Khởi nghiệp và các nguồn lực tài chính tài trợ trong thời kỳ hội nhập

Nội dung text: Khởi nghiệp và các nguồn lực tài chính tài trợ trong thời kỳ hội nhập

1. KHỞI NGHIỆP VÀ CÁC NGUỒN LỰC TÀI CHÍNH TÀI TRỢ TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP ENTREPRENEURSHIP AND FINANCIAL SOURCES IN THE CONTEXT OF INTERNATIONAL INTEGRATION TS. Nguyễn Thị Thanh Phương – Trường Đại học Thương mại TS. Hoàng Thị Việt Hà – Trường Đại học Công nghiệp Hà Nội Tóm tắt Bài viết phân tích vấn đề khởi nghiệp trong bối cảnh hội nhập hiện nay tại Việt Nam. Một trong những bước quan trọng trong quá trình bắt đầu công việc kinh doanh là đảm bảo nguồn tài chính đầy đủ. Tác giả tiến hành phân tích tài liệu, khảo sát điều tra về thực trạng khởi nghiệp và các nguồn vốn khởi nghiệp của các doanh nghiệp Việt Nam trong 3 năm gần đây. Kết quả cho thấy nguồn vốn khởi nghiệp chủ đạo của các doanh nhân vẫn là vốn tự có và vốn huy động từ người thân và bạn bè. Tiếp cận với nguồn vốn bên ngoài để khởi nghiệp (vốn ngân hàng hoặc các quỹ đầu tư) là khá khó đối với các doanh nghiệp thời kỳ đầu, bất chấp bối cảnh hội nhập sâu rộng hiện nay của nền kinh tế. Hầu hết các nhà lãnh đạo thường sử dụng nguồn vốn tự có sau đó mới dẫn tiếp cận với các nguồn vốn bên ngoài để mở rộng quy mô. Từ khóa: Khởi nghiệp, nguồn vốn, tài trợ khởi nghiệp, hội nhập, Việt Nam Abstract The paper analyzes the Vietnam entrepreneurship in the context of the international integration. One of the key steps in starting a business is to ensure financial resources. We conducted a literature review and survey on Vietnam start-up companies in the last 3 years. The results showed that a key source for financing start-up companies is from familiar members and friends. Access to external sources of capital to start a business (bank loans or investment funds) is quite difficult. Most entrepreneurs often use their own capital then led to access external sources of capital to expand the firm scale. Key words: Entrepreneurship, financial sources, financing start-up companies, integration, Vietnam 197
2. 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Thị trường Việt Nam được đánh giá là thị trường đầy tiềm năng; số lượng doanh nghiệp thành lập mới mỗi năm là tương đối lớn đồng nghĩa với việc làn sóng khởi nghiệp ngày càng tăng cao. Tuy nhiên, quá trình hội nhập ngày càng sâu rộng của đất nước không chỉ tạo cơ hội mà còn mang lại những thách thức cho các doanh nghiệp khởi nghiệp do phải cạnh tranh với các công ty nước ngoài đang xâm nhập vào khai thác thị trường. Vấn đề khởi nghiệp đang là vấn đề được quan tâm nhất trong giai đoạn hiện nay; báo cáo của Chính phủ tại kỳ họp thứ 3 Quốc hội khóa 11 đã khẳng định: “Doanh nhân - Doanh nghiệp là lực lượng chủ lực xung kích trong sự nghiệp phát triển kinh tế”. Năm 2013, Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam phối hợp với Trung tâm Phát triển nghiên cứu Quốc tế (IDRC) của Canada tham gia nghiên cứu chỉ số GEM (Global Entrepreneurship Monitor) hay còn gọi là chỉ số khởi nghiệp toàn cầu – đánh giá thực trạng khởi nghiệp tại các quốc gia tham gia nghiên cứu. Năm 2014, cơ hội kinh doanh và tiềm năng khởi nghiệp tại Việt Nam được đánh giá đã có sự cải thiện do phục hồi kinh tế và tiềm năng từ hội nhập kinh tế quốc tế, đặc biệt sự thành lập của Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC) và Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương TPP vừa ký (Lương Minh Huân và các cộng sự, 2015). Kích thích tinh thần khởi nghiệp, hình thành đội ngũ doanh nhân Việt mạnh, xây dựng cho được thương hiệu quốc gia là con đường để Việt Nam có thể phát triển nhanh và bền vững trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng. Đó là khẳng định của Ủy viên Bộ Chính trị, Trưởng Ban Kinh tế Trung ương Vương Ðình Huệ khi trả lời phỏng vấn báo chí nhân dịp đầu xuân mới (Lê Kim Liên, 2016). Tại Hội thảo “Khởi nghiệp trong thời kỳ hội nhập” ngày 30/3/2016, bà Vũ Kim Hạnh - Chủ tịch Hội doanh nghiệp Hàng Việt Nam chất lượng cao, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu kinh doanh và Hỗ trợ doanh nghiệp cho biết một tin vui khởi nghiệp: Chính phủ đã lần đầu tiên yêu cầu phải hình thành và từng bước phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp như: vườn ươm doanh nghiệp, quỹ hỗ trợ khởi nghiệp, quỹ đầu tư mạo hiểm, nhằm khuyến khích, hỗ trợ thúc đẩy khởi nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực đổi mới sáng tạo, áp dụng công nghệ mới, cải tiến quy trình sản xuất nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế giới ngày càng sâu rộng hiện nay (Lưu Quốc Tại, 2016). Trước thực trạng hiện tại, bài viết này phân tích vấn đề “Khởi nghiệp và các nguồn lực tài chính tài trợ trong thời kỳ hội nhập” để có một cái nhìn toàn cảnh về khởi nghiệp tại các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay; từ đó đưa các nhận định, nhận xét cũng như có những kiến nghị giải pháp không chỉ với doanh nghiệp khởi sự kinh doanh mà cả với các cơ quan Nhà nước trong vấn đề hỗ trợ doanh nghiệp phát triển bền vững tại thị trường trong nước cũng như quốc tế. 2. TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VỀ KHỞI NGHIỆP VÀ NGUỒN LỰC TÀI CHÍNH CHO KHỞI NGHIỆP 2.1. Quy trình khởi nghiệp và các hình thức tài trợ khởi nghiệp Trong nghiên cứu của mình, Maurya (2012) đề xuất một quy trình 3 giai đoạn khởi sự của một doanh nghiệp. Giai đoạn 1 cũng là giai đoạn quan trọng nhất là việc công ty đó đưa 198
3. ra được ý tưởng kinh doanh và lên kế hoạch để tiến hành ý tưởng kinh doanh đó. Ý tưởng kinh doanh của công ty có thể đưa ra rất dễ dàng và nhanh chóng tuy nhiên điều khó khăn nhất là lên kế hoạch thực hiện nó. Quá trình thực hiện ý tưởng đòi hỏi đầu tư nhiều vốn và nguồn lực của công ty, và thường do chủ doanh nghiệp tài trợ bằng vốn tự có hoặc huy động từ người thân và bạn bè. Điều quan trọng ở đây là phải lên được một kế hoạch kinh doanh một cách cụ thể và chi tiết từng bước thực hiện để người lãnh đạo của công ty đưa ra các quyết định chính xác khi câu hỏi đặt ra rằng: “khách hàng cần gì và họ có thực sự bỏ tiền để sử dụng các sản phẩm của mình hay không?” và các bước đi của công ty có thực sự chính xác và đưa được sản phẩm đến với khách hàng hay khong. Trong giai đoạn 2, các nhà lãnh đạo doanh nghiệp phải trả lời được câu hỏi liệu những ý tưởng khởi nghiệp của mình có phải thực sự là những gì khách hàng muốn và cần sử dụng. Sau giai đoạn lên ý tưởng và lập kế hoạch kinh doanh, công ty cần phải có những biện pháp điều tra thị trường để tìm hiểu nhu cầu thực sự của người tiêu dùng và sản phẩm của công ty có cơ hội tồn tại và phát triển hay không. Công ty có thể thử nghiệm sản phẩm của mình trên quy mô nhỏ để thu thập dữ liệu, phân tích tâm lý hành vi khách hàng để quyết định có tiếp tục mở rộng kinh doanh với ý tưởng về sản phẩm này hay không. Giai đoạn 3 liên quan đến việc mở rộng quy mô công ty và các bước để thâm nhập thị trường tạo tiền đề phát triển cho công ty. Mở rộng quy mô công ty đồng nghĩa với việc số lượng nhân sự cần thiết cho công việc cần được tăng lên cũng như việc kêu gọi đầu tư vào công ty để gia tăng lượng vốn cần thiết để phát triển kinh doanh. Thời điểm lý tưởng để phát hành cổ phiếu ra công chúng hoặc kêu gọi các nhà đầu tư khác là thời điểm khi sản phẩm đã được đưa vào thử nghiệm ở quy mô nhỏ và đem lại thành công, được sự đón nhận của khách hàng tạo tiền để để công ty mở rộng công tác bán sản phẩm. Chi tiết hơn, theo Marmer, Hermann và Berman (2011), các công ty bắt đầu quá trình khởi nghiệp của mình theo 6 giai đoạn; và tương ứng với các giai đoạn là các hình thức tài trợ với các nguồn tài chính tương đối khác nhau, đặc biệt với các DNVVN (Klacmer Calopa và các cộng sự, 2014). Giai đoạn 1 là giai đoạn lên ý tưởng kinh doanh và khám phá thị trường. Giai đoạn này thường kéo dài từ 5 – 7 tháng. Khi ý tưởng kinh doanh được hình thành, các nhà khởi sự doanh nghiệp cân nhắc xem liệu có bất cứ bên nào quan tâm đến sản phẩm của mình để từ đó lên kế hoạch phát triển và nhân rộng sản phẩm đó. Giai đoạn 2 là việc doanh nghiệp tiến hành kiểm tra tính phù hợp của sản phẩm của mình trên thị trường. Giai đoạn này thường tiến hành từ 3 – 5 tháng. Doanh nghiệp cần tiến hành các nghiên cứu thị trường chuyên sâu để xác nhận việc người sử dụng quan tâm đến sản phẩm của mình và có nhu cầu sử dụng sản phẩm trong tương lai. Giai đoạn 3, khi các nghiên cứu xác nhận rằng sản phẩm của công ty có thể tồn tại trên thị trường, công ty sẽ tiến hành các biện pháp để đưa sản phẩm đến người tiêu dùng và bắt đầu mô hình kinh doanh của mình. Các biện pháp marketing cần được sử dụng hiệu quả để tăng số lượng khách hàng và đưa sản phẩm đến gần hơn với người tiêu dùng. Giai đoạn này thường kéo dài từ 5 – 6 tháng. 199
4. Các giai đoạn trên thường được gọi chung là giai đoạn khởi nghiệp. Trong thời ký này, nguồn vốn sử dụng thường là vốn tự có của chủ doanh nghiệp hoặc vốn được kêu gọi đầu tư từ người thân và bạn bè. Giai đoạn 4, khi các sản phẩm đã dần tiếp cận và được người tiêu dùng quan tâm, các công ty sẽ tìm cách mở rộng quy mô doanh nghiệp, tuyển dụng thêm nhân viên và kêu gọi vốn đầu tư từ bên ngoài để phát triển kinh doanh. Giai đoạn này trùng với giai đoạn 3 theo lý thuyết của Ash Maurya (2012). Giai đoạn kéo dài từ 7 – 9 tháng. Từ giai đoạn này, nguồn vốn phổ biến nhất và quan trọng nhất tài trợ doanh nghiệp là từ ngân hàng hay các quỹ đầu tư mạo hiểm. Trong phạm vi bài viết này sẽ tập trung vào các nguồn vốn khởi nghiệp ban đầu của doanh nghiệp nói chung và chủ doanh nghiệp nói riêng. Giai đoạn 5 là giai đoạn doanh nghiệp tối đa hóa lợi nhuận và giai đoạn 6 là giai đoạn doanh nghiệp đổi mới để phát triển kinh doanh hoặc tìm kiếm một sản phẩm mới thay thế cho sản phẩm cũ khi mà sản phẩm cũ sau một thời gian đã không còn nhận được sự quan tâm từ phía khách hàng nữa. Sau nhiều giai đoạn phát triển, doanh nghiệp không còn được gọi là doanh nghiệp khởi nghiệp nữa mà đã trở thành một doanh nghiệp hoạt động có lợi nhuận và phát triển một mô hình kinh doanh ổn định với quy trình kinh doanh rõ ràng dưới sự điều hành của nhà lãnh đạo có kinh nghiệm. Từ đây, các nguồn vốn tài trợ doanh nghiệp chủ yếu từ ngân hàng, từ các nhà đầu tư. 2.2. Các nguồn tài trợ khởi nghiệp trong bối cảnh hội nhập Một trong những bước quan trọng trong quá trình bắt đầu một công việc kinh doanh là đảm bảo nguồn tài chính đầy đủ. Các doanh nhân có kinh nghiệm trong việc khởi sự kinh doanh có thể huy động nhiều nguồn vốn tài trợ (cả chính thức và không chính thức) hơn là những người chưa có bất kỳ một kinh nghiệm nào trước đó. Trong nghiên cứu của mình, Atherton (2012) đã chứng minh rằng các quyết định của người sáng lập doanh nghiệp chịu sự ảnh hưởng rất nhiều từ nguồn tài chính của doanh nghiệp (chính thức hoặc không chính thức). Đồng thời, sự chênh lệch giữa nguồn tài chính nhiều hay ít cũng ảnh hưởng rất lớn đến việc khởi động kinh doanh. Việc tiếp cận với nguồn vốn bên ngoài ngay từ đầu (vốn ngân hàng hoặc các quỹ đầu tư) là khá khó đối với các doanh nghiệp thời kỳ đầu. Hầu hết các nhà lãnh đạo thường sử dụng nguồn vốn tự có sau đó mới dẫn tiếp cận với các nguồn vốn bên ngoài để mở rộng quy mô. Áp dụng cho các doanh nghiệp Việt Nam, có thể thấy Việt Nam đang trong thời kỳ hội nhập và trong khoảng 5 – 10 năm tới, cần tới 5 triệu doanh nghiệp để đáp ứng được nhu cầu phát triển của đất nước (Nhận định của Phòng thương mại và Công nghiệp Việt Nam). Như vậy, để đảm bảo nguồn tài chính ban đầu trong quá trình khởi nghiệp của mình, các doanh nghiệp cần tìm đến và tiếp cận nguồn vốn nào để đáp ứng nhu cầu của công ty. Có hai nhóm cơ bản (Berle, 1990; Stolze 1998). Thứ nhất là doanh nghiệp khởi nghiệp bằng nguồn vốn tự có của mình. Trên thực tế, đây là nhiệm vụ khá khó khăn tuy nhiên có thể bước đầu tạo nền tảng tốt cho kinh doanh. Điều này thường ứng với các doanh nghiệp không cần một nguồn vốn đầu tư lớn ngay từ đầu . Ưu điểm của phương pháp này là doanh nghiệp có thể độc lập về tài chính, người chủ doanh nghiệp có thể tự mình kiềm soát hoạt động của công ty mà không chịu ảnh hưởng của bên thứ 3. Tuy nhiên, nhược điểm của phương pháp này có thể kể 200
5. đến trong trường hợp người chủ doanh nghiệp thiếu kinh nghiệm, không có sự giúp đỡ của các đối tác giàu kinh nghiệm thì có thể dễ dàng đưa ra các quyết định sai lầm, ảnh hưởng đến hoạt động của công ty. Thứ hai, khi người sáng lập doanh nghiệp không có nguồn lực tài chính ban đầu, họ có thể huy động các nguồn lực tài chính truyền thống như: + Vay ngân hàng: đây là hình thức huy động vốn lâu đời nhất đối với các doanh nghiệp. Tuy nhiên, khá khó để tiếp cận với nguồn vốn vay này đối với các doanh nghiệp mới. Nguyên nhân là do, các thủ tục vay ngân hàng thường tương đối phức tạp và các ngân hàng cũng cần tìm hiểu rõ về lịch sử tín dụng của công ty và tài sản đảm bảo đảm bảo cho khoản vay ngân hàng. Trường hợp công ty được thành lập bởi những người trẻ tuổi, không sở hữu các bất động sản đảm bảo thì rất khó để vay vốn ngân hàng. Tuy nhiên, nếu lựa chọn được ngân hàng chấp nhận phương thức kinh doanh của công ty khởi nghiệp, các doanh nghiệp sẽ có được nguồn vốn dồi dào. Trường hợp công ty hoạt động có hiệu quả, người chủ doanh nghiệp có thể yêu cầu ngân hàng tăng hạn mức cho vay để đầu tư mở rộng quy mô sản xuất kinh doanh + Huy động vốn từ gia đình, bạn bè, người thân. Hình thức này thường được áp dụng để huy động nguồn vốn ban đầu trước khi công ty chuyển sang hình thức huy động vốn từ các nguồn tài chính bên ngoài. Các nguồn vốn này có được gọi là nguồn vốn phi tài chính. Mặc dù theo nghiên cứu, một lượng lớn công ty khởi nghiệp thất bại và không thu được lợi nhuận trong vòng 3 năm đầu kinh doanh. Tuy nhiên, người thân và bạn bè sẵn sàng chấp nhận rủi ro và bỏ tiền đầu tư vào ý tưởng kinh doanh đó. Nếu dự án thất bại, các rủi ro về mặt tài chính là không thể tránh khỏi và có thể gây ảnh hưởng đến các mối quan hệ cá nhân. Theo thống kê của trường Badson College, khoảng 100 tỷ USD được đầu tư không chính thức vào các dự án khởi nghiệp trong đó có 60 tỷ USD được huy động từ bạn bè và người thân. + Huy động vốn từ các nhà đầu tư bên ngoài: Để bắt đầu khởi động một dự án kinh doanh, người chủ công ty có thể tìm kiến nguồn vốn từ các nhà đầu tư muốn đầu tư vốn vào các doanh nghiệp có khả năng thành công. Tuy nhiên, để gây được sự chú ý của các nhà đầu tư này, dự án kinh doanh phải thực sự đặc sắc và thu hút được sự quan tâm của nhà đầu tư. Từ đó mới có cơ hội để hợp tác và phát triển dự án. + Thuê tài chính cũng là một phương pháp nhằm tối thiểu hóa nguồn vốn đầu tư ban đầu của các công ty. Đây cũng có thể coi là một hình thức huy động vốn. Theo đó, với các doanh nghiệp có vốn ban đầu ít, doanh nghiệp có thể đi thuê các tài sản có mức độ khấu hao nhanh và cần đầu tư ban đầu lớn (VD: phần cứng máy tính, ô tô, phần mềm ). Các công ty này có thể làm việc với các công ty cho thuê tài chính để đặt mua thiết bị với giá rẻ. Trong thời kỳ hội nhập, càng nhiều doanh nghiệp được thành lập thì càng nâng cao khả năng phát triển của nền kinh tế. Tuy nhiên, không dễ để thành lập một doanh nghiệp. Bênh cạnh việc chưa có kinh nghiệm, các doanh nghiệp hầu hết đều thiếu vốn đầu tư ban đầu, do vậy tỷ lệ khởi nghiệp thành công là không cao. Do vậy, Nhà nước cần có các chính sách hỗ trợ kịp thời đối với doanh nhân cũng như doanh nghiệp còn non trẻ. Đồng thời, cùng với sự hỗ trợ và quan tâm từ phía Nhà nước, các doanh nghiệp cũng cần thúc đẩy và dẫn dắt tinh thần khởi nghiệp. 201
6. 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Từ những nội dung đã trình bày phần trên, mô hình nghiên cứu được xây dựng như hình dưới đây. Hình 1: Mô hình khởi nghiệp và các nguồn vốn tài trợ tương ứng Cao Vốn tự có, người thân, bạn bè Mức độ Các nguồn phi đầu tư chính thức Rủi ro đối với nhà đầu tư Các quỹ đầu tư mạo hiểm Thị trường chứng khoán Các ngân hàng thương mại Thấp Từ khởi nghiệp và dần phát triển Nguồn: Vasilescu (2009) Nhằm mục đích tìm hiểu thực trạng về vấn đề khởi nghiệp và việc tiếp cận các nguồn lực tài chính tài trợ cho quá trình khởi nghiệp, tác giả áp dụng chủ yếu hai phương pháp nghiên cứu. Thứ nhất, tác giả tập trung vào việc phân tích các dữ liệu thu thập được từ tài liệu, sách báo và các trang Web về khởi nghiệp. Đây là nguồn dữ liệu thứ cấp đáng tin cập nhằm phục vụ quá trình nghiên cứu, các thông tin được phản ánh đầy đủ qua hệ thống số liệu, biểu mẫu thống kê. Nguồn thông tin này cũng phản ánh tính chất đa chiều của số liệu, thể hiện đúng thực trạng khởi nghiệp của các doanh nghiệp khởi nghiệp của Việt Nam thời điểm hiện tại. Thông qua các số liệu này, thông tin được phản ánh một cách chính xác, ngắn gọn, đi đúng trọng tâm từ đó giúp tác giả tìm ra được các ưu nhược điểm, các khó khăn thách thức đối với các doanh nghiệp trong quá trình khởi sự kinh doanh và việc tiếp cận các nguồn lực tài chính hỗ trợ. Thứ hai, tác giả tiến hành điều tra chọn mẫu và tổng hợp số liệu từ 162 doanh nghiệp khởi nghiệp tại Miền Bắc, chủ yếu trên địa bàn Hà Nội. Tác giả đã liên lạc với Sở Công thương các tính thành phố để xin danh sách các doanh nghiệp mới được thành lập trong 3 năm gần đây. Sau quá trình sàng lọc và thống kê, tác giả đã lựa chọn 300 doanh nghiệp khởi nghiệp trong vòng 3 năm trở lại đây và gửi câu hỏi vào địa chỉ email của họ. Có tổng cộng hơn 162 doanh nghiệp gửi bảng hỏi đã trả lời và hình thành mẫu nghiên cứu của bài này (như bảng sau). Bảng 1: Mẫu khảo sát điều tra 202
7. Số Số Tiêu chí Tỷ lệ Tiêu chí Tỷ lệ lượng lượng Giới tính chủ DN 162 100% Năm thành lập 162 100% Nam 156 96,30% 1 năm 24 14,81% Nữ 6 3,70% Từ 1-3 năm 46 28,40% Tuổi 162 100% Từ 3-5 năm 56 34,57% Dưới 30 21 12,96% Từ 5-10 năm 18 11,11% Từ 30 – 41 64 39,51% Trên 10 năm 18 11,11% Từ 41 – 50 41 25,31% Thành phố 162 100% Từ 51- 60 32 19,75% Hà Nội 113 69,75% Trên 60 4 2,47% Hải Phòng 26 16,05% Trình độ 162 100% Quảng Ninh 15 9,26% Dưới đại học 37 22,84% Khác 8 4,94% Đại học 96 59,26% Lĩnh vực dự án 162 100% Sau đại học 18 11,11% Thương mại 75 46,30% Khác 11 6,79% Dịch vụ 39 24,07% Kinh nghiệm 162 100% Sản xuất 24 14,81% 1 năm 7 4,32% Xây dựng 16 9,88% Từ 1-3 năm 19 11,73% Khác 8 4,94% Từ 3-5 năm 26 16,05% Từ 5-10 năm 37 22,84% Trên 10 năm 73 45,06% Sau khi có được các nguồn dữ liệu, thông tin cần thiết, việc xử lý dữ liệu được tiến hành qua các bước sau: Đầu tiên, dữ liệu sẽ được phân thành các mục khác nhau, ví dụ mục thống kê, mục lý thuyết, mục tham khảo, phỏng vấn, các dữ liệu không phù hợp hoặc không cần thiết sẽ bị loại bỏ. Sau đó, dựa trên dàn ý đã được viết sẵn, lên ý tưởng trước đó mà lựa chon thông tin phù hợp để lồng ghép vào nội dung đề tài. Bằng cách vận dụng việc phân tích kết quả thu thập được và sử dụng phương pháp thống kê mô tả, tác giả đưa ra kết luận về quá trình nghiên cứu của mình. 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Nguồn dữ liệu thu thập được phản ánh thực tế mà các doanh nghiệp đang gặp phải trong quá trình khởi sự doanh nghiệp. Theo đó, hầu hết người sáng lập các công ty là nam giới (chiếm tỷ trọng 96,3%), phần lớn có độ tuổi từ 30 – 50 tuổi (64,8% số người được hỏi). Các doanh nghiệp khởi sự kinh doanh hầu hết nằm ở thủ đô Hà Nội (chiếm 69.8%), tiếp theo là đến một số thành phố lớn khác như Hải Phòng và Quảng Ninh (chiếm 25,3%), các công ty còn lại rải rác ở các tình thành phố khác. Trong số 162 người trả lời và hoàn thành bảng hỏi, có 73 chủ doanh nghiệp khởi nghiệp đã có trên 10 năm kinh nghiệm làm việc tại các doanh nghiệp (chiếm 45,1%), 37 người có từ 5 – dưới 10 năm kinh nghiệm (chiếm 22,8%), 26 người có từ 3 đến dưới 5 năm kinh nghiệm (chiếm tỷ trọng 25,9%), 19 người có từ 1 – dưới 3 năm kinh nghiệm (chiếm tỷ trọng 11,7%) và chỉ 7 người dưới 1 năm kinh nghiệm (chiếm 3,7%). 203
8. 4.1. Thực trạng khởi nghiệp của các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay Việt Nam là quốc gia đang phát triển và đang tìm cách hội nhập với nền kinh tế toàn cầu. Nền kinh tế Việt Nam đang phục hồi mở ra cơ hội khởi nghiệp cho nhiều doanh nhân trên khắp cả nước. Theo báo cáo GEM (chỉ số khởi nghiệp toàn cầu) của Phòng thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) năm 2014, 39,4% người trưởng thành tại Việt Nam nhận thức có cơ hội để khởi sự kinh doanh và 58,2% người trưởng thành nhận thức được có năng lực kinh doanh. Tuy nhiên, con số này vẫn thấp hơn rất nhiều các nước có cùng quy mô phát triển; trung bình có tỷ lệ lần lượt là 54,6% và 64,7%. Việt Nam được đánh giá quá trình khởi sự và phát triển kinh doanh tại Việt Nam vẫn đang xếp thứ hạng thấp trên thế giới. Hình 1: Nhận thức về cơ hội khởi nghiệp năm 2014 Nguồn: Lương Minh Huân và các cộng sự (2015) Hình 2: Nhận thức về khả năng kinh doanh năm 2014 Nguồn: Lương Minh Huân và các cộng sự (2015) Các lĩnh vực hoạt động của các doanh nghiệp khởi sự kinh doanh tại Việt Nam chủ yếu thiên về lĩnh vực tiêu dùng, linh vực khai thác và chế biến thường có ít doanh nghiệp tham gia. Hầu hết các doanh nghiệp khởi sự kinh doanh đều được đánh giá còn thiếu kinh nghiệm kinh doanh và khả năng thất bại là rất lớn khi phải đối mặt với sự cạnh tranh từ các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trong quá trình hội nhập như hiện tại. Đa số các doanh nghiệp còn lạ lẫm với thị trường, chưa có một chiến lược kinh doanh bài bản, trong khi các doanh nghiệp nước ngoài đã có thị phần vững chắc ở nước họ và có kinh nghiệm kinh 204
9. doanh lâu dài. Một ví dụ điển hình là có rất nhiều ứng dụng hỗ trợ gọi xe taxi của các doanh nghiệp khởi sự tại Việt Nam được phát triển từ năm 2010 tuy nhiên khi có sự xuất hiện của Grabtaxi và Uber, hầu hết người tiêu dùng Việt Nam mới thực sự biết đến các ứng dụng thuận tiện này. Một điểm quan trọng trong việc phát triển doanh nghiệp đó chính là ý tưởng kinh doanh. Tuy nhiên, theo thống kê, số lượng bằng sáng chế của người Việt Nam được cấp tại Việt Nam chỉ đạt 36 bằng trên tổng số 1,368 bằng sáng chế được cấp năm 2014. Điều này thể hiện sự mờ nhạt của các doanh nghiệp trong việc đổi mới sáng tạo. Đó cũng chính là lý do một năm có hàng ngàn doanh nghiệp thành lập mới nhưng chỉ số ít trong số đó thực sự đạt được thành công. Cũng theo nghiên cứ GEM năm 2014, tỷ lệ người từ bỏ kinh doanh tại Việt Nam có xu hướng giảm so với năm 2013 và kinh doanh ở Việt Nam được đánh giá là có tính ổn định hơn nhiều nước có cùng quy mô tăng trưởng và phát triển. Hình 4: So sánh tỷ lệ từ bỏ kinh doanh và tỷ lệ chấm dứt kinh doanh giai đoạn đầu năm 2014 Nguồn: Lương Minh Huân và các cộng sự (2015) 4.2. Kết quả khảo sát các doanh nghiệp khởi nghiệp tại Việt Nam Kết quả khảo sát điều tra cho thấy, 22,2% tức 36 công ty bắt đầu khởi sự kinh doanh từ một ý tưởng sáng tạo và từ đó tìm cách để phát triển thành sản phẩm dịch vụ trọng tâm; 43,2% công ty mới thành lập đặt mục tiêu tăng doanh số sản phẩm, dịch vụ hiện có, trong khi đó 25,9% các công ty đang trong giai đoạn đưa sản phẩm mới ra thị trường. Nguồn vốn mà các doanh nghiệp tiếp cận để bắt đầu quá trình khởi nghiệp cũng khá hạn chế. Tính đến thời điểm hiện tại, trừ vốn tự có của chính chủ doanh nghiệp, các doanh nghiệp thường huy động các nguồn vốn chủ yếu từ 3 nguồn chính sau: 205
10. - Nguồn vốn huy động từ người thân và bạn bè: Theo kết quả khảo sát điều tra, 93,2% các doanh nghiệp đã và đang sử dụng vốn tự có, cũng như sự hỗ trợ tài chính từ phía bạn bè người thân. Trường hợp huy động vốn này thường diễn ra đối với những người chủ doanh nghiệp trẻ, chưa có nhiều kinh nghiệm kinh doanh. mặc dù có ý tưởng sáng tạo và muốn khởi nghiệp nhưng việc tiếp cận các nguồn vốn đến từ ngân hàng hay quỹ đầu tư là tương đối khó khăn. Các chi phí dành cho khởi sự kinh doanh thường được tối giản ở mức thấp để giảm bớt ngánh nặng tài chính. - Huy động vốn từ nhà đầu tư: Cùng với nguồn vốn chính từ người thân và bạn bè, các doanh nghiệp trẻ thường tìm kiếm sự quan tâm của các nhà đầu tư đối với sản phẩm kinh doanh của mình. Việc này sẽ giúp doanh nghiệp nhận được sự tư vấn từ các nhà đầu tư có kinh nghiệm đồng thời có được nguồn vốn dồi dào. Cộng đồng Kinh tế ASEAN hình thành, các hiệp định thương mại song phương và đa phương được ký kết đã đưa Việt Nam trở thành điểm hút vốn đầu tư. Điều này mở ra các cơ hội về vốn cho khởi nghiệp từ các quỹ đầu tư mạo hiểm, các quỹ đầu tư phi chính phủ, mà các chủ doanh nghiệp cần nhanh chóng nắm bắt cơ hội. Tuy nhiên, ý tưởng kinh doanh phải thực sự xuất sắc vì các nhà đầu tư cũng rất khắt khe khi đi vào một lĩnh vực kinh doanh mới. Kết quả điều tra cho thấy chỉ có 7,4% doanh nhân khởi nghiệp hiện nay nhận tiếp cận được nguồn tài trợ này. - Nguồn vốn ngân hàng và các tổ chức tín dụng, thuê tài chính: Các doanh nghiệp mới bắt đầu kinh doanh thường khó tiếp cận nguồn vốn nay do ngân hàng rất khắt khe khi cho vay để đảm bảo hạn chế rủi ro. Các doanh nghiệp phải có tình hình tài chính lành mạnh mới có thể tiếp cận được. Việc này đối với các doanh nghiệp mới là khó khăn. Theo kết quả điều tra, chỉ một số ít doanh nghiệp sau khi đã có được sự thành công nhất định trong quá trình kinh doanh, với năng lực tài chính lành mạnh, mới tìm cách tiếp cận các nguồn vốn đầu tư khác (từ ngân hàng, quỹ đầu tư ) để mở rộng quá trình kinh doanh của mình. Tuy nhiên, bối cảnh hội nhập hiện này, cùng với những cam kết mở cửa thị trường tài chính – ngân hàng trong các hiệp định thương mại đã ký trong thời gian tới, sẽ mở ra phần nào cơ hội huy động vốn khởi nghiệp từ các tổ chức tín dụng. Một phần, vì cạnh tranh trên thị trường tài chính – ngân hàng sẽ trở nên ngày càng quyết liệt, cũng như cùng với sự tham gia của các tổ chức tài chính tín dụng quốc tế có tiềm lực tài chính và kinh nghiệm tài trợ khởi nghiệm tai các quốc gia phát triển trên thế giới. Bên cạnh vấn đề nguồn vốn, theo kết quả điều tra, một số khó khăn mà các doanh nghiệp khởi nghiệp thường gặp phải trong quá trình kinh doanh của mình, gồm: 206
11. • Thị trường kinh doanh khó khăn và việc cần thiết phải tạo ra một sản phẩm sáng tạo của riêng công ty đủ sức cạnh tranh với các công ty khác trên thị trường; • Việc sử dụng nguồn vốn một cách hợp lý, tiết giảm chi phí trong kinh doanh để điều phối hợp lý tất cả các phân đoạn trong quá trình kinh doanh; • Việc tìm kiếm các nhà đầu tư cũng là một quá trình khó khăn. Sản phẩm của của công ty cũng cần phải xác định được người tiêu dùng tiềm năng; • Quá trình tiếp thị sản phẩm tới khách hàng; • Mở rộng thị phần; • Thuyết phục khách hàng chấp nhận sử dụng sản phẩm; • Lập một chiến lược kinh doanh tốt. 5. GIẢI PHÁP * Đối với người chủ và doanh nghiệp khởi nghiệp Để có thể khởi nghiệp và tìm ra một nguồn đầu tư ban đầu phù hợp, chủ doanh nghiệp và doanh nghiệp cần đáp ứng được tối thiểu các nội dung sau: - Xây dựng chiến lược kinh doanh dài hạn ngay từ khi bắt đầu với các nguồn vốn cần huy động cụ thể: Với một số vốn hạn chế ban đầu, nhà quản lý phải sử dụng một cách hợp lý đảm bảo nguồn vốn này đủ trang trải cho các hoạt động kinh doanh ban đầu của công ty. Nhiều trường hợp giai đoạn kinh doanh mới bắt đầu, doanh ngiệp đã hết tiền và bắt buộc phải cho tạm ngừng dự án. Do vậy, cần chuẩn bị một chiến lược dài hạn bên cạnh các mục tiêu ngắn hạn để đảm bảo rằng công ty đang đi đúng hướng. Việc này khá khó khăn với các doanh nghiệp khởi sự kinh doanh, đặc biệt với các trường hợp chủ doanh nghiệp không có kinh nghiệm để có một cái nhìn xa cho công cuộc kinh doanh của mình. Để có thể lên một kế hoạch kinh doanh tốt, doanh nghiệp có thể tìm đến sự tư vấn và hỗ trợ của các công ty tư vấn hoặc thậm chí các nhà đầu tư đang muốn đầu tư vào dự án kinh doanh. - Tổ chức hoạt động của công ty một cách có hệ thống trên cơ sở nguồn vốn của công ty: Với việc tổ chức hoạt động công ty một cách có hệ thống, người chủ doanh nghiệp có thể dễ dàng nắm bắt cũng như theo dõi hoạt động của công ty. Một hệ thống tốt đảm bảo hoạt động kinh doanh diễn ra một cách trôi chảy.Trường hợp xảy ra lỗi, người chủ doanh nghiệp có thể nhanh chóng phát hiện sơ hở và tìm cách khắc phục. - Chuẩn bị một nền tảng kiến thức quản trị kinh doanh và quản trị các nguồn lực tài chính: Một doanh nghiệp với người chủ không có kinh nghiệm thường không cân đối được thu nhập nhận được và chi phí phải bỏ ra. Thường thì chi phí luôn lớn hơn thu nhập dẫn đến việc doanh nghiệp thua lỗ. Trên thực tế, mặc dù ý tưởng kinh doanh ban đầu rất tốt và có tiềm năng phát triển, tuy nhiên người điều hành công ty lại không có kinh nghiệm về quản trị kinh doanh nên không kiểm soát được tình hình hoạt động đang diễn ra và đưa ra các phương án giải quyết khó khăn một cách thụ động, không đánh giá đúng được sự biến động của thị trường Do vậy, để bắt đầu một dự án, nhà quản lý doanh nghiệp cần trang bị những kiến thức trong công tác quản trị doanh nghiệp. 207
12. * Đối với các cơ quan nhà nước - Xây dựng các quỹ hỗ trợ khởi sự doanh nghiệp: Hoạt động khởi nghiệp ở nước ta còn khá yếu, còn nhiều rủi ro và việc huy động vốn để hỗ trợ hoạt động khởi nghiệp còn gặp nhiều khó khăn. Nguyên nhân là do các công ty khởi nghiệp có tình hình tài chính không ổn đinh, không có tài sản thế chấp và tiềm ẩn nhiều rủi ro. Do vậy, mặc dù có nhiều ý tưởng khởi nghiệp hay sáng tạo và được đánh giá cao nhưng khó được thực hiện. Việc xây dựng các vườn ươm khởi sự doanh nghiệp sẽ hỗ trợ các công ty tiếp cận nguồn vốn của Nhà nước và thực hiện ý tưởng kinh doanh của mình (VD: thành lập các quỹ hỗ trợ khởi nghiệp, cơ quan hỗ trợ doanh nghiệp ). - Xây dựng hệ thống quy định dành riêng cho các doanh nghiệp khởi nghiệp: Bước vào thời kỳ hội nhập, dự đoán sẽ cần tối thiểu 5 triệu doanh nghiệp mới để đáp ứng nhu cầu.Tuy nhiên nhận thức về hệ thống pháp luật của các doanh nghiệp này mới chỉ dừng lại ở mức độ sơ khai. Các doanh nghiệp khởi nghiệp được ví như một đứa trẻ mới chập chững tập đi. Do vậy, với hệ thống luật pháp dành cho các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay, các doanh nghiệp này đang phải gồng mình đáp ứng các quy định quy trình. Do vậy, chúng ta cần có một hệ thống pháp luật đầy đủ và hoàn thiện dành riêng để hỗ trợ các doanh nghiệp. - Xây dựng các chính sách thúc đẩy kinh tế, lấy khu vực kinh tế tư nhân làm trọng tâm: Hiện nay, các doanh nghiệp Việt Nam đang phải đối mặt với sự cạnh tranh từ các doanh nghiệp đầu tư trực tiếp nước ngoài. Do vậy, để văn hóa khởi nghiệp nở rộ trong giai đoạn cạnh tranh này, Nhà nước cần có các chính sách thúc đẩy kinh tế, lấy khu vực kinh tế tư nhân làm trọng tâm, hỗ trợ các doanh nghiệp khởi sự thành công - Bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ: Các doanh nghiệp khởi sự thường đi lên từ việc bắt đầu bằng các ý tưởng sáng tạo, thể hiện sự đổi mới trong môi trường kinh doanh có nhiều biến động như hiện tại. Đổi mới là trụ cột phát triển của doanh nghiệp. Nếu các ý tưởng đổi mới không được pháp lý bảo vệ thì các doanh nhân sẽ không sẵn sàng chấp nhận các rủi ro khi giải quyết các khó khăn trong khởi nghiệp. Do đó, các động thái của chính phủ về việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ (bằng sáng chế, phát minh, bản quyền, thương hiệu ) có vai trò rất quan trọng để thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp. 6. KẾT LUẬN Như chúng ta đã biết, trong hàng trăm nghìn công ty thành lập mỗi năm, chỉ một số ít các doanh nghiệp thành công và tiếp tục phát triển, tạo ra lợi nhuận cho công ty sau khi tung ra thị trường ý tưởng kinh doanh của mình. Thực tế các công ty tại Việt Nam còn khá khó khăn trong việc tiếp cận nguồn vốn để mở rộng kinh doanh cũng như tìm ra một ý tưởng kinh doanh đột phá để có thể đủ sức cạnh tranh trong nền kinh tế hội nhập như hiện nay. Mặc dù còn nhiều hạn chế, nghiên cứu với việc phân tích kêt quả điều tra chọn mẫu đối với 162 công ty đã đưa ra được thực trạng và một số khó khăn mà các công ty thường gặp phải. Từ đó đưa ra một số giải pháp để khởi nghiệp và tiếp cận nguồn vốn đầu tư không chỉ từ doanh nghiệp mà còn bắt nguồn từ các cơ quan quản lý Nhà nước. Để một doanh nghiệp thực sự khởi sự kinh doanh thành công, cần rất nhiều cố gắng từ phía doanh nghiệp với việc tích lũy kinh nghiệm từ phía nhà điều hành đồng thời cần có sự giúp sức từ phía chính phủ. Ngoài ra, trong thời kỳ hội nhập như hiện tại, khi Việt Nam tham 208
13. gia vào hầu hết các hiệp định kinh tế song phương và đa phương, cơ hội mở ra cho các doanh nghiệp là vô cùng lớn. Các doanh nghiệp cần biết tận dụng các cơ hội này với ý tưởng sáng tạo từ bộ phận doanh nghiệp trẻ từ đó sẽ giúp doanh nghiệp tồn tại và phát triển trên thị trường. 209
14. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Atherton A. (2012). “Cases of startup financing: An analysis of new venture capitalisation structures and patterns”. International Journal of Entrepreneurial Behaviour & Research, 18(1), 28-47. 2. Berle Gustav (1990), Raising Start-up Capital for Your Company, John Wiley & Sons. 3. Klacmer Calopa Marina, Horvat Jelena, Lalic Maja (2014), “Analysis of financing sources for start-up companies”, Management, Vol. 19, 2014, 2, pp. 19-44. 4. Lê Kim Liên (2016), “Hội nhập và tinh thần khởi nghiệp quốc gia”, Báo Công Thương, 5. Lương Minh Hà, Đỗ Thu Hằng, Vương Thu Trang (2015), “Khởi nghiệp Việt Nam: Từ niềm tin tới thực tế”, Tạp chí Kinh tế và Dự báo, số 19/2015. 6. Lương Minh Huân và các cộng sự (2015), Báo cáo chỉ số khởi nghiệp doanh nghiệp Việt Nam năm 2014, NXB Thông tấn. 7. Lưu Quốc Tại (2016), “Hội thảo Khởi nghiệp trong thời kỳ hội nhập”, Vườn ươm doanh nghiệp tỉnh Sóc Trăng, quan-ve-vuon-uom-doanh-nghiep 8. Manner M., Hermann B.L., Berman R. (2011). Startup Genome Report 01, A new framework for understanding why startups succeed. public/StartupGenomeReport1_Why_Startups_Succeed_v2.pdf 9. Maurya A. (2012). Running Lean: Iterate from Plan A to a Plan That Works, O'Reilly Media; 2 edition. 10. Phạm Tuấn Vũ (2015), “Chỉ số khởi nghiệp Việt Nam 2014 - Bức tranh bao quát đặc điểm kinh doanh ở Việt Nam”, 11. Quảng Nguyễn (2014), “Khởi nghiệp Việt Nam: Đi trước nhưng về sau”, 12. Stolze William J. (1998), Start Up Financing: Hundreds of Ways to Get the Cash You Need to Start or Expand Your Business, Career Press. 13. Vasilescu Giurca L. (2009), “Business angels: potential financial engines for startups”, Economic Research, Vol.22 No.3. 210