thái ñ ñúng ñ n ñ i v i th gi i xung quanh + Hình thành thái ñ ñúng ñ n ñ i v i t nhiên (T hi u bi t v t nhiên hình thành cho HS ý th c và thái ñ b o v , c i t o và xây d ng môi tr ưng thiên nhiên); + Hình thành thái ñ ñúng ñ n ñ i v i ñ i v i xã h i (T hi u bi t v xã h i hình thành cho HS ý th c và thái ñ b o v , c i t o và xây d ng môi tr ưng xã h i); + Giáo d c ý th c và thái ñ ñúng ñ n ñ i v i lao ñ ng, tr ưc h t là lao ñng hc t p; + Giáo d c thái ñ và cách c ư x ñúng ñ n ñ i v i m i ng ưi trong c ng ñng. - Giáo d c nh ng ph m ch t, n ăng l c c n thi t c a con ng ưi m i Nh ư v y, tùy ñc ñim c a t ng môn h c, bài h c, GV c n xác ñ nh + Nh ng quan ñim, thái ñ và ph m ch t nhân cách nào c n b i d ưng cho HS; + Bi u hi n c a nh ng quan ñim, thái ñ và ph m ch t ñó; + T ñó ñ ra cách th c b i d ưng chúng. Cách xác ñnh và s p x p các yêu c u và nhi m v d y h c theo th t nh ư trên có th là m t trong các nguyên nhân d n ñ n hi n t ưng trong th c t GV ch chú tr ng vi c cung c p tri th c, th m chí nh i nhét tri th c mà xem nh vi c b i dưng k n ăng và thi u quan tâm ñ n vi c giáo d c nh ng giá tr thích h p cho HS. Theo ki u ti p c n hi n ñ i, b ba yêu c u ñó ñưc ñ o ng ưc l i: 1). H th ng nh ng giá tr (thái ñ ) thích h p c n b i d ưng; 2). H th ng nh ng k n ăng h c t p và sinh ho t c n rèn luy n; 3). H th ng nh ng tri th c ph thông toàn di n, theo k p trình ñ tiên ti n ca th gi i hi n ñ i ñ ng th i k th a ñưc nh ng truy n th ng t t ñ p c a dân t c tươ ng ng. 18
20. Hai ki u ti p c n trên v m c tiêu, nhi m v d y h c ñã và ñang ñưc th hi n trong k ho ch, ch ươ ng trình d y h c nhà tr ưng Vi t Nam hi n nay. d. Mi quan h gi a các nhi m v d y h c Ba nhi m v trên có m i quan h bi n ch ng, thúc ñ y l n nhau. Trong ñó, nhi m v th nh t là c ơ s c a nhi m v th hai và nhi m v th ba; b i l , HS s ch th c hi n các thao tác trí tu khi các em ti n hành l ĩnh h i và vn d ng h th ng các tri th c. Th gi i quan, nh ng ph m ch t nhân cách ñưc hình thành các em có ñúng ñ n hay không l i tùy thu c vào nh ng tri th c mà các em l ĩnh h i có chính xác, khoa h c hay không. Nhi m v th hai là ñiu ki n c a nhi m v th nh t và nhi m v th ba; ñiu ñó th hi n ch m t khi trí tu c a các em phát tri n, các em bi t ph ươ ng pháp h c thì chính s phát tri n trí tu ñó giúp cho các em có th l ĩnh h i tri th c, hình thành k n ăng, k x o và nh ng ph m ch t nhân cách t t hơn. Nhi m v th ba v a là m c ñích, k t qu c a nhi m v th nh t và nhi m v th hai l i v a tr thành ñng l c thúc ñ y nhi m v th nh t và nhi m v th hai phát tri n. M c ñích cu i cùng c a quá trình HS l ĩnh h i tri th c là ñ nh m hình thành quan ñim, t ư t ưng ñúng v th gi i xung quanh t ñó có thái ñ và hành ñng ñúng ñ n ñ i v i th gi i, t c m c ñích c a vi c h c ch là ñ h c làm ng ưi. HS s ch th c hi n các thao tác trí tu ñ l ĩnh h i tri th c, rèn luy n k năng, k x o t t m t khi các em có ý th c, thái ñ h c t p ñúng ñ n. Ba nhi m v d y h c nói trên ñưc th hi n trong nhi m v d y ch và nhi m v d y ng ưi mà ng ưi ñ i th ưng ñ c p ñ n. D y ch và d y ng ưi có quan h m t thi t v i nhau. Thông qua d y ch ñ d y ng ưi: “Cho con h c d ăm ba ch ñ làm ng ưi”. Ph m v ăn ð ng: “ ð n m t trình ñ nào ñó tri th c v i t ư t ưng, trí d c v i ñc d c là m t. Trí d c ph i ti n t i ñ c d c và ñc d c là k t qu t t y u c a m i s hi u bi t”. T ñó có th rút ra: - D y t t t c là ph i th c hi n t t c ba nhi m v d y h c; - C n quán tri t c ba nhi m v này trong toàn b quá trình d y h c; - M i tr ưng, m i b môn c n c ăn c vào tính ch t, m c tiêu ñào t o, hoàn cnh, ñiu ki n c a mình ñ c th hóa các nhi m v d y h c cho phù h p và làm cho m i thành viên ý th c ñưc các nhi m v ñó. 1.1.6. ðng l c c a quá trình d y h c 1.1.6.1. Khái quát v s v n ñ ng, phát tri n c a quá trình d y h c Quá trình d y h c v i t ư cách là m t h th ng luôn luôn tr ng thái v n ñng và phát tri n không ng ng. Các thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c vn ñ ng và phát tri n trong m i quan h bi n ch ng v i nhau t o nên s v n ñ ng và phát tri n chung c a c quá trình d y h c. S v n ñ ng và phát tri n này di n ra nh tác ñ ng c a nh ng ñ ng l c nh t ñ nh. 1.1.6.2. ðng l c c a quá trình d y h c a. Mu n có quan ni m ñúng v ñ ng l c c a quá trình d y h c, ph i ñ ng trên quan ñim c a ch ngh ĩa Mác v ñ ng l c c a s v n ñ ng, phát tri n c a các s v t, hi n t ưng trong hi n th c khách quan. V n d ng quan ñim ñó ñ xem xét ñng l c c a quá trình d y h c có th nói: 19
21. ðng l c c a quá trình d y h c là vi c gi i quy t các mâu thu n n y sinh trong quá trình d y h c. Các mâu thu n n y sinh trong quá trình d y h c bao g m mâu thu n bên trong và mâu thu n bên ngoài: - Mâu thu n bên trong là mâu thu n gi a các thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c và gi a các y u t trong t ng thành t . Ví d : + Mâu thu n gi a m c ñích, nhi m v d y h c ñưc hoàn thi n, nâng cao vi n i dung d y h c còn l c h u. + Mâu thu n gi a n i dung d y h c hi n ñ i v i ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n dy h c còn l c h u. + Mâu thu n gi a yêu c u, nhi m v mà xã h i ñ ra cho ng ưi HS v i trình ñ nh n th c còn h n ch c a các em. + Mâu thu n gi a trình ñ v chuyên môn c a GV thì cao v i trình ñ nghi p v s ư ph m c a h thì th p. + Mâu thu n gi a yêu c u cao v n m tri th c, k n ăng, k x o v i yêu c u th p v giáo d c - Mâu thu n bên ngoài là mâu thu n gi a các thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c v i ñiu ki n xã h i. Ví d : + Mâu thu n gi a s ti n b c a khoa h c, k thu t v i n i dung d y h c còn lc h u. + Mâu thu n gi a c ơ s v t ch t, ph ươ ng ti n k thu t c a nhà tr ưng còn nghèo nàn v i yêu c u cao v d y h c Vi c gi i quy t các mâu thu n bên trong là ngu n g c và vi c gii quy t các mâu thu n bên ngoài là ñiu ki n phát tri n c a quá trình d y h c. b. Mâu thu n c ơ b n, ñ ng l c ch y u c a quá trình d y h c Mâu thu n c ơ b n là mâu thu n t n t i su t t ñ u ñ n cu i quá trình. Vi c gi i quy t các mâu thu n khác xét cho cùng là ñ gi i quy t mâu thu n này. Và vi c gi i quy t mâu thu n c ơ b n có liên quan tr c ti p và sâu s c ñ n s phát tri n c a quá trình d y h c. Mâu thu n c ơ b n c a quá trình d y h c ñó là mâu thu n gi a yêu c u, nhi m v ñ ra cho quá trình d y h c v i trình ñ phát tri n hi n có còn h n ch c a HS v tri th c, k n ăng, k x o và phát tri n trí tu ( ðây là mâu thu n gi a m c ñích, nhi m v HS c n th c hi n v i kh n ăng th c hi n c a HS t c mâu thu n gi a hai thành t : M ðDH và HS trong c u trúc c a quá trình d y h c). Ví d : GV kêu h c trò S ñc bài khoá ti ng Anh (trò S h c kém môn ti ng Anh và nhi u môn h c khác). Trò S ñng lên ng p ng ng mãi mà không ñc ñưc. Trong tình hu ng d y h c này ch a ñ ng mâu thu n: Mâu thu n gi a nhi m v h c tp ñưc ñ ra cho h c trò S (c n có k n ăng ñ c bài khoá ti ng Anh), v i kh n ăng ca S (ch ưa ñc ñưc bài khoá ti ng Anh). Lo i mâu thu n này xu t hi n th ưng xuyên, liên t c và ñưc th hi n d ưi dng nh ng khó kh ăn trong quá trình d y h c. Vi c gi i quy t mâu thu n này t o nên ñng l c ch y u c a quá trình d y h c. c. ðiu ki n ñ mâu thu n tr thành ñng l c c a quá trình d y h c - Mâu thu n ñó ph i ñưc HS ý th c ñ y ñ t c HS ph i th y ñưc khó kh ăn ca mình trong h c t p, vì sao có khó kh ăn; HS có nhu c u gi i quy t các khó kh ăn và t các em gi i quy t; 20
22. - Vi c gi i quy t mâu thu n ph i v a s c; - Vi c gi i quy t mâu thu n ph i do ti n trình d y h c qui ñ nh. Ví d : Trong tình hu ng trên, trò S ph i ý th c (ho c làm cho S ý th c) ñưc rng k n ăng ñ c hi u ti ng Anh là c n thi t (không ch trong h c t p môn ti ng Anh hi n t i mà còn trong cu c s ng ngh nghi p sau này). S ý th c ñưc khó kh ăn ca mình trong vi c th c hi n k n ăng này (Khó kh ăn do ñâu?). S mu n có s ti n b trong vi c ñ c ti ng Anh, n m ñưc cách th c kh c ph c khó kh ăn trong ñ c ti ng Anh và S th c s kh c ph c ñưc nh ng khó kh ăn ñó. 1.1.7. Logic c a quá trình d y h c 1.1.7.1. Khái ni m v logic c a quá trình d y h c Logic c a quá trình d y h c là trình t v n ñ ng h p qui lu t c a nó ñ m b o cho HS ñi t trình ñ tri th c, k n ăng, k x o và s phát tri n n ăng l c ho t ñ ng trí tu ng v i lúc ban ñ u nghiên c u môn h c (hay m t ñ m c) nào ñó, ñn trình ñ tri th c, k n ăng, k x o và s phát tri n n ăng l c ho t ñ ng trí tu ng v i lúc kt thúc môn h c (hay ñ m c) ñó. Quá trình d y h c suy cho cùng là ñ giúp HS nh n th c tài li u h c t p (hay môn h c). Cho nên, ph i quan tâm ñ n lo i logic trong h th ng h c sinh-tài li u hc t p. Logic này bao g m logic môn h c và logic nh n th c c a HS. Quá trình d y h c ph i v n ñ ng theo logic c a môn h c t c là GV ph i t ch c, ñiu khi n quá trình d y h c ñ nó v n ñ ng theo h th ng nh ng tri th c, k năng, k x o ñã ñưc xây d ng trong môn h c; ñ ng th i, s v n ñ ng ñó l i ph i phù h p v i quá trình nh n th c c a HS, t c là phù h p v i logic nh n th c. Logic c a quá trình d y h c là h p kim c a logic môn h c và logic nh n th c ca HS. Quá trình d y h c v n ñ ng theo t ng b ưc t lúc b t ñ u cho ñ n lúc hoàn thành nhi m v , m i b ưc có th coi là m t khâu. 1.1.7.2. Các khâu c a quá trình d y h c Có nhi u cách ti p c n logic c a quá trình d y h c. Lý lu n d y h c n ưc ta lâu nay ñã xác ñnh các khâu trong logic c a quá trình d y h c ñ t ñó xây d ng ti n trình c a m t bài h c trên l p (n ăm b ưc lên lp), bao g m: - Kích thích thái ñ h c t p tích c c c a HS; - T ch c ñiu khi n HS n m tri th c m i; - T ch c, ñiu khi n HS c ng c tri th c, k n ăng, k x o; - T ch c, ñiu khi n HS rèn luy n k n ăng, k x o; - T ch c, ñiu khi n HS v n d ng tri th c, k n ăng, k x o; - T ch c, ñiu khi n vi c ki m tra, ñánh giá m c ñ n m tri th c, k n ăng, k x o c a HS ñ ng th i t ch c cho các em t ki m tra, ñánh giá m c ñ n m tri th c, k n ăng, k x o c a b n thân. Phân tích quá trình h c t p c a HS, Robert J. Marzano (1992) ñã ñư a ra n ăm khía c nh h c t p: - Thái ñ và s nh n th c tích c c v h c t p; - Ti p thu và t ng h p ki n th c; - M r ng và tinh l c ki n th c; - S d ng ki n th c có hi u qu ; - Thói quen t ư duy có hi u qu . 21
23. Nh ng ñim chung ñưc nhìn nh n trong các cách xây d ng logic c a quá trình d y h c ñó là: Mu n h c t p có hi u qu , HS c n có thái ñ h c t p tích c c; cn ti n hành ho t ñ ng nh n th c ñ có s hi u bi t; nh p tri th c hi u bi t vào h th ng kinh nghi m ñã có c a mình và s d ng nó m t cách hi u qu . Các khâu c a quá trình d y h c: 1). Kích thích thái ñ h c t p tích c c c a HS Thái ñ tích c c trong h c t p là s huy ñ ng m c ñ cao các ch c n ăng tâm lý (S chú ý; nhu c u, h ng thú h c t p; các ph m ch t ñ o ñ c; các ph m ch t trí tu ; các ph m ch t th ch t ) ñ giúp cho vi c h c t p ñ t hi u qu . Thái ñ h c tp tích c c th hi n ñ c tr ưng s chú ý và nh t là h ng thú c a HS ñ i v i vi c hc. Cho nên, kích thích HS tích c c h c t p t c là kích thích s chú ý c a HS, làm cho các em có h ng thú v i vi c h c t p, các em ý th c ñưc h c t p là nhu c u, có ni m vui trong h c t p Thái ñ h c t p tích c c c a HS ñưc coi là ñiu ki n, ñ ng lc thúc ñ y quá trình h c t p. T nghiên c u c u trúc c a quá trình d y h c, các nhà tâm lý, giáo d c h c cho r ng các y u t nh h ưng ñ n thái ñ h c t p tích c c c a HS bao g m: Môi tr ưng h c t p; yêu c u, nhi m v h c t p; n i dung h c t p; GV ñ c bi t là ph ươ ng pháp d y h c c a GV và t chính b n thân HS. - Y u t thu c môi tr ưng h c t p: Môi tr ưng tâm lý-xã h i (quan h GV- HS, HS-HS, HS và các ñi t ưng khác có liên quan); môi tr ưng t nhiên-xã h i (các y u t sinh thái, c ơ s v t ch t, ph ươ ng ti n k thu t, k ho ch và ch ươ ng trình hc t p ). - Y u t yêu c u, nhi m v h c t p: Các yêu c u, nhi m v ñưc ñ ra trong hc t p. - Y u t n i dung h c t p: N i dung ñưc ñưa ra cho HS h c. - Y u t GV: Ph m ch t nhân cách, trình ñ hi u bi t (nh t là trình ñ chuyên môn) và ph ươ ng pháp d y h c c a GV. - Y u t HS: Nhân cách ñưc giáo d c c a HS. Kích thích thái ñ h c t p tích c c c a HS là quá trình ñiu khi n, ñiu ch nh tt c các y u t tác ñ ng trên nh m t o nên thái ñ tích c c c a HS trong h c t p. Bi n pháp: - Các bi n pháp nh m xây d ng môi tr ưng h c t p thu n l i (bi n pháp tác ñng bên ngoài): + Các bi n pháp th hi n s quan tâm c a GV ñ i v i HS, s quan tâm c a các em v i nhau làm cho các em có c m giác ñưc quan tâm, ch p nh n; + Các bi n pháp ñiu khi n, ñiu ch nh các y u t sinh h c (nhi t ñ , ánh sáng ), k ho ch, ch ươ ng trình làm vi c thu n l i nh m t o tâm lý tho i mái, ti n li và c m giác an toàn cho HS trong h c t p. - Các bi n pháp kích thích giá tr c a yêu c u, nhi m v h c t p: + Làm cho HS ý th c ñưc giá tr c a nhi m v h c t p; + Làm cho HS hình dung rõ ràng ñưc yêu c u, nhi m v c n th c hi n; + Cung c p các ñiu ki n th c hi n yêu c u, nhi m v ; làm cho HS tin t ưng vào kh n ăng th c hi n yêu c u nhi m v c a b n thân và khuy n khích s c g ng ca các em. - Khai thác giá tr tác ñ ng c a y u t n i dung d y h c 22
24. - S m u m c c a GV v ph m ch t nhân cách c ũng là s c thu hút ñ i v i HS. Trong ñó ph i k ñ n trình ñ c a GV và ñc bi t là kh n ăng s d ng các ph ươ ng pháp d y h c: + S d ng ph i h p, h p lý các ph ươ ng pháp d y h c; + S d ng các ph ươ ng pháp d y h c tích c c và ph ươ ng ti n d y h c hi n ñi - Ch ăm lo ñn các bi n pháp giáo d c nhân cách toàn di n cho HS nh m t o ñng l c thúc ñ y bên trong cho quá trình h c t p; ñ c bi t c n hình thành và b i dưng cho HS các ph m ch t trí tu ñ giúp HS có thói quen t ư duy m t cách có hi u qu . Kích thích thái ñ h c t p tích c c cho HS là trách nhi m c a c GV và HS. Trong ñó, vi c HS t kích thích b ng nhân cách ñưc giáo d c c a mình là ch y u; s giúp ñ c a GV ñóng vai trò ch ñ o. Cn duy trì thái ñ h c t p tích c c c a HS trong su t quá trình d y h c. 2). T ch c ñiu khi n HS n m tri th c m i Vi c t ch c ñiu khi n HS n m tri th c m i ñưc b t ñ u t ch : + Kích thích HS huy ñng các tri th c, kinh nghi m có liên quan ñã bi t làm cơ s cho vi c n m tri th c m i; + T ch c, ñiu khi n HS thu th p thông tin v v n ñ nghiên c u (hay n m các tài li u c m tính) v i các bi n pháp khai thác thông tin t các ngu n nh ư: T ni dung bài gi ng phong phú, h p d n, l i nói sinh ñ ng, giàu hình t ưng, d hi u ca GV; t vi c s d ng ñúng các ph ươ ng ti n tr c quan, h ưng d n HS quan sát ñúng; t các ngu n tài li u in n hay t vi c khai thác kinh nghi m s ng c a HS + Trên c ơ s nh ng tài li u c m tính mà HS có ñưc, t ch c, ñiu khi n HS vn d ng các thao tác t ư duy ñ hình thành khái ni m. Quá trình ñó ñưc ti n hành vi các bi n pháp giúp HS bi t huy ñ ng nh ng kinh nghi m ñã có, nh ng tài li u cm tính làm nguyên li u cho nh n th c lý tính; giúp HS th c hi n các thao tác t ư duy nh ư phân tích, t ng h p, so sánh qua các câu h i, các bài t p có v n ñ 3). T ch c, ñiu khi n HS c ng c và h th ng hoá tri th c Ch trong m t th i gian ng n c a ti t h c trên l p, HS không th n m ch c tài li u h c t p ñ bi n tri th c thành kinh nghi m c a b n thân. Cho nên, ph i hưng d n HS: + Bi t cách ghi nh , nh t là ghi nh có ch ñ nh, có ý ngh ĩa; + Bi t cách ôn t p, ôn t p th ưng xuyên, liên t c và b ng nhi u cách; + Bi t cách h th ng hóa tri th c h c ñưc ñ t ñó ñưa tri th c m i ti p thu ñưc vào h th ng nh ng kinh nghi m v n có c a mình. 4). T ch c, ñiu khi n HS rèn luy n k n ăng, k x o và s d ng tri th c, k năng, k x o m t cách có hi u qu Khâu này nh m rèn luy n cho HS k n ăng, k x o v n d ng tri th c và b i dưng cho HS kh n ăng s d ng tri th c, k n ăng, k x o ñã có ñ gi i quy t các vn ñ di n ra trong h c t p và trong cu c s ng (Kh n ăng s d ng tri th c c ơ hi u qu ). Rèn luy n b ng cách: + Gi i quy t các bài t p, các nhi m v h c t p v i các lo i khác nhau; + Làm thí nghi m, th c nghi m; + Gi i quy t các v n ñ , các tình hu ng x y ra trong cu c s ng (Trong sinh ho t xã h i, lao ñ ng, ñ u tranh xã h i). 23
25. Khi t ch c rèn luy n k n ăng, k x o và s d ng tri th c, k n ăng, k x o cn: - Luy n t p có m c ñích, có k ho ch; - Luy n t p m t cách có h th ng; - Luy n t p t th p ñ n cao; - Luy n t p có c ơ s khoa h c 5). T ch c, ñiu khi n và t t ch c ñiu khi n vi c ki m tra, ñánh giá quá trình n m và s d ng tri th c, k n ăng, k x o c a HS Khâu này nh m ñ m b o các m i liên h xuôi, ng ưc di n ra trong quá trình dy h c qua ñó giúp cho GV có c ơ s ñ ñiu khi n, ñiu ch nh quá trình d y h c; HS t ñiu khi n, ñiu ch nh quá trình h c t p c a mình. Khi t ch c th c hi n khâu này c n: - Th c hi n m t cách có m c ñích, có k ho ch và có h th ng; - Th c hi n b ng nhi u hình th c; - ðm b o ñúng các nguyên t c c ũng nh ư các ch c n ăng c a vi c ki m tra, ñánh giá; - B i d ưng cho HS ý th c và n ăng l c t ki m tra, ñánh giá. 1.2. NGUYÊN T C D Y H C 1.2.1. Khái ni m chung 1.2.1.1. Khái ni m - Khái ni m nguyên t c Nguyên t c là nh ng t ư t ưng chung ñưc ñúc k t thành lu n ñim c ơ b n ch ñ o vi c th c hi n ho t ñ ng cho ñúng h ưng. Hoàng Phê (1994) cho r ng nguyên t c là: ðiu c ơ b n ñ nh ra nh t thi t ph i tuân theo trong m t lo t vi c làm. Ví d : Nguyên t c s d ng máy móc, nguyên t c c ư x c a con ng ưi trong các m i quan h xã h i - Khái ni m nguyên t c d y h c Nguyên t c d y h c là nh ng lu n ñim c ơ b n có tính qui lu t c a lý lu n dy h c, có tác d ng ch ñ o toàn b ti n trình gi ng d y và h c t p nh m th c hi n tt m c ñích và nhi m v d y h c. Khái ni m nguyên t c d y h c nêu trên cho th y: - Các nguyên t c d y h c ph n ánh các qui lu t d y h c; - Các nguyên t c d y h c ch ñ o c ho t ñ ng d y c a GV l n ho t ñ ng hc c a HS; - Các nguyên t c d y h c ch ñ o vi c l a ch n và v n d ng n i dung, ph ươ ng pháp và hình th c t ch c d y h c. 1.2.1.2. C ơ s ñ xác ñ nh h th ng các nguyên t c d y h c Các nguyên t c d y h c ñưc xây d ng d a vào các c ơ s sau: - D a vào m c tiêu giáo dc; - D a vào nh n th c lu n c a ch ngh ĩa Mác; - D a vào các qui lu t d y h c; - D a vào ñc ñim tâm sinh lý c a HS; - D a vào kinh nghi m và th c ti n giáo d c quá kh Kh ng T (-551-479 TCN) ñã ñư a ra các nguyên t c nh ư: D y h c ph i phát huy tính t giác, tính tích c c c a trò; ph i luôn luôn c ng c , ôn t p Ông ñã t ng nói: “ Không t c gi n vì mu n bi t thì không g i m cho, không b c vì không hi u rõ ñưc thì không bày v cho”. 24
26. J.A.Komenski (1592-1670) nhà s ư ph m l i l c ng ưi Ti p Kh c l i ñưa ra mt lo t các nguyên t c nh ư: Nguyên t c ñ m b o tính tr c quan; nguyên t c phát huy tính t giác, tích c c; nguyên t c ñ m b o tính h th ng liên t c; nguyên t c ñm b o tính v a s c trong ñó nguyên t c v tính tr c quan ñưc ông coi là nguyên t c vàng ng c “Cái gì HS nhìn ñưc thì cho nhìn, nghe ñưc thì cho nghe, ng i ñưc thì cho ng i Cái gì HS tri giác ñưc b ng t t c các giác quan thì cho h tri giác b ng t t c các giác quan”. J.J Rousseau (1712-1776) l i coi tr ng tính ñ c l p trong d y h c. J.H. Pextalozi cho r ng d y h c c n ñ m b o tính giáo d c A. Distedveg ñư a ra nguyên t c v tính t ư t ưng, tính tích c c 1.2.2. H th ng các nguyên t c d y h c T tr ưc ñ n nay ñã t ng có nhi u h ưng xây d ng h th ng các nguyên t c dy h c. Hai h ưng xây d ng chính là: - Xây d ng h th ng các nguyên t c d y h c trong ñó m i nguyên t c ph n ánh m t ph m trù; - Xây d ng h th ng các nguyên t c d y h c trong ñó m i nguyên t c ph n ánh m t c p ph m trù th ng nh t bi n ch ng. H ưng xây d ng này ñưc th hi n trong h th ng các nguyên t c d y h c d ưi ñây: 1.2.2.1. Nguyên t c ñ m b o s th ng nh t gi a tính khoa h c và tính giáo dc Nguyên t c này ñòi h i, trong quá trình d y h c, GV ph i tuân th tính khoa hc ñ ng th i tuân th tính giáo d c. Hai ph m trù th ng nh t bi n ch ng ñây là tính khoa h c và tính giáo d c - Tính khoa h c th hi n ch : Tri th c ñưc ñưa ra trong d y h c ph i chân chính, chính xác t c là ñúng v i b n ch t có th t c a s v t, hi n t ưng mà HS c n nghiên c u. Qua ñó, giúp các em hi u ñúng b n ch t s v t, hi n t ưng trong hi n th c khách quan, bi t s d ng m t s ph ươ ng pháp nghiên c u khoa h c c ơ b n, có thói quen suy ngh ĩ, làm vi c m t cách khoa h c. - Tính giáo d c th hi n: Thông qua vi c cung c p tri th c c n hình thành cho HS th gi i quan, nhân sinh quan khoa h c và nh ng ph m ch t c a ng ưi lao ñng m i. T c b i d ưng cho HS: + Quan ñim DVBC khi nghiên c u, xem xét s v t hi n t ưng nào ñó; + Thái ñ ñúng ñ n ñ i v i s v t, hi n t ưng ñó; + Ph m ch t nhân cách t ươ ng ng. Nguyên t c này ph n ánh m i quan h bi n ch ng gi a d y h c và giáo d c, gi a d y ch và d y ng ưi trong quá trình d y h c. Nguyên t c này ñưc quán tri t thông qua vi c xây d ng n i dung, ph ươ ng pháp và hình th c t ch c d y h c. nhà tr ưng ph thông c n d y cho HS nh ng chân lý ñã ñưc kh ng ñ nh; s d ng thu t ng , ngôn ng chính xác; trình bày tri th c theo m t h th ng logic ch t ch B i d ưng cho HS quan ñim duy v t, t ư duy bi n ch ng khi xem xét các hi n t ưng t nhiên, xã h i và t ư duy qua ñó, b i d ưng cho các em ý th c, n ăng lc phân tích, phê phán nh ng hi n t ưng mê tín d ñoan, nh ng quan ñim, lý thuy t duy tâm, ph n ñ ng, ph n khoa h c ; Ý th c, n ăng l c ñúc rút ñưc nh ng bài h c kinh nghi m quý báu t bài h c. 1.2.2.2. Nguyên t c ñm b o s th ng nh t gi a lý lu n và th c ti n trong dy h c 25
27. Nguyên t c này ph n ánh m i quan h gi a lý lu n và th c ti n trong d y hc. Hai ph m trù th ng nh t bi n ch ng trong nguyên t c này là lý lu n và th c ti n. Theo Bùi Hi n và các c ng s (2001): - Lý lu n là hình th c cao nh t c a t ư duy khoa h c, là h th ng các khái ni m, các ph m trù, các quy lu t ph n ánh nh ng thu c tính c ơ b n, nh ng m i quan h c a các s v t trong th c ti n. Lý lu n là y u t c u trúc c ơ b n c a khoa hc, lý lu n liên k t nh ng s vi c, nh ng v n ñ, nh ng gi ñnh, nh ng ph ươ ng pháp nh n th c thành m t th th ng nh t. - Th c ti n là ho t ñng v t ch t, tinh th n c a con ng ưi nh m tác ñng và ci t o th c t khách quan vì l i ích c a con ng ưi. Nguyên t c này ph n ánh m i quan h gi a lý lu n và th c ti n. Lý lu n ñưc xây d ng t th c ti n ñ ng th i l i là kim ch nam cho th c ti n. Th c ti n là ngu n g c c a lý lu n ñ ng th i l i là n ơi ki m ch ng cho lý lu n, n ơi th c hi n lý lu n. H Ch T ch: “Th ng nh t gi a lý lu n và th c ti n là nguyên t c c ăn b n c a ch ngh ĩa Mác - Lê nin. Lý lu n mà không liên h v i th c ti n là lý lu n suông, th c ti n mà không có lý lu n h ưng d n thì thành th c ti n mù quáng”. ðây là s quán tri t nguyên lý giáo d c c a ð ng ta “H c ñi ñôi v i hành, giáo d c k t h p vi lao ñ ng s n xu t, nhà tr ưng g n li n v i xã h i”. Nguyên t c này ñòi h i trong quá trình d y h c c n giúp HS n m v ng nh ng tri th c lý thuy t, hi u ñưc tác d ng c a tri th c ñ i v i th c ti n, v i ñ i sng và giúp HS bi t liên h lý thuy t v i th c ti n, có k n ăng v n d ng tri th c ñ gi i quy t các v n ñ do th c ti n, do cu c s ng ñ ra. Nh th c hi n nguyên t c này m i có th ñào t o ñưc nh ng con ng ưi có s th ng nh t gi a l i nói và vi c làm, gi a ý th c và hành ñng. Cho nên, khi xây d ng n i dung d y h c c n l a ch n nh ng tri th c khoa hc, hi n ñ i và phù h p v i th c ti n; làm cho HS th y ñưc ngu n g c c a tri th c khoa h c và vai trò c a nó ñ HS có nhu c u, h ng thú nh n th c; ph n ánh (hay liên h ) th c ti n vào n i dung bài d y; khai thác v n s ng c a HS ñ ng th i giáo d c ñ HS có ý th c v n d ng linh ho t, sáng t o tri th c. C n l a ch n ph i hp các ph ươ ng pháp, hình th c t ch c d y h c sao cho HS có c ơ h i ng d ng tri th c vào th c ti n b ng các hình th c th c hành phong phú và ña d ng: Làm các lo i bài t p; làm thí nghi m, th c nghi m; h c x ưng tr ưng, v ưn tr ưng 1.2.2.3. Nguyên t c ñ m b o s th ng nh t gi a cái c th và cái tr u t ưng trong quá trình d y h c Hai ph m trù th ng nh t bi n ch ng trong nguyên t c này là cái c th và cái tr u t ưng. Theo Hoàng Phê và các c ng s (1994), cái c th là cái có hình th , có tn t i v t ch t mà giác quan con ng ưi có th nh n bi t ñưc (b n thân c a s v t, hi n t ưng hay hình nh c a chúng); còn cái tr u t ưng là thu c tính, quan h , ñưc tách ra trong t ư duy c a con ng ưi, kh i các thu c tính, các quan h khác c a s v t (khái ni m). Nguyên t c này ñòi h i trong quá trình d y h c c n v n d ng t t hai con ñưng nh n th c bi n ch ng: - Con ñưng ñi t cái c th ñ n cái tr u t ưng. con ñưng này c n cho HS ñưc ti p xúc tr c ti p v i các s v t, hi n t ưng c th hay hình nh c a chúng ñ t ñó làm c ơ s n m ñưc nh ng khái ni m, qui lu t nh ng lý thuy t khái quát. 26
28. - Con ñưng ñi t cái tru t ưng ñ n cái c th . con ñưng này c n cho HS n m lý thuy t tr u t ưng, khái quát (nguyên t c, qui t c, khái ni m chung) r i t ñó phân tích, xem xét nh ng cái c th , cái riêng bi t. Nu h ưng d n HS nh n th c theo con ñưng th nh t thì cái c th là ñim xu t phát c a tr c quan và c a bi u t ưng c a các em, t ñó h ưng d n các em th c hi n các thao tác t ư duy tr u t ưng ñ hình thành khái ni m (con ñưng qui n p); t khái ni m l i ti p t c xem xét nh ng cái c th trong cu c s ng. Còn n u h ưng d n HS nh n th c theo con ñưng th hai thì cái tr u t ưng là ñim xu t phát, t ñó hưng d n các em s d ng t ư duy ñ tái hi n cái c th , cái riêng bi t (con ñưng di n d ch); t nh ng cái c th , riêng bi t ñưc xem xét kh ng ñ nh tri th c khái quát. Nguyên t c này th hi n m i quan h gi a nh n th c c m tính và nh n th c lý tính, gi a t ư duy c th và t ư duy tr u t ưng trong logic nh n th c. Các bi n pháp th c hi n: - S d ng nhi u lo i ph ươ ng ti n tr c quan khác nhau; - K t h p h th ng tín hi u m t và h th ng tín hi u hai khi trình bày; - Rèn luy n óc quan sát và kh n ăng khái quát; - S d ng ngôn ng giàu hình t ưng; - Cho HS làm nh ng bài t p nh n th c ñòi h i ph i thi t l p ñưc m i quan h gi a caïi c th và cái tr u t ưng. Ví d : Gi i các bài t p v thi t k -k thu t, lp s ơ ñ 1.2.2.4. Nguyên t c ñ m b o s v ng ch c c a tri th c, k n ăng, k x o và tính m m d o c a t ư duy Hai ph m trù th ng nh t bi n ch ng trong nguyên t c này là s v ng ch c ca tri th c, k n ăng, k x o và tính m m d o c a t ư duy. Theo ngh ĩa chung nh t, v ng ch c là có kh n ăng ch u s tác ñng m nh t bên ngoài mà v n gi nguyên tr ng thái, tính ch t, không b phá h y, ñ v ; còn mm d o là bi t thay ñi, ñiu ch nh ít nhi u cách ñi x c th cho h p hoàn c nh, ñi t ưng. Nguyên t c này ñòi h i trong quá trình d y h c, HS ph i n m v ng tri th c, k n ăng, k x o ñ khi c n có th v n d ng m t cách m m d o hay linh ho t, sáng to trong các tình hu ng ho t ñ ng nh n th c ho c ho t ñ ng th c ti n. M i quan h gi a s v ng ch c c a tri th c, k n ăng, k x o và tính m m d o c a t ư duy trong d y h c là m i quan h nhân qu gi a: Vi c l ĩnh h i tri th c, k n ăng, k x o (ñi t ưng c a ho t ñ ng nh n th c) v i k t qu ñ t ñưc c a ph ươ ng th c l ĩnh h i (ph m ch t v tính linh ho t c a trí tu ). ð th c hi n nguyên t c này c n giúp HS: - Ghi nh n tri th c, k n ăng, k x o ban ñ u m t cách chính xác; - Kh c sâu tri th c, k n ăng, k x o; - Cho HS v n d ng sáng t o tri th c, k n ăng, k x o b ng nhi u hình th c th c hành phong phú, ña d ng khác nhau ñ giúp HS có kh n ăng l y “cái b t bi n” ñã h c ng v i “cái v n bi n” trong cu c s ng. 1.2.2.5. Nguyên t c ñ m b o s th ng nh t gi a tính v a s c chung và tính va s c riêng trong quá trình d y h c Nguyên t c này ñòi h i trong quá trình d y h c c n l a ch n n i dung, ph ươ ng pháp, hình th c t ch c d y h c phù h p v i s phát tri n chung c a m i thành viên trong l p ñ ng th i phù h p v i t ng HS. 27
29. ðây là nguyên t c v tính v a s c. ð i t ưng d y h c c a GV trong nhà tr ưng là t p th và cá nhân HS. Cho nên d y h c ph i v a có tính v a s c chung li v a có tính v a s c riêng. Dy h c v a s c t c là ñ ra nh ng yêu c u, nhi m v mà HS có th hoàn thành ñưc v i s n l c cao nh t v trí tu và s c kh e. Nguyên t c này ñm b o cho quá trình d y h c ñáp ng ñưc v i th c tr ng phát tri n không ñ ng ñ u v tâm, sinh lý c a HS di n ra trong quá trình d y h c nh m kích thích s phát tri n chung c a c t p th c ũng nh ư s phát tri n c a t ng lo i HS và t ng HS riêng bi t. Vi c quán tri t nguyên t c này ñưc th c hi n trong d y h c theo h ưng phân hóa. ðó là d y h c trong ñó chú ý ñ n s khác bi t c a HS ñ d y cho phù hp. Có th d y h c theo h ưng phân hóa bên ngoài ho c theo h ưng phân hóa bên trong. - D y h c theo h ưng phân hóa bên ngoài là d y h c trong ñó HS ñưc phân thành t ng nhóm có h ng thú và kh n ăng ñ i v i nhóm các môn h c nào ñó (d y hc phân ban). - D y h c theo h ưng phân hóa bên trong là d y h c trong m t t p th có chú ý ñn ñ c ñim c a t ng lo i HS, t ng HS. D ng phân hóa này chính là d y h c cá bi t hóa mà lâu nay ta th ưng ñ c p ñ n. 1.2.2.6. Nguyên t c ñ m b o s th ng nh t gi a vai trò ch ñ o c a ng ưi dy và vai trò t giác, tích c c, ñ c l p c a HS Nguyên t c này ñòi h i trong quá trình d y h c, ho t ñ ng d y c a GV ph i gi vai trò ch ñ o, GV ph i là ng ưi t ch c, ng ưi ñiu khi n và lãnh ño ho t ñng nh n th c c a HS. HS trong quá trình h c t p, v a là ñi t ưng, khách th c a ho t ñ ng d y, v a là ch th nh n th c, ch th chi m l ĩnh tri th c, k n ăng theo mc ñích, nhi m v c a quá trình d y h c. ð h c t p có hi u qu , HS ph i không ng ng phát huy cao ñ tính t giác, tính tích c c, tính ñ c l p trong quá trình h c tp d ưi s h ưng d n c a GV. Tính t giác trong h c t p th hi n ch HS t mình th c hi n nh ng ho t ñng nh n th c mà không c n có ng ưi khác nh c nh , ñ c thúc. Tính t giác là c ơ s, ti n ñ ñ hình thành HS tính tích c c nh n th c. Tính tích c c nh n th c ñưc th hi n HS khi các em bi t huy ñ ng m c ñ cao các ch c n ăng tâm lý ñ c bi t là ch c n ăng tư duy tr u t ưng. Nó ñưc th hi n nh ng hi n t ưng nh ư: S t p trung chú ý (nghe gi ng, nhìn lên hình v trên bng, làm bài t p ); h ăng hái phát bi u ý ki n; hoàn thành t t các nhi m v ñưc giao Tính tích c c nh n th c phát tri n ñ n m c ñ cao s hình thành HS tính ñc l p nh n th c. Tính ñc l p nh n th c ñưc ñ c tr ưng ch HS có th t mình phát hi n ñưc v n ñ , t mình tìm ph ươ ng án gi i quy t v n ñ và t mình gi i quy t v n ñ . ð th c hi n ñưc nguyên t c này, tr ưc h t ho t ñ ng d y h c c n h ưng v HS, phát huy cao ñ tính tích c c, ñ c l p, sáng t o c a các em, t o ñiu ki n ñ các em h c t p b ng chính ho t ñ ng c a mình. GV ch là ng ưi h ưng d n, ng ưi giúp ñ ñ HS h c t p t t. Nguyên t c này ph n ánh qui lu t c ơ b n c a quá trình d y h c. Tóm l i, các nguyên t c d y h c trên t o thành m t h th ng hoàn ch nh, các nguyên t c này c n ph i ñưc v n d ng ph i h p và ñng b thông qua ho t ñ ng 28
30. gi ng d y c a GV và ho t ñ ng h c t p c a HS. Vi c quán tri t các nguyên t c d y hc t o nên nghi p v s ư ph m c a c a ng ưi GV trong quá trình d y h c. Vi c quán tri t này ñưc th hi n s l a ch n và s d ng n i dung, ph ươ ng pháp d y hc. Dy t t là th c hi n t t các nguyên t c d y h c. 1.3. NI DUNG D Y H C 1.3.1. Khái ni m n i dung d y h c Ni dung d y h c nhà tr ưng ph thông là h th ng nh ng tri th c, k năng, k x o v nhi u l ĩnh v c trình ñ ph thông mà HS c n n m v ng trong su t th i gian h c ph thông và h th ng nh ng ho t ñ ng ñưc t ch c trong quá trình d y h c nh m ñ m b o hình thành các em th gi i quan, nhân sinh quan khoa h c và nh ng ph m ch t nhân cách c a con ng ưi m i, chu n b cho các em bưc vào cu c s ng, vào lao ñng s n xu t. Ni dung d y h c bao g m n i dung h c t p c a HS và n i dung d y c a GV. 1.3.1.1. N i dung h c t p c a HS Ni dung h c t p c a HS là cái mà HS tác ñng vào nó, ti p nh n và làm vi c v i nó trong quá trình h c t p. N i dung h c t p bao g m h th ng tri th c, k năng, k x o (hay nh ng kinh nghi m c a xã h i) mà HS ph i n m v ng trong quá trình h c t p. Nh ng tri th c, k n ăng, k x o này ñưc l a ch n trong kho tàng tri th c nhân lo i phong phú và ña d ng ñã ñưc l ch s xã h i tích l ũy, b o t n và phát tri n t ñ i này qua ñi khác d ưi d ng n n v ăn hóa v t ch t và v ăn hóa tinh th n. Tri thc nhân lo i ñã ñưc phân thành b n nhóm hay b n y u t : 1). H th ng nh ng tri th c v t nhiên, xã h i, t ư duy, k thu t và các cách th c ho t ñ ng, nh ng tri th c này xây d ng lên tr ưc m t con ng ưi m t b c tranh toàn v n v th gi i, giúp con ng ưi hiu ñưc th gi i và cách th c ho t ñ ng ñ ti p c n th gi i. 2). Nh ng kinh nghi m th c hi n nh ng cách th c ho t ñ ng ñã bi t, nh ng kinh nghi m này cung c p cho con ng ưi nh ng k n ăng, k x o v n d ng tri th c vào trong cu c s ng qua ñó mà tri th c nhân lo i do các th h tr ưc tích l ũy m i ñưc b o t n và tái t o. 3). Nh ng kinh nghi m tìm ki m sáng t o, nh ng kinh nghi m này ñưc xây dng trên c ơ s nh ng ho t ñ ng sáng t o c a con ng ưi, giúp cho con ng ưi có kh n ăng gi i quy t nh ng v n ñ m i nh m ñ góp ph n phát tri n di s n v ăn hóa. 4). Nh ng kinh nghi m v thái ñ ñ i v i th gi i, ñ i v i con ng ưi giúp cho con ng ưi có th ñiu ch nh s phù h p gi a ho t ñ ng và nhu c u b n thân. Trong th c t , d a vào s phân ñ nh trên, có th c u trúc n i dung h c t p cho HS trên c ơ s tính t i m c tiêu giáo d c chung, m c tiêu và nhi m v d y h c ca các c p h c, các lo i tr ưng sao cho phù h p v i ñ c ñim tâm sinh lý, ñ c ñim l a tu i c a HS, ñ m b o cho HS có th l ĩnh h i ñưc v i hi u qu t i ưu. N i dung h c t p trong nhà tr ưng ph thông là m t h th ng bao g m b n thành ph n cơ b n sau: - H th ng tri th c v t nhiên, xã h i, con ng ưi; v k thu t và cách th c ho t ñ ng 29
31. H th ng tri th c v t nhiên, xã h i, con ng ưi; v k thu t và cách th c ho t ñ ng thu c nhi u d ng khác nhau (nh ư tri th c v các s ki n, các khái ni m, các ph m trù, các qui lu t, các ñ nh lu t, các nguyên t c, quy t c, các lý thuy t, h c thuy t; tri th c v cách th c ho t ñ ng; v ñánh giá; v các chu n m c và thái ñ ñi vi các hi n t ưng trong t nhiên và ñi s ng xã h i) ñ c tr ưng cho các khoa hc c ơ b n. Trong tài li u h c t p c a HS, thành ph n này th hi n h th ng các khái ni m, ñnh lý, quy t c, quy lu t, hi n t ưng, s ki n - H th ng k n ăng, k x o liên quan t i ho t ñ ng lao ñ ng trí óc, lao ñ ng chân tay nói chung và nh ng k n ăng, k x o v t ng l ĩnh v c ngh nghi p khác nhau nói riêng Thành ph n này th hi n qua h th ng các bài t p v n d ng tri th c mà HS cn th c hi n trong quá trình h c t p môn h c. - H th ng nh ng kinh nghi m ho t ñ ng sáng t o Trong d y h c, nh ng kinh nghi m ho t ñ ng sáng t o có th giúp HS có kh n ăng ñ c l p di chuy n tri th c, k n ăng, k x o vào tình hu ng m i, giúp các em có kh n ăng phát hi n và th y tr ưc nh ng tình hu ng mi, nh ng c u trúc m i trong các tình hu ng quen thu c, trên c ơ s ñó xác ñ nh cách th c gi i quy t v i hi u qu t i ưu. Thành ph n này th hi n qua h th ng các bài t p nâng cao; các bài tp ñòi h i s sáng t o trong cách gi i, ñòi h i gi i b ng nhi u cách - Nh ng chu n m c v thái ñ ñ i v i t nhiên, xã h i, con ng ưi và c ng ñng Nh ng chu n m c này giúp HS có ph ươ ng th c ng x ñúng ñ n, thích h p vi m i m i quan h trong m i tr ưng h p c a cu c s ng. Ví d : Tính chính xác, tính c n th n trong h c t p môn Toán; ý th c trách nhi m c a ng ưi công dân, bi t sng và làm vi c theo pháp lu t trong trong h c t p môn Giáo d c công dân 1.3.1.2. N i dung d y c a GV ði v i HS, tri th c, k n ăng, k x o là n i dung và ñi t ưng c a ho t ñ ng hc t p, nh ưng ñi v i GV thì nó l i là ph ươ ng ti n c a ho t ñ ng gi ng d y. Ni dung d y c a GV bao g m m t h th ng vi c làm c a GV ñưc th c hi n trong quá trình d y h c bao g m t vi c xác ñ nh m c ñích d y h c, so n th o ch ươ ng trình d y h c v ĩ mô và vi mô, xây d ng n i dung h c t p cho HS, so n th o tài li u h c t p, t ch c ho t ñ ng h c t p và ñánh giá k t qu h c t p c a HS. Ni dung d y h c nhà tr ưng ph thông ñưc Lu t giáo d c quy ñ nh và ñưc th hi n trong k ho ch d y h c, ch ươ ng trình d y h c, sách giáo khoa (SGK) và các tài li u tham kh o. 1.3.2 K ho ch d y h c, ch ươ ng trình d y h c, SGK và tài li u tham kh o 1.3.3.1. K ho ch d y h c K ho ch d y h c là v ăn b n do nhà n ưc ban hành trong ñó qui ñnh thành ph n các môn h c, các chuyên ñ, các ho t ñ ng c ơ b n; th t gi ng d y các môn hc, các chuyên ñ (qua t ng b c h c, c p h c, n ăm h c); s ti t cho t ng môn, tng chuyên ñ (trong n ăm h c, h c k ỳ) và vi c t ch c n ăm h c cho các môn h c, các chuyên ñ, các ho t ñ ng c ơ b n. Môn h c trong k ho ch d y h c Môn h c trong k ho ch d y h c ñưc xây d ng t khoa h c h u quan cho nên nó gi ng v i khoa h c h u quan ch ñ u ph n ánh khái quát và có h th ng 30
32. nh ng thành t u khoa h c mà loài ng ưi ñã tích l ũy, ñã khái quát hóa và h th ng hóa ñưc. Nh ưng môn h c khác v i khoa h c h u quan ch : - Môn h c ch ph n ánh nh ng c ơ s c a khoa h c t ươ ng ng ñưc l a ch n cho phù h p v i nhi m v d y h c và n ăng l c ti p thu c a HS ( ñó là nh ng s ki n khoa h c, nh ng khái ni m, ñ nh lý, ñ nh lu t, lý thuy t, h c thuy t, nh ng thu t ng khoa h c, nh ng ph ươ ng pháp nghiên c u quan tr ng, nh ng ng d ng ). - M t môn h c th ưng không ch bao g m c ơ s c a m t khoa h c nào ñó mà bao g m c ơ s c a nhi u khoa h c có liên quan. Ví d : Môn Hóa bao g m nh ng c ơ s c a các khoa h c nh ư Hóa h c ñ i c ươ ng, Hóa vô c ơ, Hóa h u c ơ; môn Giáo d c công dân bao g m c ơ s c a các khoa h c nh ư Tri t h c, ð o ñ c hc, M h c, Kinh t chính tr h c - Trong môn h c còn có nh ng ph n qui ñ nh và h ưng d n, rèn luy n k năng, k x o nh t ñ nh; nh ng bài t p ñin hình nh m giúp HS rèn luy n nh ng k năng sáng t o, nh ng yêu c u phát tri n n ăng l c ho t ñ ng trí tu ñ c l p, sáng t o, nh ng yêu c u v giáo d c t ư t ưng, chính tr , ñ o ñ c. - Logic c a môn h c là h p kim c a logic khoa h c và logic nh n th c c a HS. Ví d v k ho ch d y h c (Xem ph n 3.1.1) 1.3.3.2. Ch ươ ng trình d y h c Ch ươ ng trình d y h c là v ăn b n do nhà n ưc ban hành trong ñó qui ñnh c th : M c tiêu môn h c, ph m vi và h th ng tài li u gi ng d y cho t ng môn h c; s ti t dành cho t ng môn h c nói chung c ũng nh ư cho t ng ph n, t ng ch ươ ng, t ng bài nói riêng; nh ng l i gi i thích ch ươ ng trình và nh ng g i ý v ph ươ ng pháp t ch c d y h c, ñánh giá k t qu , s phát tri n logic c a các n i dung ki n th c tng môn h c, l p h c. K ho ch d y h c và ch ươ ng trình d y h c là công c ch y u ñ nhà n ưc ti n hành vi c lãnh ño và giám sát công tác d y h c c a nhà tr ưng. K ho ch, ch ươ ng trình d y h c m t khi ñã tr thành pháp l nh c a nhà n ưc thì không m t ai có quy n t ti n, thay ñ i, c t xén ho c thêm b t (Có th ñóng góp ý ki n). Hàng n ăm, c ăn c vào k ho ch, ch ươ ng trình d y h c ph thông ñưc ban hành, các tr ưng ph thông xây d ng k ho ch giáo d c phù h p v i ñiu ki n c a tr ưng mình. ðây là c ơ s ñ các giáo viên, cán b công nhân viên c a nhà tr ưng xây d ng k ho ch d y h c-giáo d c c a b n thân. 1.3.3.3. Sách giáo khoa và các tài li u h c t p khác Sách giáo khoa: SGK là tài li u th hi n c th n i dung, ph ươ ng pháp giáo dc c a t ng môn h c trong ch ươ ng trình d y h c. SGK ñưc biên so n phù h p v i nh ng yêu c u c ơ b n v lý lu n d y h c, ch ươ ng trình d y h c (N i dung tri th c, s cân ñ i gi a các ch ươ ng, m c ) và ñm b o nh ng yêu c u v hình th c, v th m m , v kinh t ði v i h u h t GV ph thông, vi c d y h c, ki m tra, ñánh giá theo sách giáo khoa c ũng ñ ng ngh ĩa v i th c hi n ch ươ ng trình. Cho t i nay sách giáo khoa vn là tài li u ch y u ñ d y và h c các c p, b c h c ph thông. Ngoài ra, ñ d y t t và h c t t, GV và HS còn ph i tham kho thêm nhi u tài li u khác nh ư: T ñin, các tác ph m kinh ñin, các lo i sách h ưng d n, sách bài tp 31
33. 1.3.3. ði m i ch ươ ng trình giáo d c, SGK ph thông Vi t Nam hi n nay Nh ng n ăm g n ñây, Vi t Nam ñang t p trung ñ i m i ch ươ ng trình giáo d c ph thông. ñây ch ươ ng trình c n ñưc hi u theo ngh ĩa r ng nh ư ñiu 29-mc II Lu t Giáo d c n ăm 2005: “Ch ươ ng trình giáo d c ph thông th hi n m c tiêu giáo dc; quy ñ nh chu n ki n th c, k n ăng, ph m vi và c u trúc n i dung giáo d c ph thông, ph ươ ng pháp và hình th c t ch c ho t ñ ng giáo d c, cách th c ñánh giá kt qu giáo d c ñ i v i các môn h c m i l p và m i c p h c c a giáo d c ph thông”. Do ñó, ñi m i ch ươ ng trình giáo d c ph thông ph i là m t quá trình ñi mi t m c tiêu, n i dung, ph ươ ng pháp, ph ươ ng ti n ñ n ñánh giá k t qu giáo d c k c ñ i m i cách xây d ng và th c hi n ch ươ ng trình. ði m i NDDH n m trong s ñ i m i ch ươ ng trình giáo d c nói chung. 1.3.2.1. C ăn c ñ i m i ch ươ ng trình, sách giáo khoa ph thông hi n nay 1). C ăn c pháp lý Vi c ñ i m i ch ươ ng trình giáo d c và sách giáo khoa ph thông hi n nay ñưc ti n hành c ăn c vào các c ơ s pháp lý sau: - Ngh quy t s 40/2000/QH10, ngày 9 tháng 12 n ăm 2000 c a Qu c h i khoá X v ñ i m i ch ươ ng trình giáo d c ph thông; - Chi n l ưc phát tri n kinh t -xã h i 2001-2010 và chi n l ưc phát tri n giáo d c 2001-2010; - Ch th s 14/2001/CT-TTg v vi c ñ i m i ch ươ ng trình giáo d c ph thông th c hi n ngh quy t s 40/2000/QH10 c a Qu c h i khoá X và Ch th s 30/1998/CT-TTg v ñiu ch nh ch tr ươ ng phân ban ph thông trung h c. Tinh th n chung c a các v ăn b n ñó là xây d ng n i dung ch ươ ng trình giáo dc, SGK ph thông m i nh m nâng cao ch t l ưng giáo d c toàn di n th h tr , ñáp ng yêu c u phát tri n ngu n nhân l c ph c v công nghi p hóa, hi n ñ i hóa ñt n ưc, phù h p v i th c ti n truy n th ng Vi t Nam, ti p c n trình ñ giáo d c ph thông các n ưc phát tri n trong khu v c và trên th gi i. 2). C ăn c khoa h c và th c ti n Căn c khoa h c và th c ti n c a vi c ñ i m i ch ươ ng trình giáo d c và SGK ph thông hi n nay: - Do yêu c u c a s phát tri n kinh t –xã h i ñ i v i vi c ñào t o ngu n nhân l c trong giai ñon m i; - Do s phát tri n nhanh, m nh v i t c ñ mang tính bùng n c a khoa h c công ngh th hi n qua các lý thuy t, các thành t u m i và kh n ăng ng d ng cao, rng và nhanh vào th c t ; - Do có nh ng thay ñ i trong ñ i t ưng giáo d c; - Do s c n thi t ph i hòa chung v i xu th ñ i m i ti n b trên th gi i trong l ĩnh v c ch ươ ng trình, SGK, ñc bi t trong b i c nh hi n nay. 3). Nguyên t c ñ i m i ch ươ ng trình giáo d c, SGK Vi t Nam hi n nay - Quán tri t m c tiêu giáo d c Ch ươ ng trình và SGK c a giáo d c ph thông ph i ch u s quy ñ nh c a m c tiêu giáo d c, ñó là h ưng t i vi c hình thành và phát tri n nh ng ph m ch t và năng l c toàn di n trên n n t ng ki n th c và k n ăng ch c ch n v i m c ñ phù hp ñ i t ưng t ng c p h c, b c h c. Có nh ư v y thì ch ươ ng trình và SGK ph thông m i có th ñóng góp có hi u qu vào vi c chu n b toàn di n cho th h tr bưc chân vào cu c s ng c a xã h i Vi t Nam hi n ñ i. 32