Hình tượng Mẫu Liễu qua cái nhìn văn hóa học

Nội dung text: Hình tượng Mẫu Liễu qua cái nhìn văn hóa học

1. CHÍNH TRỊ - KINHHình tượngTẾ HỌC Mẫu Liễu qua cái nhìn văn hóa học Hình tượng Mẫu Liễu qua cái nhìn văn hóa học Đặng Thế Đại * Nhận ngày 10 tháng 12 năm 2014 Chỉnh sửa ngày 05 tháng 01 năm 2015. Chấp nhận đăng ngày 05 tháng 02 năm 2015 Tóm tắt: Hình tượng Mẫu Liễu là vị nữ thần được thờ phụng phổ biến nhất ở Việt Nam, tại nhiều điện thờ của tín ngưỡng Tứ phủ như phủ Dày, phủ Tây Hồ, phủ Sòng Hình tượng Mẫu Liễu là hình tượng người nữ anh hùng văn hóa đầu tiên của dân tộc biểu tượng cho một cuộc tập hợp mới của văn hóa và tín ngưỡng bản địa, đấu tranh vì sự tồn vong và sự độc lập của mình. Hình tượng Mẫu Liễu cũng cho thấy sự trưởng thành của tư duy dân tộc khi Mẫu là vị thần Việt đầu tiên biểu tượng cho niềm hạnh phúc bình dị cùng những phẩm chất thường hằng nhưng cao quý của người phụ nữ Việt Nam. Điều đó góp phần lý giải vì sao tín ngưỡng Tứ phủ cùng Mẫu Liễu có vị thế quan trọng trong văn hóa và tín ngưỡng dân tộc, trong tâm thức nhân dân và tồn tại bền vững cho đến nay. Từ khóa: Văn hóa học; tín ngưỡng Tam phủ; Tứ phủ; Đạo Mẫu; Liễu Hạnh; Thánh Mẫu; tín ngưỡng. 1. Mở đầu 2. Các nghiên cứu về hình tượng Mẫu Liễu Tín ngưỡng Tứ phủ là một hiện tượng văn Các nhà nghiên cứu từ trước đến nay hóa đặc sắc của dân tộc, trong đó hình tượng nghiên cứu tín ngưỡng Tứ phủ từ hai góc Mẫu Liễu góp phần quan trọng làm nên tính độ: tín ngưỡng thờ nữ thần và Đạo giáo dân đặc sắc của nó. Nghiên cứu hình tượng Mẫu gian. Điều đó thể hiện rõ qua hai giai đoạn Liễu từ góc độ văn hóa học là nghiên cứu trong sự nghiên cứu.(1) những đặc điểm và tính cách riêng của Mẫu Ở giai đoạn thứ nhất là trước những năm Liễu, so với các vị thần khác. Từ đó, lý giải tại sao Mẫu Liễu lại là nhân vật được nhân (*) Viện Nghiên cứu Tôn giáo, Viện Hàn lâm Khoa dân tôn lên thành Thánh Mẫu. Hình tượng học xã hội Việt Nam. ĐT: 0982729381. Email: dangthedai@gmail.com ấy phản ánh tâm thức của thời đại, yêu cầu (1) Ở đây, chúng tôi hiểu văn hóa theo quan niệm của của thời đại, khát vọng của nhân dân. Ở bài Phan Ngọc: “Bản sắc văn hóa là sự lựa chọn”. Nhu viết này, chúng tôi hy vọng góp phần giải cầu của con người, của cộng đồng căn bản giống thích lý do tồn tại và phát triển của tín nhau, nhưng cách thức giải quyết nhu cầu ấy là sự lựa chọn riêng của mỗi cộng đồng, từ đó dẫn đến khác ngưỡng Tứ phủ, sức sống lâu dài của nó, biệt về văn hóa. Văn hóa học phải tìm ra đằng sau tính phổ biến khiến nó có mặt trên hầu khắp mỗi hiện tượng văn hóa là cái nhu cầu có thật nào của các địa bàn của đất nước từ Bắc vào Nam, cộng đồng và lý giải vì sao cộng đồng ấy lại giải và sau nữa, giúp để hiểu hơn về tâm thức quyết nhu cầu của mình theo cách đó, nói cách khác, (1) văn hóa học phải giải thích lý do tồn tại của hiện dân tộc, tư duy dân tộc . tượng văn hóa từ hiện thực đời sống của cộng đồng. 79
2. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 80 của thế kỷ XX. Ở giai đoạn này các nhà thuộc Khổng giáo, nửa thuộc Lão giáo, xuất khảo cứu tín ngưỡng Tứ phủ có xu hướng hiện vào thế kỷ XIII sau trận chiến tranh chỉ chú ý đến phương diện Đạo giáo dân độc lập do Hưng Đạo lãnh đạo chống với gian. Đào Duy Anh (1938) gọi tín ngưỡng quân Tàu xâm lăng do Ô Mã Nhi chỉ huy. Tứ phủ là một loại Đạo giáo dân gian: Cuộc tranh đấu hơn mươi năm khốc liệt “Trong dân gian thì có nhiều tín ngưỡng và đẫm máu. Tướng quân Việt Nam thắng trận. tế tự phức tạp lưu hành mà người ta thường Từ thời ấy trở đi Hưng Đạo ngoài huân dự dùng danh hiệu Đạo giáo để trùm phủ cả”(2). Khổng giáo triều đình ban dâng, còn được Trong cái tín ngưỡng bao trùm này, có hưởng sự sùng bái của nhân dân trong dòng những “người chuyên thờ Thánh Hưng Đạo Nội Đạo, bên cạnh Đức Ngọc Hoàng, cùng (thánh Trần) thường gọi là thanh đồng hay với con trai, con gái, con rể và hai quan hầu ông đồng” và “những người thờ Chư vị thì cận.(6)Sự sùng bái này phải nhận là không gọi là đồng cốt, hay bà đồng”(3). hẳn dâng lên cho người anh hùng quý phái ái Nguyễn Văn Huyên cũng quan niệm quốc đã giải cứu được cho Tổ quốc khỏi ách tương tự như Đào Duy Anh. Trong Văn ngoại lai, mà để dâng lên cho vị thần thông Minh Việt Nam (1944), ông viết: “Một mãnh liệt kinh hồn danh tiếng vô địch. Còn trong những biểu hiện sinh động nhất và Ô Mã Nhi với lũ quân cướp phá đồi bại thì dân gian nhất của đạo Lão là việc thờ Chư tín đồ Nội Đạo lấy làm tượng trưng cho ma vị, tức là thờ những thần linh nữ và nam ở quỷ tàn ác, tác hại mà luôn luôn họ phải cầu ba thế giới (Tam phủ): Thiên phủ, Địa phủ khẩn đến Hưng Đạo với chư tướng của ngài và Thủy phủ. Các nữ thần, Thánh Mẫu để khử trừ. Đạo Nội này liên hệ mật thiết chiếm ở đấy vai trò trội hơn hẳn so với các với Khổng giáo về vũ trụ quan luân lý, cách Đức Ông chỉ thấy ở một vài đền”(4). thưởng phạt và tín ngưỡng về đời sống bên Toan Ánh (1968) trong Nếp cũ Tín kia thế giới. Nó liên hệ như Lão giáo phần ngưỡng Việt Nam gọi chung đồng cốt “là nào về chư vị thần linh, cũng như hình thức những người có căn thờ về Chư vị như Liễu nghi lễ thờ cúng tại các đền, các điện. Nó Hạnh công chúa, Cửu thiên Huyền nữ, cũng gần với Lão giáo về tục bắt tà bắt ma, Thượng Ngàn công chúa”(5) và xếp nó vào những biến thể của đạo Lão. (2) Đào Duy Anh (2000), Việt Nam văn hóa sử cương (1938), Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội, tr.266. Nhiều tác giả khác cũng xếp tín ngưỡng (3) Sđd, tr.266. Mẫu Liễu vào dòng Đạo giáo dân gian, (4) Nguyễn Văn Huyên (2005), Văn minh Việt Nam nhưng cụ thể hơn là Nội Đạo Tràng/ (1944), Nxb Hội Nhà Văn, Hà Nội, tr.350. Trường Đạo Nội (dòng đạo giáo nảy sinh (5) Toan Ánh (2004), “Nếp cũ tín ngưỡng Việt Nam”, (6) Quyển Thượng , Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh, tr.220. trong nước) . Chẳng hạn, Nguyễn Đăng (6) Về vấn đề Nội Đạo tràng, có ý kiến ngược lại của Thục (trong Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập Nguyễn Duy Hinh: “Xưa Nội Đạo tràng là một đạo 1: Tư tưởng bình dân Việt Nam, phần IV: tràng lập ra trong cung vua. Nay cơ sở này lập ở một Trường Đạo Nội) coi cả Trần Hưng Đạo và làng có thượng sư chữa bệnh bằng phù phép cho vua, tuyệt nhiên không có nghĩa là Trường học Nội Mẫu Liễu đều thuộc dòng Đạo Nội với Chử Đạo, coi đó là Đạo gọi là Nội Đạo” (Người Việt Nam Đồng Tử là vị Tổ (Chử Đạo tổ). Ông dẫn với Đạo giáo (2003), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, thêm ý kiến của một nhà nghiên cứu nước tr.728). Theo đó, khái niệm Nội Đạo tràng không phải ngoài để nói rõ hơn về dòng Đạo nội: một dòng, một phái trong Đạo giáo, mà chẳng qua chỉ là một đạo tràng (vì có chữa bệnh cho vua, nên gọi “Dòng Đạo Nội này theo E.Nordemann nội đạo tràng), tức là một cơ sở tu luyện, tàng trữ các công nhận là một tôn giáo Việt Nam, nửa sách vở, kinh kệ của Đạo giáo, Phật giáo. 80
3. Hình tượng Mẫu Liễu qua cái nhìn văn hóa học nhưng ít dùng bùa yểm và bắt quyết. Văn khác: bà Âu Cơ của Việt, bà Ý Cặp Ý Kè cầu nguyện gồm vào “sáu bài gọi Văn của Thái, bà Sao Cải của Tày, bà Inư Nưgar Chầu”. (Chrestomathi Annamite - Edmond của Chăm. Mẹ Liễu Hạnh không làm công Nordemann, Hanoi - Haiphong Imprimerie việc sáng tạo ấy. Bà thực sự là con người Extrême - Orient, 1977)(7). trần gian được nâng lên thành nữ thần, vì bà Như vậy, cách nhìn thứ nhất chỉ xem là biểu tượng cho sức sống giải phóng, cho Mẫu Liễu từ phương diện Đạo giáo dân tự do, cho lòng nhân đạo. Thì cũng chính vì gian, và chưa quan tâm đến hình tượng Mẫu những phẩm chất này, mà bà lại trở thành Liễu như là một vị thần với tính cách, phẩm “Mẫu Nghi Thiên Hạ” (người trích nhấn chất riêng biệt, nổi trội. mạnh). Thế là có đủ bốn cõi cần thiết cho Giai đoạn thứ hai là từ những năm 80 nhu cầu tín ngưỡng của con người”(10). Ta của thế kỷ XX. Ở giai đoạn này các nhà thấy tác giả có đề cập đến phương diện hình nghiên cứu (thuộc thế hệ sau) mặc dù xem tượng Mẫu Liễu. xét tín ngưỡng Tứ phủ về phương diện Đạo Đinh Gia Khánh trong cuốn Văn hóa dân giáo, nhưng chú ý nhiều hơn đến phương gian Việt Nam trong bối cảnh văn hóa diện - tín ngưỡng thờ nữ thần, đến mức gọi Đông Nam Á (1993) cũng gọi tín ngưỡng nó là Đạo Mẫu. Năm 1984, Đỗ Thị Hảo và này là đạo, dù cho rằng còn có những bất Mai Thị Ngọc Chúc xuất bản cuốn Các nữ cập, và đưa ra một “lộ trình” phát triển từ thần ở Việt Nam(8), lược kể chuyện, tích 75 tín ngưỡng nữ thần thành Đạo Mẫu, theo vị nữ thần tiêu biểu ở nước ta, trong đó có đó, trên cơ sở tục thờ nữ thần vốn có đã Mẫu Liễu. Mặc dù các tác giả chưa nhắc hình thành Đạo Mẫu, dấu ấn của Đạo giáo đến khái niệm Đạo Mẫu, chưa nghiên cứu dân gian hình như mờ nhạt: “Tuy được gọi riêng về tín ngưỡng Liễu Hạnh, nhưng đã là đạo, nhưng hệ thống tín ngưỡng Tam phủ mở đầu cho xu hướng nhìn tín ngưỡng này và Tứ phủ chưa trở thành một tôn giáo đích từ góc độ nữ thần. thực vì thiếu một cơ sở giáo lý gắn với một Tiếp đó, khai thác khía cạnh về mối quan thế giới quan hoàn chỉnh. Đạo Tam phủ hệ Mẫu Liễu với các nữ thần khác, Vũ hình thành trên cơ sở tục thờ nữ thần vốn Ngọc Khánh (1990) viết: “Các mẹ như Mẹ có từ lâu đời và cho đến mãi gần đây vẫn Đất, Mẹ Xứ Sở, Mẹ Lúa, Mẹ Núi Rừng, Mẹ còn phát triển trong dân gian. Từ việc thờ Chim tồn tại ở nhiều dân tộc ít người [ ]. Ở các nữ thần của núi rừng, sông suối, đồng dân tộc Việt cũng vậy. Trong bao nhiêu bà điền, thổ địa, mây, mưa, sấm, chớp , các mẹ ở nhiều cấp độ như vậy, đạo Tam phủ người làm nghề thầy cúng đã khái quát lên đã quy vào các Mẫu lớn nhất: Mẹ trên trời thành ba vị nữ thần gọi là ba vị Mẫu ngự trị (Mẫu Cửu Thiên huyền nữ), Mẹ Núi Rừng Cõi Trời (Mẫu Cửu Thiên), cõi Núi Rừng (Mẫu Thượng Ngàn), Mẹ Sông Biển (Mẫu (Mẫu Thượng Ngàn), cõi Sông Biển (Mẫu Thoải) [ ]. Ba vùng Trời, Non, Nước đã có Thủy hoặc Mẫu Thoải). Đó là Tam phủ: các mẹ chủ trì. Cần phải cho sinh vật trên Thiên phủ (trời), Nhạc phủ (núi rừng), Thủy chốn trần gian này một bà Mẫu nữa. Mẫu (9) đó chính là Liễu Hạnh” ; “nét riêng rất (7) đáng nghiên cứu, bà Mẫu Liễu Hạnh là một (8) Đỗ Thị Hảo và Mai Thị Ngọc Chúc (1984), Các bậc mẹ, nhưng không phải là Mẹ Đất, Mẹ nữ thần ở Việt Nam, Nxb Phụ nữ, Hà Nội. (9) Vũ Ngọc Khánh, Phạm Văn Ty (chủ biên) (1990), Xứ Sở hay Mẹ Sáng Tạo. Sinh ra con Vân Cát thần nữ, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, tr.17. người, phát triển nòi giống đã có các bà mẹ (10) Sđd, tr.18. 81
4. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 phủ (sông biển). Đến thế kỷ XVI lại có cuộc phục hưng văn hóa vĩ đại”; Mẫu Liễu thêm Mẫu Liễu Hạnh (tức bà Chúa Liễu) Hạnh “chất chứa quá trình phát triển tín xuất thân từ cõi nhân gian Mẫu Liễu ngưỡng Mẹ từ thuở khai sinh cho đến khi Hạnh sinh ra trong cõi nhân gian và sau khi nhen nhóm ý thức tạo ra một tôn giáo độc đáo chết được thờ làm thần linh và trở thành vị cho dân tộc: Đạo Mẫu, ở giữa thế kỷ XV đó Mẫu của Nhân phủ. Thế là đạo Tam phủ là từ khi đất nước mở rộng và thống nhất từ phát triển thành đạo Tứ phủ (Thiên phủ, Nam Quan đến mũi Cà Mau. Lúc này văn Nhạc phủ, Thủy phủ, Nhân phủ)”(11) , “đạo hóa các địa phương các vùng miền các dân Tam phủ tuy được gọi là đạo nhưng tộc đã chung văn hóa mẫu của mình lại để không phải là tôn giáo đích thực”(12) (các đúc thành một biểu trưng lớn nhất”(14). đoạn in nghiêng là do người trích nhấn Ngô Đức Thịnh có nhiều công trình mạnh). Tác giả nêu vai trò của thầy cúng nghiên cứu về tín ngưỡng Tứ phủ; ông là trong “lộ trình” ấy, và nhấn mạnh đến sự một trong những người nhiệt liệt gọi là Đạo phát triển của tín ngưỡng Tam phủ thành Mẫu. Theo ông, Đạo Mẫu không chỉ là một Tứ phủ, với sự xuất hiện của Mẫu Liễu là vị hình thức tín ngưỡng đơn nhất, mà là một mẫu của Nhân phủ. hệ thống các tín ngưỡng bao gồm ba dạng Đặng Văn Lung và Ngô Đức Thịnh là thức cơ bản: thờ nữ thần, thờ Mẫu thần và những tác giả đầu tiên dùng khái niệm thần thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ. Quá trình hình chủ để gọi địa vị của Mẫu Liễu trong Đạo thành và phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu Mẫu. Dân gian không ai dùng khái niệm này cũng mang tính đa chiều: từ thờ nữ thần này, họ gọi bà là Tiên Chúa, Thánh Mẫu, là nền tảng dần dần hình thành nên tục thờ Công chúa, Chúa Liễu Xét về thứ bậc Mẫu thần và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ; ngược trong hệ thống thần điện Tứ phủ, địa vị của lại, sau khi Mẫu Tam phủ, Tứ phủ đã hình Mẫu Liễu không phải là cao nhất, nhưng thành khoảng thế kỷ XVI - XVII (từ tục thờ thực tế Mẫu Liễu là vị thần quan trọng nhất, nữ thần bản địa và ảnh hưởng của Đạo giáo muốn xem tín ngưỡng này là Đạo Mẫu thì Trung Hoa) thì nó ảnh hưởng trở lại, Tam phải hợp thức hóa điều đó, và tác giả nói phủ, Tứ phủ hóa tục thờ Mẫu thần và Nữ trên đã đưa ra khái niệm thần chủ. thần nguyên thủy(15). Đặng Văn Lung trong các công trình tiêu Tóm lại, từ góc độ tín ngưỡng thờ nữ biểu của ông về vấn đề này như cuốn Tam tòa Thánh Mẫu (Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà (11) Đinh Gia Khánh (1993), Văn hóa dân gian Việt Nội, 1991), Văn hóa Thánh Mẫu (Nxb Văn Nam trong bối cảnh văn hóa Đông Nam Á, Nxb hóa - Thông tin, Hà Nội, 2004), cho rằng: Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.132. (12) Sđd, tr.286. “Mẫu Liễu gắn bó mật thiết với giai đoạn (13) Đặng Văn Lung (2004), Văn hóa Thánh Mẫu, (13) trưởng thành của tư duy dân tộc” , là Mẹ Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội, tr.366. Đất phát triển qua các giai đoạn phát triển (14) Sđd, tr.7. (15) của dân tộc; “Mẫu Mị Châu, đúc kết biểu Ngô Đức Thịnh (1993), Đạo Mẫu ở Việt Nam, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội; (2001), Tín trưng Mẹ Đất từ nguyên thủy đến hết thiên ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng, Nxb Khoa học xã niên kỷ I trước công nguyên”; Mẫu Ỷ Lan, hội, Hà Nội; cùng nhiều bài báo như “Nhận thức về “đúc kết sự chuyển hóa từ Mẹ Đất thành Mẹ Đạo Mẫu và một số hình thức Shaman của các dân Nước (nước cho nông nghiệp và nước - Tổ tộc nước ta” (Thông báo khoa học, số 3 - 7 năm 2001; Viện Nghiên cứu Văn hóa Nghệ thuật), “Thờ quốc) từ thiên niên kỷ I đến đầu thiên niên Mẫu và các hình thức hầu bóng, múa bóng ở Nam kỷ II có nghĩa là từ khi triều Lý mở ra công Bộ” (Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật số 1 năm 2005) 82
5. Hình tượng Mẫu Liễu qua cái nhìn văn hóa học thần, các tác giả sau này xem tín ngưỡng trong sản xuất, chống thiên tai, chống xâm Tứ phủ là sự tiếp tục phát triển của tín lăng. Mẫu Liễu cũng chẳng phải một nhân ngưỡng nữ thần có từ cổ xưa của người vật kì vĩ khổng lồ như bà Vú Thúng, bà Việt, Đạo giáo chỉ là yếu tố ảnh hưởng và là Khổng Ôn. Thế nhưng Mẫu Liễu lại trở phương diện ít được họ chú ý. Chúng tôi thành vị nữ thần được thờ phụng nhiều không bàn đến sự hợp lý hay chưa của cách nhất, phổ biến nhất, được tôn vinh là “Mẫu nhìn này, nhưng kể từ đó thì tính cách, Nghi Thiên Hạ”?(16) phẩm chất của Mẫu Liễu, nhất là với tư Mẫu Liễu chẳng có sự nghiệp lớn lao, cách người mẹ bắt đầu được quan tâm: Mẫu thậm chí đời sống cá nhân còn thua thiệt so Liễu là sự phát triển của hình tượng mẹ từ với những người bình thường. Lần đầu thai thuở khai thiên lập địa đến nay(16). thứ nhất, Mẫu Liễu là người phụ nữ không Từ việc phân định hai góc độ tiếp cận có chồng, cha mẹ đã mất, bà trở thành khác nhau của hai thế hệ nghiên cứu, cũng người phụ nữ cô đơn và mất sớm năm bà 40 như từ quan sát thực tế, chúng ta thấy có sự tuổi. Lần đầu thai thứ hai, đang khi cuộc giao thoa của hai dòng văn hóa tín ngưỡng: sống chồng con hạnh phúc chưa được một là Đạo giáo dân gian, với đồng cốt, phù hưởng thụ bao nhiêu, bà cũng chết trẻ, ở thủy, và hai là tín ngưỡng thờ nữ thần cổ tuổi 21, không bệnh mà mất đầy oan ức. xưa của người Việt, để hình thành nên tín Lần đầu thai thứ ba, cũng giống lần thứ hai, ngưỡng mới, tín ngưỡng Tứ phủ đặc sắc hạnh phúc với chồng là chàng Mai Sinh như ta đang thấy. Vấn đề là tại sao lại diễn (kiếp sau của Đào lang) cùng con trai chưa ra quá trình ấy? bao lâu đã đến hạn phải về trời. Đúng như 3. Những đặc điểm của hình tượng tác giả của Tranh Đạo giáo ở Bắc Việt Nam Mẫu Liễu nhận xét: “Theo truyền thuyết, Liễu Hạnh có gốc gác là một trích tiên giáng trần. Đầu Việc chỉ ra những đặc điểm riêng biệt thai ba lần xuống trần gian, có sắc đẹp và trí của hình tượng Mẫu Liễu đòi hỏi chúng ta thông minh của một tiên nữ, mà nhân thọ phải so sánh hình tượng Mẫu Liễu với các sớm chấm dứt. Ba lần tái sinh mà không vị thần trước và cùng thời với Mẫu. trọn vẹn một kiếp đời. Sống không đủ để Mẫu Liễu là một nữ thần, nên trước hết hưởng hạnh phúc vui vầy lứa đôi với hai chúng ta phải so sánh Mẫu với tất cả các nữ đời chồng. Chết rồi mà vẫn chưa yên dạ với thần xuất hiện trước đấy. con thơ. Điển hình về chết yểu; “bà có đầy Hầu hết các nữ thần Việt đều là những đủ các đặc điểm huyền linh của các cô hồn, người có công lao lớn với dân tộc và nhân được đúc kết lại trong tín ngưỡng dân gian. dân. Đó là Âu Cơ (người mẹ giống nòi); là Là kết tinh tư duy, hình tượng về các cô Hai Bà Trưng cùng các nữ tướng của mình hồn: đủ loại các cô các cậu. Và các cô các (như Ngọc Phượng, Khâu Ni, Bát Nạn, Phật cậu đã trở thành thị thần, quân gia của bà Nguyệt ) hy sinh vì nền độc lập dân tộc, là Ỷ Lan, Đô Hồ phu nhân (những thôn nữ (16) Chú ý rằng có nhiều công trình nghiên cứu khác bình thường trở thành công chúa, bà hoàng về tín ngưỡng này mà chúng tôi không nhắc đến, có công chống xâm lăng); là các vị nữ tổ giản đơn vì chúng ít liên quan đến vấn đề đang bàn - nghề dạy dân trồng cây, dệt vải, nuôi tằm hình tượng Mẫu Liễu. Ngay các tác giả chúng tôi đã kể trên thì hình tượng Mẫu Liễu cũng không phải Khác với họ, Mẫu Liễu chỉ là một người mối quan tâm chính của họ, chỉ trong khi thực hiện phụ nữ bình thường, không có công lao nghiên cứu, họ có đề cập đến mà thôi. 83
6. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 Chúa Cô Hồn: công chúa Liễu Hạnh”(17). chống lại những câu thúc, nhất là của lễ Những phẩm chất ở người phụ nữ tưởng nghi phong kiến và Nho giáo ở hình tượng như bình thường, nhưng thật ra là cao cả, là Mẫu Liễu là một nét hoàn toàn mới xuất phẩm chất cần có trước hết ở mọi người hiện trong truyền thuyết về các vị thần Việt. phụ nữ, qua hình tượng Mẫu Liễu, lần đầu Bà không phải là người phụ nữ cam chịu và tiên được tôn vinh, thánh hóa. Những phẩm chấp nhận số phận, mà luôn luôn chống lại chất này là: sinh dưỡng con cái, thương yêu số phận. Hết hạn ở trần bà vẫn tìm cách chăm sóc chồng, khuyên bảo chồng đi vào quay trở lại, chăm sóc cho cha mẹ, chồng con đường chân chính, phụng dưỡng cha con. Trong chuyện lấy chồng: lúc đầu mẹ hai bên, lo làm ăn buôn bán, lo canh không thích lấy chồng, rồi sau lấy chồng cửi, đem lại hạnh phúc cho gia đình Có không cần mai mối. Những câu bà nói cùng cuộc sống giản dị bên chồng, chăm sóc cha Mai Sinh là thái độ phản ứng của một nền mẹ, nuôi dưỡng con cái, thậm chí cả nhu văn hóa coi trọng cái thực hơn cái “hư cầu ái ân cũng được tế nhị thể hiện trong danh”, cái “lễ nghi lặt vặt” (lời Mẫu Liễu) hình tượng Mẫu Liễu, đấy thực sự là điểm của Nho giáo. Thái độ đối với ông vua thần rất mới, rất ấn tượng, không chỉ trong thần Nho giáo cũng không phải là tuân phục: bà tích, mà cả trong văn học dân tộc cho đến chống lại triều đình nhằm buộc triều đình thế kỷ XV. phải thừa nhận mình, phải nhượng bộ. Tất Hầu hết các nữ thần khác đều là những cả những điều ấy đều nói lên một sự xung nhân vật giản đơn trong ký ức nhân dân, đột văn hóa và chính trị, một bên là Nho tính cách cá nhân của họ thường không rõ giáo và triều đình quân chủ tập quyền, một rệt và một chiều. Mẫu Liễu rất khác. Mẫu bên là văn hóa và tín ngưỡng dân gian. Tín vừa như một người phụ nữ hiền thục, yêu ngưỡng Mẫu Liễu vừa phản ánh vừa là kết chồng thương con, đảm đang buôn bán, có quả của cuộc đấu tranh ấy, khẳng định tình yêu và khát vọng sống hạnh phúc như quyền tồn tại của tín ngưỡng và văn hóa một người bình thường, vừa như một người dân gian trước lấn lướt của văn hóa và tín tinh quái ngang ngược, thích trêu ghẹo ngưỡng ngoại lai.(17) người đời, thậm chí có khi chủ động gây tai Các nhà nghiên cứu hiện nay (khi xét ương cho dân chúng, để dân chúng phải biết theo năm sinh của Mẫu Liễu trong sự tích đến mình. Có lúc Mẫu yếu đuối (lo sợ trước lần thứ nhất là năm 1434, lần thứ hai là năm kẻ lạ mình chưa biết), có lúc Mẫu ngây thơ 1557), cho rằng thời điểm hình thành tín bị Tiền Quan Thánh lừa thu hết phép và bị ngưỡng Mẫu Liễu (nội dung chủ yếu của tín bắt. Trong truyện dân gian, đến cả anh ngưỡng Tứ phủ) khoảng từ giữa thế kỷ XV chàng Trạng Quỳnh người trần cũng lừa đến đầu thế kỷ XVI. Đây là thời kỳ dân tộc Mẫu để xin tiền, thuê ruộng, thi đỗ. Hình ta có bước thay đổi lớn về văn hóa. Trước như lúc ấy Mẫu không còn là vị thần quyền đấy, thời Lý - Trần, các triều đình phong uy có pháp thuật cao cường, sẵn sàng trừng kiến đều coi trọng cả Tam giáo. Nho giáo phạt những kẻ dám bỡn cợt bà, mà như một chưa có vai trò là hệ tư tưởng chủ đạo. Các người phụ nữ bình thường sống bên ta. vị vua thời Lý - Trần đều say mê Phật giáo. Chính vì những phẩm chất như vậy, Mẫu Bên cạnh đó, văn hóa và tín ngưỡng dân Liễu trở thành hình tượng nữ thần đậm tính người nhất, và gần gũi với người nhất. (17) Phan Ngọc Khuê (2001), Tranh Đạo giáo ở Bắc Tính chất phản kháng và phóng khoáng, Việt Nam, Nxb Mỹ Thuật, Hà Nội, tr.14. 84
7. Hình tượng Mẫu Liễu qua cái nhìn văn hóa học gian chưa bị giới nho sĩ phê phán gay gắt. Thế kỷ XV, sau thất bại nhanh chóng Sau khi đánh đuổi giặc Minh, triều đình nhà của nhà Hồ trước quân xâm lược Minh, sau Lê có xu hướng ngày càng đưa Nho giáo những lần đánh ra tận Thăng Long của Chế thành hệ tư tưởng quan phương. Sự xung Bồng Nga cùng các cuộc chiến giữa Chăm đột văn hóa và tín ngưỡng, đặc biệt là giữa Pa và Đại Việt, đất nước Đại Việt nhỏ yếu Nho giáo với tín ngưỡng dân gian thờ nữ đứng trước yêu cầu tổ chức một nhà nước thần, tục thần, “dâm thần”, “tà thần”, tục tập quyền mạnh, đủ sức chống lại sự bành đồng cốt trở nên gay gắt. trướng từ phương Bắc và mở nước về Cùng nảy sinh trong thời đại này, tín phương Nam. Trước yêu cầu này, các chính ngưỡng Thành hoàng và tín ngưỡng Tứ phủ quyền Đại Việt chủ động đề cao Nho giáo, là hai hiện tượng tương xứng về quy mô và tăng cường quyền lực tập trung của nhà tầm vóc, đều kế thừa những tín ngưỡng nước, của ông vua thần. Điều đó mâu thuẫn truyền thống cổ xưa của dân tộc, đều nhanh với quyền tự quản của các cộng đồng làng, chóng lan ra toàn quốc để trở thành những với các ông thần làng cổ xưa, nhiều khi là tín ngưỡng phổ biến nhất, và cả hai đều “dâm thần”, “tà thần”, với phong tục tập chứng tỏ sức sống của chúng cho đến nay. quán vốn có ở các làng. Phép nước mâu Chúng hẳn là phải đáp ứng một nhu cầu có thuẫn với lệ làng. Đó là mâu thuẫn cả về thật của dân tộc. Xem xét mối liên hệ của chính trị, kinh tế, văn hóa và tôn giáo. Tín hai hiện tượng này sẽ dễ dàng tìm hiểu hơn ngưỡng Thành hoàng là giải pháp dung hòa cái nhu cầu ấy. mâu thuẫn đó: dưới bóng vị Thành hoàng Thoạt nhìn thì tín ngưỡng Mẫu Liễu và làng được nhà nước thừa nhận, được vua tín ngưỡng Thành hoàng là hai tín ngưỡng ban sắc phong, thờ cúng theo kiểu Nho hoàn toàn khác nhau, thậm chí đối nghịch giáo, là tín ngưỡng thờ thần làng cổ xưa, nhau. Tín ngưỡng Thành hoàng gắn mật các “dâm thần”, “tà thần” là các phong tục thiết với Nho giáo, được tầng lớp Nho sĩ tập quán, các trò diễn, trò chơi dân gian trái ủng hộ, tham gia, vun đắp, gắn với chế độ ngược hoàn toàn với quan niệm Nho giáo. phụ quyền, có liên hệ rõ ràng với văn hóa Vì vậy, tín ngưỡng Thành hoàng trở thành phụ quyền của phương Bắc (coi trọng đàn ông). Còn tín ngưỡng Mẫu Liễu bị Nho tín ngưỡng đặc sắc của làng Việt, tín giáo phê phán, lại gắn với đồng cốt, đề cao ngưỡng duy nhất tích hợp trong nó các chức phụ nữ, được phụ nữ ủng hộ, là sự tiếp nối năng chính trị, kinh tế, văn hóa và tín tục thờ nữ thần cổ xưa, là ánh hào quang ngưỡng. Theo Đinh Gia Khánh: “Tín ngưỡng của chế độ mẫu quyền Đông Nam Á. Thành hoàng là một thiết chế chính trị - tôn (18) Vậy vì sao hai hiện tượng đối ngược nhau giáo quan trọng của làng xã Việt Nam” . lại nảy sinh và đồng hành cùng nhau? Vì sao Tín ngưỡng Tứ phủ là một phản ứng người Việt Nam lại đồng thời chấp nhận cả khác, một kiểu lựa chọn khác nhưng cũng hai thứ tín ngưỡng rất khác nhau như vậy? là giải pháp dung hòa mâu thuẫn giữa các Hay nói cách khác, hai thứ tín ngưỡng bộc lộ tín ngưỡng dân gian với Phật giáo, Đạo ra hết sức khác nhau ấy sao lại có thể đồng giáo và nhất là với Nho giáo. Cuộc chiến thời đáp ứng nhu cầu của người Việt? Có Sùng Sơn là sự xung đột và nhân nhượng điểm chung giữa chúng hay không? Đây là giữa chúng để đi đến cùng tồn tại, mà thoạt một câu hỏi văn hóa học thú vị. (18) Đinh Gia Khánh, sđd, tr.302. 85
8. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 đầu, Nho giáo (đại diện là triều đình) chủ thành một tín ngưỡng mở, mọi vị thần đều động cấu kết với Đạo giáo (Tiền Quan có thể gia nhập, thậm chí nhiều tín ngưỡng Thánh) nhằm dẹp bỏ tín ngưỡng dân gian Đạo giáo dân gian khác (trừ tà, bắt ma, đổi (Chúa Liễu) nhưng kết quả là phải nhượng mạng, cắt duyên ) có thể liên kết để tồn bộ với sự dàn xếp của Phật giáo (Phật Bà tại, bất chấp sự đối nghịch từ phía Nho Quan Âm). Tín ngưỡng Tứ phủ là sự khẳng giáo. Sự ra đời của Mẫu Liễu, sự dung hợp định rằng các tín ngưỡng tôn giáo đều có của tín ngưỡng Mẫu Liễu với các tín thể tồn tại cùng nhau, dung nạp nhau, vừa ngưỡng cổ xưa, kết hợp với quan niệm về độc lập vừa phụ thuộc nhau. Sự hiện diện vũ trụ trong dân gian chịu ảnh hưởng của của điện Mẫu trong các chùa thờ Phật, của Phật giáo, Đạo giáo đã đưa đến hệ thống các điện Phật trong các phủ thờ Mẫu là tam - tứ phủ. Qua đồng cốt, tín ngưỡng thờ bằng chứng hiển nhiên. Những tín ngưỡng nữ thần cũng tìm được hình thức giao tiếp dân gian cổ xưa hội nhập vào tín ngưỡng gần gũi giản dị giữa người và thần, nửa gián thờ mẫu để cùng tồn tại: tục thờ người chết tiếp, nửa trực tiếp, từ đó dễ dàng tích hợp trẻ (Bà Cô, Ông Mãnh), tục thờ rắn (ông không chỉ các vị thần, các tín ngưỡng khác Lốt), thờ Hổ, thần sông thần biển (Vua cha mà cả các hình thức nghệ thuật diễn xướng Bát Hải), thờ cây (liễu, hạnh, mai, quế, dân gian để phát triển và có được diện mạo quỳnh, đào - tên các nhân vật trong những như ngày nay. truyền thuyết về Mẫu Liễu) Tục đồng cốt Có thể nói, trong tín ngưỡng Mẫu Liễu, vốn là đối tượng bị phê phán gay gắt nhất các yếu tố của Nho giáo, Phật giáo, Đạo từ phía Nho giáo đã tìm được cách bảo tồn giáo ngoại lai đã được chọn lọc, Việt hóa, qua con đường nấp bóng tín ngưỡng nữ hòa với các yếu tố bản địa, trở thành những thần và tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc thành tố của văn hóa Việt, làm phong phú (Đức Thánh Trần), để liên kết cùng các tín thêm văn hóa Việt, góp phần đưa nó phát ngưỡng cổ xưa khác trong sự hình thành tín triển lên một trình độ mới. Các hình thức ngưỡng Tứ phủ. tín ngưỡng cổ xưa khác nhau của dân tộc Đóng vai trò trực tiếp của quá trình này tích hợp trong tín ngưỡng Mẫu Liễu làm có lẽ chính là các thầy cúng, các ông đồng, cho nó phù hợp với tâm thức của người bà cốt. Ẩn đằng sau các cuộc lên đồng là Việt Nam. Đó là một sự tập hợp mới của tâm thức, mong muốn của nhân dân. Việc văn hóa và tín ngưỡng dân tộc, hình thành các Thánh Mẫu về chứng đồng cho các thần trong điều kiện Nho giáo khe khắt ngoại lai cấp thấp hơn giáng đồng, nhập đồng, việc đang ngày càng gia tăng ảnh hưởng trong thánh phán thông qua miệng đồng cốt có xã hội, để tự bảo tồn, thích ứng, đổi mới, lẽ đã tạo ra quá trình kết hợp: tín ngưỡng phát triển hơn. Do đáp ứng nhu cầu ấy mà thờ Mẫu che chở cho “đồng cốt quàng các tín ngưỡng Thành hoàng hay tín xiên”, bảo hộ, chứng giám cho các ông ngưỡng Tứ phủ đã nhanh chóng phát triển Hoàng, các Quan, các Chầu, các Cô, các và trở thành phổ biến. Cậu Tín ngưỡng thờ nữ thần nắm lấy 4. Kết luận đồng cốt để dung hợp các tín ngưỡng khác Từ góc độ văn hóa học, chúng ta đã thấy thành hệ thống mới. Nếu không có đồng được điểm thống nhất giữa tín ngưỡng cốt, các nữ thần vẫn chỉ là các vị thần đơn Thành hoàng và tín ngưỡng Mẫu Liễu. Đó lẻ. Với đồng cốt, tín ngưỡng Tứ phủ trở là: xét sâu xa, cả tín ngưỡng Mẫu Liễu lẫn 86
9. Hình tượng Mẫu Liễu qua cái nhìn văn hóa học tín ngưỡng Thành hoàng đều là sản phẩm đi vào chùa thờ Phật, trở thành hiện tượng của tiếp xúc văn hóa, là kết quả của sự dung phổ biến, đã tạo nên lối kết hợp Phật - Mẫu hòa mâu thuẫn về văn hóa, là cách phản rất lạ, trong đó điện Mẫu ở vị trí thứ yếu ứng của tín ngưỡng bản địa, sự tự vệ của tín trong chùa, nhưng riêng biệt và thu hút ngưỡng bản địa trước văn hóa ngoại lai một đông đảo người đi lễ không kém. Đấy là cách rất Việt Nam (có đấu tranh, có tiếp một nét độc đáo của văn hóa Việt Nam: thu, có hòa giải; dung hòa nhưng vẫn giữ nhiều hiện tượng văn hóa Việt Nam có được bản sắc). Xét đến cùng, cả tín ngưỡng dáng vẻ bên ngoài ngoại lai, nhưng nội Mẫu Liễu và tín ngưỡng Thành hoàng đều dung, bản chất của nó là Việt Nam. là sự tiếp tục của tín ngưỡng bản địa, khẳng Nếu các vị nữ thần cổ xưa là biểu tượng định sức sống trường tồn của nó trong bối của sự thống nhất nòi giống dân tộc (như cảnh tiếp xúc, đổi mới về văn hóa. Âu Cơ), của sự dung hợp văn hóa (như Man Hình tượng Mẫu Liễu còn phản ánh hệ Nương), của các sức mạnh thiên nhiên (như thống giá trị của thời đại có sự thay đổi, Tứ Pháp), của cuộc đấu tranh vì độc lập dân biểu hiện của sự trưởng thành của tư duy tộc về chính trị (Hai Bà Trưng, Ỷ Lan cùng dân tộc. Nếu trước kia, người ta chỉ đề cao các nữ thần có công trong chống ngoại xâm sự vĩ đại, thì đến khi ấy, người ta biết đề khác) , thì hình tượng Mẫu Liễu là sản cao đúng đắn những phẩm chất tưởng như phẩm của thời đại ở thế kỷ XV, khi đất bình thường và những hạnh phúc giản dị nước độc lập về chính trị, nhưng đứng trước của con người, đưa chúng lên địa vị cao yêu cầu bảo vệ sự độc lập văn hóa trước sự nhất. Nhân vật tiêu biểu của khát vọng về du nhập và lấn lướt của một học thuyết, một hạnh phúc giản dị ấy chính là người phụ nữ. thiết chế chính trị - văn hóa - tôn giáo khắc Qua hình tượng Mẫu Liễu, nhân vật ấy nghiệt là Nho giáo. Mẫu Liễu đã trở thành được đưa lên địa vị cao quý nhất “Mẫu vị nữ thần đầu tiên biểu tượng cho một cuộc Nghi Thiên Hạ”, trở thành vị nữ thần được tập hợp văn hóa mới đấu tranh vì sự độc lập thờ cúng nhiều nhất, phổ biến nhất. văn hóa của dân tộc. Mẫu cũng là vị thần Tín ngưỡng Tứ phủ (tín ngưỡng dân đầu tiên biểu tượng cho hạnh phúc bình dị gian Việt) tuy chịu ảnh hưởng của Đạo của con người, cho những phẩm chất cao giáo và Phật giáo nhưng đã thoát ra, tập quý của người phụ nữ. Hình tượng Mẫu hợp lại, vượt lên, cố gắng hệ thống hóa Liễu trở thành hình tượng người nữ anh thần điện của mình; tuy vẫn còn chấp nhận hùng văn hóa đầu tiên bảo vệ sự tồn vong những vị thần “bề trên” như Ngọc Hoàng của văn hóa dân tộc. Có lẽ, chính sự tàn độc Thượng Đế của Đạo giáo, Phật Tổ của của chính sách đồng hóa của bọn đô hộ nhà Phật giáo, nhưng đã coi các vị thần Việt Minh qua hai mươi năm chiếm đóng đất trở thành những vị thần độc lập, những vị nước ta (1407 - 1427) đã là một tác nhân thần này lấn lướt hoàn toàn trong tâm thức khiến dân tộc ta vùng dậy phản kháng mãnh dân gian và trong thực tế thờ cúng của liệt, để khẳng định một nền văn hóa bình dị, người dân, đến mức thành “thần chủ” (theo nhưng độc lập, bất khuất, trường tồn của cách gọi của một số nhà nghiên cứu nói mình, và vì thế mà nhân dân ta đã sản sinh trên). Các phủ thờ Mẫu cùng nhiều điện ra tín ngưỡng Tứ phủ cùng hình tượng Mẫu mẫu độc lập ra đời, trong đó thờ Phật chỉ Liễu đi vào tâm thức dân tộc để tồn tại còn ở vị trí thứ yếu. Đồng thời, điện Mẫu vững bền cho đến ngày nay. 87
10. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(89) - 2015 88