Kịch bản Tuồng Đào Tấn và tiến trình phát triển thể loại kịch bản tuồng trong dòng chảy văn học Việt Nam

Nội dung text: Kịch bản Tuồng Đào Tấn và tiến trình phát triển thể loại kịch bản tuồng trong dòng chảy văn học Việt Nam

1. 88 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI KKKỊKỊỊỊCHCH BBẢẢẢẢNN TUTUỒỒỒỒNGNG ĐO TTẤẤẤẤNN V TITIẾẾẾẾNN TRÌNH PHÁT TRITRIỂỂỂỂNN THTHỂỂỂỂ LOẠLLOOLO ẠẠẠIIII KKKỊK ỊỊỊCHCH BBẢẢẢẢNN TUTUỒỒỒỒNGNNGGNG TRONG DỊNG CHCHẢẢẢẢYY VĂN HHỌỌỌỌCC VIVIỆỆỆỆTT NAM Đinh Th Kim Thương 1 Trưng Đi hc Th đơ Hà Ni Tĩm tttttt: Tung là mt loi kch hát dân tc đưc hình thành t rt sm. Kch bn tung ban đu đu da vào các “tích”, tn ti dưi dng “tung cương” và đưc ph bin bng phương thc truyn ming, din xưng. Đn th k XVI, XVII kch bn tung mi bt đu đưc đnh hình nhưng hu ht các tác phm giai đon này đu là kch khuyt danh. Phi đn th k XVIII, XIX kch bn tung mi đưc hồn thin và phát trin đn đnh cao vi s xut hin ca nhiu nhà son tung chuyên nghip trong đĩ cĩ Đào Tn. Thơng qua kch bn tung ca Đào Tn, chúng ta cĩ th thy đưc tin trình phát trin ca th loi tung trong dịng chy văn hc Vit Nam. TTTT khĩakhĩa: Th loi, kch bn tung Đào Tn 1. M ĐU Trong lĩnh vc sân khu, yu t trưc tiên phi k đn là kch bn văn hc. Đi vi th loi kch hát dân tc như tung, giai đon đu đu da vào các “tích” đ din “trị”, chính vì vy mi cĩ câu “cĩ tích mi dch ra trị” hoc “tích nào, trị đĩ”. Đn các giai đon sau, “kch bn tung” tn ti dưi dng “tung cương”, mt dng ct truyn sơ lưc mà căn c vào đĩ ngưi din viên cĩ th va sáng tác va biu din. Do vy kch bn tung lúc này chưa đưc c đnh mà tùy ý đưc thay đi theo cm hng ca ngưi din, hu ht các tung cương đu khuyt danh và đưc lưu truyn như nhng tác phm văn hc dân gian. Th k XVI XVII, vi chính sách phát trin văn hĩa ca chúa Nguyn Đàng Trong và vai trị ca Đào Duy T (1572 – 1634), kch bn tung bt đu đưc đnh hình như mt th loi văn hc bác hc. Nhưng phi đn th k XVIII, XIX kch bn tung mi đưc hồn thin và phát trin đt đn đnh cao vi các nhà son tung kit xut như Nguyn Diêu, Bùi Hu Nghĩa, Lê Văn Duyt, Diên Khánh Vương, Nguyn Hin Dĩnh, đc bit là Hu t tung Đào Tn. 1 Nhn bài ngày 13.01.2017; gi phn bin, chnh sa và duyt đăng ngày 20.02.1017 Liên h tác gi: Đinh Th Kim Thương; Email: dtkthuong@daihocthudo.edu.vn
2. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 13/2017 89 Cĩ th nĩi, kch bn tung Đào Tn kt tinh tinh hoa phát trin tung trong sut gn by th k đ đt đưc hình thc “hồn b” nht ca th loi kch hát c đin. Đt kch bn tung Đào Tn trong dịng chy văn hc Vit Nam cĩ th giúp chúng ta thy đưc c tin trình hình thành, vn đng, phát trin, hồn thin ca th loi tung. 2. NI DUNG 2.1. Kch bn tung 2.1.1. Khái nim kch bn tung Khái nim “kch bn tung” đã đưc nhc đn trong các nghiên cu ca Phm Phú Tit, Hồng Châu Ký, Hà Văn Cu, Lê Ngc Cu, Nguyn Lc, Hồng Chương dưi các tên gi: “tung bn”, “tung cương”, “kch bn tung”, “kch bn bi hùng” nhưng chưa cĩ tác gi nào đưa ra ni hàm c th cho khái nim này. Khi nghiên cu Nhng vn đ thm m, đo lý xã hi trong tung c , Xuân Yn nhn mnh ý nghĩa văn hc ca kch bn tung và khng đnh nĩ là mt th loi văn hc ca thi kỳ trung đi: “Kch bn tung trưc khi đưc các ngh sĩ trình din trên sân khu nĩ đã cĩ mt văn bn tương đi hồn chnh” [6, tr.9]. Thơng qua ngơn t ngưi đc cm th đưc ni dung ct truyn, ch đ tư tưng và nhng cm xúc thm m do các hình tưng ngh thut đem li. Trong khi phn ánh hin thc đi sng, các tác gi tung chu s chi phi ca mt h tư tưng cũng như lý tưng thm m ca mt thi đi nht đnh. Vi phương thc phn ánh hin thc riêng, kch bn tung cĩ mt cu trúc văn bn tương đi cht ch. Nhiu th loi văn hc đưc s dng làm phương tin phn ánh trong kch bn tung. Kch bn tung là mt tác phm văn hc thc s, nĩ tn ti như mt th loi văn hc ca thi kỳ trung đi. Tung chng nhng cha đng nhng giá tr thm m chung ca mt tác phm văn hc mà nĩ cịn cĩ nhng giá tr riêng ca loi hình văn hc sân khu. Trong Kho lun v tung Qun phương tp khánh , Nguyn Tơ Lan đưa ra khái nim phân đnh khá rch rịi kch bn văn hc và kch bn biu din ca tung: “Kch bn văn hc đưc dùng đ ch loi kch bn đưc sáng tác hoc nhun sc theo chiu hưng văn hc hĩa, ch yu phc v cho vic thưng thc văn hc, vì vy li văn thưng chú ý chau chut v mt văn hc mà khơng quá câu n vào vic li kch bn, (nht là thanh điu) cĩ phù hp vi điu hát trong thc t hay khơng. Kch bn văn hc thưng cĩ dung lưng ln, khĩ cĩ th đáp ng nhu cu thc t ca vic biu din. Kch bn biu din đưc dùng ch loi kch bn phc v trc tip cho biu din. Loi này chia làm hai li chính, loi vn dĩ là kch bn đ din và loi ci biên t kch bn văn hc” [4, tr.26].
3. 90 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI Như vy, cĩ th hiu kch bn tung là thành phn ngơn ng đưc c đnh trong văn bn là cơ s đ t chc din xưng tung. Khơng ging vi kch bn sân khu b chi phi bi các yu t ngồi ngơn ng như điu hát, điu múa, biu cm, hành đng, bi cnh, trang phc kch bn tung đưc xem như mt tác phm văn hc, mt sn phm ca ngh thut ngơn t và chu tác đng bi các yu t ngơn ng và văn hc như tư tưng, ch đ, hình tưng, kt cu, t chc văn bn, khơng gian – thi gian ngh thut 2.1.2. Phân loi kch bn tung Vic phân loi tung cho đn nay vn cịn là vn đ nan gii. Riêng v tên gi các loi tung hin nay cĩ hơn ba mươi tên gi: tung c, tung thy, tung pho, tung cung đình, tung kinh, tung ng, tung truyn thng, tung liên hi, tung cương, tung Văn Thân, tung tiu thuyt, tung lch s, tung ci lương, tung dân gian, tung đ, tung hài, tung cn đi, tung hin đi, tung ci biên, tung cách mng Và mi vùng min li cĩ tên gi khác nhau cho các loi tung như min Bc nhân dân gi tung hin đi là tung áo ngn, min Nam gi là tung mi Theo cách gi lâu nay ca ngành tung, thì mt v tung cĩ th thuc nhiu loi khác nhau, như tung Sơn Hu cĩ th xp vào tung c, tung pho, tung truyn thng, tung kinh (vì tung đã đưc din nhiu ln Hu), tung ng (vì thưng din cho vua chúa xem), tung thy (vì tác phm thưng đem dy cho các din viên mi vào ngh), tung liên hi (vì v cĩ bn hi) S dĩ cĩ tình trng trên vì vic phân loi tung khơng cĩ mt h thng các tiêu chí nht đnh và thng nht. Vic này gây khĩ khăn trong nghiên cu và tìm hiu loi hình ngh thut truyn thng này. Lê Ngc Cu cũng tha nhn hin tưng nĩi trên “Phi nĩi dt khốt rng cách phân loi các v tung ca ngưi xưa rt tùy tin và khơng da trên mt khái nim rành mch v tng loi”. Nhưng trong cun Tung hài ơng vn chưa đưa ra đưc mt cách phân loi minh trit và khoa hc. Lê Ngc Cu chia các v tung trưc năm 1945 thành hai loi: tung c đin (tung thy) và tung dân gian. Cách phân loi như vy chưa thc s hp lý vì cĩ nhiu v ra đi trưc năm 1945 nhưng khơng phi tung c đin như Kim Thch kỳ duyên (Bùi Hu Nghĩa), Tưng kỳ thí xa ca Hồng Cao Khi, Trưng Vương ca Phan Bi Châu nhng v nĩi trên khơng phi tung c cũng chng phi tung thy. Vic gp các v tung theo thi gian đ phân loi s rt khĩ khăn trong vic nghiên cu các đc trưng ca tng loi tung vì mi giai đon lch s tung cĩ s mnh và ni dung phn ánh khác nhau. Ph nhn quan đim “kch bn tung c mang tính c đin ch nghĩa, tung tân thi mang tính lãng mn ch nghĩa”, Hồng Châu Ký da vào thi gian xut hin, tác gi sáng tác và ni dung phn ánh đ phân loi tung như sau: tung c, tung cung đình, tung dân
4. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 13/2017 91 gian, tung đ, tung văn thân, tung tân thi, tung cn đi, tung hin đi, tung lch s [3, tr.68]. S phân loi này cũng chưa hp lý vì khơng đưa ra mt b tiêu chí phân loi bao quát đưc tt c các tác phm tung. Theo Xuân Yn, “Nu da vào tính cht thì ch nên chia làm hai loi tung: Th nht là tung bác hc, t bác hc đưc dùng theo nghĩa phân bit vi bình dân. Tung bác hc cĩ th đưc gi là tung thành văn, đĩ là nhng v đưc c đnh tương đi trong các văn bn và tác gi ca chúng chc chn thuc tng lp trí thc. Th hai là tung dân gian gm nhng v đưc sáng tác tp th, lưu truyn ming [6, tr.2931] . Tiêu biu cho tung bác hc là các v Sơn Hu, Đào Phi Phng (khuyt danh) , Trm Hương các (Đào Tn) , Võ Hùng vương (Nguyn Hin Dĩnh ), Trm Trnh Ân (Phm Xuân Thn) thi kỳ trung đi . Nguyn Trãi (T Din Đơng) , Trưng vương (Phan Bi Châu) , Kim Thch kỳ duyên (Bùi Hu Nghĩa) thi cn đi . Trn Hưng Đo (Kính Dân) , Đ Thám (Bu Tin), Chu Văn An (Xuân Yn) , Ch Ng (Nguyn Lai) thi hin đi . Tung dân gian cĩ th k đn các v như Nghêu – Sị c – Hn, Trương Ngáo, Hn Trương Ba da hàng tht Như vy, vic phân loi tung cho đn nay vn cịn nhiu quan đim khác nhau. Coi tung ca Đào Tn là nhng tác phm tiêu biu cho th loi kch bn tung trong thi kỳ trung đi, chúng tơi s dng cách phân loi tung theo tính cht ca Xuân Yn, xp các văn bn tung ca Đào Tn vào loi tung bác hc vi hai đ tài ch yu là quân quc và th s, chu s chi phi ca ý thc h Nho giáo và các phm trù thm m ca văn hc trung đi. 2.1.3. Đc trưng kch bn tung Kch bn tung là th loi bi hùng kch t s tr tình phương Ðơng mang tính tng hp, mơ thc ưc l và cách điu cao. Tip cn t nhng gĩc đ khác nhau, các nhà nghiên cu đã đưa ra nhng nhn đnh khác nhau v đc trưng kch bn tung. Hồng Châu Ký trong cơng trình Tung c (1977) khi khái quát v văn hc tung đã ch ra các đc trưng v kch bn tung như sau: Tung thuc th loi bi hùng kch đưc vit bng c ch Hán và ch Nơm. Ni dung ch yu vit v đ tài quân quc. Kch bn tung thưng đưc kt cu thành ba hi và thưng phát trin xung đt kch t hi th hai. Trên cơ s đĩ, Xuân Yn làm rõ hơn nhng đc trưng này qua nghiên cu tung quân quc. Ơng ch ra tính bi hùng kch ca tung c và chng minh tung là “sân khu ca nhng ngưi anh hùng”. Kch bn tung b chi phi mnh m bi các phm trù thm m đi lp: chính nghĩa phi nghĩa, tt – xu, trung – nnh vì vy các nhân vt đi theo hai con đưng đi nghch, khơng cĩ con đưng th ba. Kch bn tung đưc xây dng da trên “ngh thut kt hp gia các yu t t s, kch và tr tình” [6, tr.86]. Các th pháp ngh thut đưc s dng trong tung là “chú trng lt t cái thn”, “khoa trương, cách điu” và “ưc l, biu trưng”.
5. 92 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI Tip cn bng mt h tiêu chí khác, trong cơng trình Đc trưng ngh thut tung , Mch Quang khát quát v đc trưng kch bn tung c như sau: Ni dung kch bn tung là khng đnh, ca ngi. Kch bn tung là văn hc ca sân khu hành đng và thưng kt thúc cĩ hu. Là th loi đưc vit theo th loi t s kch tính tr tình, kch bn tung ly anh hùng làm đi tưng phn ánh, nhân vt đưc phân tuyn thin – ác rõ rt. Theo tác gi, nguyên tc quan trng nht đ vit tung là “b thơ ly tinh”, “thu tình đt lý. Ngơn ng văn hc tung mang tính hp th. Đc bit, nhn đnh v th tài ca tung, Mch Quang cho rng “Văn hc tung gm nhiu th tài và khơng b cng nhc v th tài” [5, tr.125]. Da trên nhng lý lun v th loi kch đ soi chiu vào đc trưng ca kch bn tung, chúng tơi xác lp đc trưng ca kch bn tung trên các phương din sau: Th nht, v th tài. Kch bn tung thuc th loi bi hùng kch phương Đơng. Khác vi các loi hình sân khu khác như chèo, ci lương Tung mang theo âm hưng hùng tráng vi nhng tm gương tn trung báo quc, x thân vì đi nghĩa, nhng bài hc v l ng x ca con ngưi gia cái chung và cái riêng, gia gia đình và t quc, cht bi hùng là mt đc trưng thm m ca tung. Cĩ th nĩi tung là sân khu ca nhng ngưi anh hùng. Trong nhng hồn cnh đy mâu thun và xung đt bo lit bi ai các nhân vt chính din ca tung đã vươn lên thốt khi s ch ng ca hồn cnh, hành đng mt cách dũng cm, anh hùng, tr thành mt tm gương, mt bài hc cho ngưi đi ngưng m noi theo. Nu theo tiêu chun ca mt s bi kch c đin phương Tây mà thơng thưng kt thúc bng mt s đ v hồn tồn ca phe chính din, h ch đ li mt tinh thn trong sáng, nhng tình cm đáng kính yêu, thì cĩ th nĩi tung c khơng phi là bi kch. Kt thúc ca các kch bn tung c đu lc quan, đu đi đn thng li cui cùng ca phe chính nghĩa sau nhng tn tht nng n. Vì vy, thc s tung c là nhng bi kch cĩ hu. Tung va mang đc trưng sang trng ca văn hc bác hc, va mang cái hn hu ca văn hc dân gian. Theo chúng tơi, kch bn tung c khơng hn thuc th tài bi kch mà đĩ là nhng bi kch lc quan. Th hai, v đ tài và ni dung tư tưng . Kch bn tung chu s chi phi mnh m ca ý thc h Nho giáo. Ly đ tài “quân quc” là trung tâm, ni dung ca kch bn tung c phn ánh đi sng và nhng chuyn xy ra trong cung đình, nhng chuyn “quc gia đi s” đng thi ngi ca nhng phm cht đo đc Nho giáo và đc bit thưng tơn đo trung quân. Th ba, v nhân vt . Nhân vt chính din phi là vua chúa, t tưng, quan li, hồng t, cơng chúa Các tng lp thuc nhân dân lao đng hồn tồn đa v ph thuc trong tác phm: lính hu, gia đinh, th n, n tỳ Đĩ là nhng nhân vt khơng cĩ tên, nhân vt tình tit trong kch bn tung. Các nhân vt đưc chia thành hai tuyn chính din và phn
6. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 13/2017 93 din và đưc mơ thc hĩa cao. Hu như khơng cĩ s bin đi phm cht ca nhân vt trong tung c. Th tư, v kt cu và quy lut vn đng kch . Kt cu chun ca kch bn tung gm ba hi và din tin theo trình t thi gian. Hi đu thưng giao đãi tình hình và gii thiu nhân vt. Xung đt kch đưc xy ra hi th hai và dưc gii quyt hi th ba. Th năm, v văn chương trong kch bn tung. Tung là mt loi kch thơ hp th gm văn xuơi trong li hưng, văn vn trong nĩi li, các th thơ trong li hát. Khác vi các loi ca kch khác, li văn ca tung khơng phi vit theo âm điu bn nhc nào c, mà ch vit theo th thơ quy đnh cho làn điu y. Văn xuơi đưc s dng trong li hưng và li k nhm mc đích va b sung cho các mnh đ trong văn vn và thơ, làm rõ nghĩa hơn cho nĩ, va làm cho li kch (mc dù vn là văn vn và thơ) vn rt gn gũi vi đi sng sinh hot hàng ngày. Văn bin (văn vn, song quan liên vn hay bin ngu), s ch trong mi câu văn vn tăng ít nhiu tùy theo tình hung sân khu, do đĩ văn bin trong nĩi li tung đc bit chú trng đn tit tu. Thơ bao gm tt c các th thơ c đin và dân gian Vit Nam đu đưc s dng trong các li hát nhm bc l v th, tâm trng, lý tưng, cm xúc ca nhân vt. Văn tung kt hp tt c các th thơ, văn vn, văn xuơi c đin và dân tc, đưc biu hin trên sân khu tung ba dng chính: Li hưng là nhng li nĩi thơng thưng, nhng đi thoi thơng thưng gia các nhân vt. Nĩi li là nĩi cao ging, mm mng ca hát, hoc cĩ th nĩi là quá đ gia nĩi và hát. Li hát là thơ đưc hát theo các làn điu tung tùy vào vai din và hồn cnh din xưng mà s dng các điu hát khác nhau như: bch, ngâm, xưng, ốn, thán 2.2. Kch bn tung Đào Tn và quá trình hồn thin th loi kch bn tung Cùng vi chèo, tung là mt trong nhng th loi kch hát dân tc hình thành sm nht Vit Nam. Mc dù cho đn nay hc gii chưa thng nht nhn đnh thi đim chính xác ra đi ca tung, song hu như tt c1 đu cho rng tung ra đi khong t thi Đinh, Lê đn Lý, Trn đưc khi ngun t nhng trị din đa s là hp din ca múa nhc và vai trị ca Lý Nguyên Cát 2, mt tù binh nhà Nguyên thưng dy din trị trong quân doanh. Tri qua gn năm th k, tung vn chưa đưc đnh hình thành mt th loi trong dịng văn hc 1 Các ý kin v thi đim tung ra đi xem: Sơ kho lch s tung (Hồng Châu ký 1973), tr.77, Lch s phong kin Vit Nam (Phan Huy Lê 1962), tr.21, V ngun gc lch s tung, chèo (Trn Quc Vưng, Đinh Xuân Lâm 1964), Tìm hiu ngh thut tung (Mch Quang 1962) và nhiu tác gi khác. 2 Lý Nguyên Cát din tung đưc nhc đn trong Đi Vit s ký tồn thư, Vũ trung tùy bút và đưc các hc gi dn li khi nghiên cu v ngun gc, lch s hình thành tung.
7. 94 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI chính thng mà ch tn ti như trị din sân khu dân gian, các tung bn khuyt danh và lưu hành theo phương thc truyn ming. Trong Kin văn tiu lc, Lê Quý Đơn miêu t v din v tích Trang vương sinh sáu ngưi con vi ct truyn, nhân vt cĩ tính xung đt vi tư th, dáng v ca mt v din vi kch bn rõ ràng. Đn thi Trnh – Nguyn, tung mi bt đu phát trin và xut hin nhng kch bn tung c chun mc như Tam n đ vương, Sơn Hu, Đào Phi Phng, Triu Đình Long Nhng v tung này hu ht đu vit v đ tài quân quc vi ni dung phị vua, dit ngy xoay quanh ct truyn “vua băng, nnh tim, bà chúa mc nn, ơng trng b vây, quét sch quân thù, phc hi vương v”. Ý thc h Nho giáo vi đo trung quân là nn tng tư tưng ca tung c. Con ngưi trong tung c đưc xây dng thưng là tưng đài nhng anh hùng, lit n x thân cu chúa, hy sinh hnh phúc cá nhân vì đt nưc. Chính vì vy, nhân vt luơn b đt trong nhng hồn cnh bo lit khi phi la chn gia nưc và nhà, quyn li cá nhân và li ích dân tc và đ đi đn thng li nhân vt phi tri qua rt nhiu mt mát, hy sinh. Vì th, tung c thưng mang âm hưng bi hùng sâu sc. Mc dù giai đon th k XVI, XVII xut hin nhiu kch bn tung c mu mc nhưng cho đn nay vn chưa xác đnh đưc tác gi ca các v tung này. Mt khác, phương thc lưu truyn tung ch yu thi kỳ này là truyn ming nên tn ti nhiu d bn khác nhau. Đn th k XVIII, XIX nhiu nhà son tung chnh lý, nhun sc li các bn tung c nên càng khĩ xác đnh tác gi ca các v tung nĩi trên. Chính vì vy, H Lãng cho rng tung ch cĩ th đnh hình và phát trin th k XVIII – XIX vi s xut hin ca đi ngũ sáng tác tung chuyên nghip Nguyn Diêu, Bùi Hu Nghĩa, Hồng Cao Khi, Nguyn Hin Dĩnh Đc bit là vai trị ca Đào Tn trong vic hồn thin th loi kch bn tung. Là mt trí thc đưc đào to bài bn bi trưng lp Nho giáo, Đào Tn k tha nhng tinh hoa tư tưng ca Nho gia, đưa nhng tư tưng đĩ vào các tung bn ca mình. Đĩ là vic đ cao nhng giá tr đo đc ca ngưi quân t như Nhân, Nghĩa, L, Trí, Tín cùng ba mi quan h rưng ct quân thn, ph t, phu ph. Phá b quan nim đc tơn v đ tài quân quc trong tung c, Đào Tn đa dng hĩa đ tài bng cách đưa lên sân khu tung nhng vn đ th s, nhng trăn tr nhân sinh như tình nghĩa v chng, cha con, anh em, bè bn, tình yêu đơi la, tình thương con ngưi và c s gi di, phn bi, lc la Đào Tn đã xác lp nhng tiêu chí đ nhn din th loi tung và t đĩ cách tân tung cho phù hp vi xã hi đương thi. Chính Đào Tn đã đưa hơi th thi đi vào kch bn tung và đưa tung phát trin đn đnh cao rc r. Vn là “tam cương, ngũ thưng” nhưng đưc phn ánh bng mt tư duy mi và đưc đt trong s nhn thc đa chiu. Nĩi như Vũ Ngc Lin đĩ là “bưc ngot tư tưng” hay như nhn đnh ca Tt Thng “Đào Tn đã giã t mt đ tài”. Trên sân khu tung ca Đào Tn, khơng cịn ch thy “đo quân thn, tình tơi
8. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 13/2017 95 chúa” như trong tung c mà cịn cĩ tình yêu đơi la (Triu Khánh Sanh – Vương Kiu Quang), tình v chng (Hồng Phi H Gi Th, Lan Anh – Tit Cương), tình mu t (Đng mu – Kim Lân), tình ph t (Ngc Lân – Phương Cơ, Đào cơng – Phi Phng), tình anh em bng hu (T th anh em Lưu, Quan, Trương). Đc bit, Đào Tn đã đưa c cnh đ đ ( H sinh đàn ), cnh trao duyên ( Din võ đình ), cnh trêu hoa gho nguyt, cưng bc ( Trm Hương các, Hồng Phi H quá Gii Bài quan ) lên sân khu tung cung đình. Cĩ th nĩi, vi vic hưng ti đ tài th s, Đào Tn đã m rng phm vi phn ánh cho tung bác hc. Song song vi vic m đng phm vi phn ánh hin thc, thay đi đ tài, ni dung, Đào Tn cĩ nhng cách tân mnh m v kt cu kch bn tung. Đ phù hp vi th yu bình dân, ơng đã mnh dn rút gn tung ba hi thành tung mt hi. Hi giáo đu giao đãi tình hình và gii thiu nhân vt đưc vit gn li thành mt đon m đu. Xung đt kch ny sinh ngay t đu tác phm và cịn nhng vn đ chưa đưc gii quyt cho đn khi kt thúc kch. Chính vì vy tung Đào Tn thưng kt thúc m ch khơng “kt thúc cĩ hu” như tung c. Đào Tn đc bit s dng các mơ típ đ trin khai ct truyn. Mơ típ “truy đui – trn chy” là mơ típ nn kéo dài sut tồn b tác phm, trên cơ s đĩ xut hin mơ típ “chia ly”, mơ típ “tha hương – lưu lc”, mơ típ “gi trang, bt con tin”, “mơ típ kỳ o”. Trong kch bn tung ca Đào Tn, mi nhân vt đu tri qua mt hành trình dài, cĩ th là hành trình vt lý, cĩ th hành trình tâm lý, hành trình chuyn bin nhn thc, tư tưng nhưng đn khi kt thúc tác phm chúng ta vn chưa nhìn thy đim cui ca các hành trình này. Kt thúc H sinh đàn , Tit Cương, Lan Anh cùng Ngũ Hùng, Tn Hán tip tc v Long Sơn tri làm tho khu và đi đu vi nhng đt tn cơng tip theo ca quân triu đình. Trong Hồng Phi H quá Gii Bài quan , đồn quân Hồng Phi H “phn Tr, đu Chu” nhưng trong lịng vn hoang mang “mong tìm chúa thánh minh”. Kt thúc Din võ đình , Triu Khánh Sanh đơn đc trên đưng trn chy tha hương vi câu hi ám nh “đâu là quê hương, đâu là nhà, đâu là nơi cĩ th dng chân?”. Cĩ l, Đào Tn cũng như nhng nhân vt ca mình, luơn khc khoi tìm kim mt con đưng lý tưng đ ci bin “thi đi đau thương và phc tp nht trong lch s dân tc”. Bng cm quan hin thc và tinh thn nhân văn sâu sc, Đào Tn đã đưa ra nhng quan nim tin b v con ngưi trong tung. Ơng đ con ngưi sng theo l t nhiên ch khơng áp đt tính siêu hình, mơ thc lên các nhân vt. Ơng đ cho xung đt kch phát trin theo quy lut ch khơng làm nhim v “sp đt”, “đo din” các tình tit kch theo ý mun ch quan ca mình. Khơng dng li mơ thc nhân vt ngưi anh hùng như tung c, Đào Tn xây dng các mu hình nhân vt phong phú như nhân vt ph n, nhân vt phn din, nhân vt qun chúng Mi mu hình nhân vt ca ơng đu cĩ din mo và bn sc riêng bit. Đào Tn đã xây dng thành cơng mt th gii nhân vt phong phú, chân thc ch
9. 96 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI khơng ch là h thng nhân vt phân hai tuyn trung – nnh rõ rt như tung c. Đây là mt trong nhng c gng ca ơng nhm đưa tung đn gn hơn vi ngưi lao đng. Đào Tn cũng cĩ đĩng gĩp khơng nh trong vic hồn thin ngơn ng và chau chut văn chương tung. Tung ca Đào Tn thiên v s dng ch Hán hơn ch Nơm và đc bit sính dùng đin c, thi liu Hán hc nhm tăng tính cơ đng, hàm súc. Kch bn tung Đào Tn cĩ s kt hp nhun nhy, uyn chuyn gia văn bin ngu, văn xuơi và thơ. Văn bin ngu đưc s dng nhiu nht (gn 60%) vi vai trị dn dt tình hung, k chuyn, to xung đt kch. Văn xuơi trong tung Đào Tn ít s dng hư t, t đa phương như tung c nhưng li dùng nhiu ch Hán; cĩ tác dng din gii nhiu hơn là chêm xen. Nu văn bin ngu cùng văn xuơi th hin tính t s thì thơ th hin tính tr tình trong tung Đào Tn. So vi tung c, tung Đào Tn cĩ nhiu thơ hơn, cĩ nhng kch bn thơ chim gn 20% s câu tung. Thơ ch xut hin khi nhân vt bc l cm xúc trong nhng hồn cnh như tâm s khuê phịng, tâm s trên đưng đi, cuc chia ly, cuc hi ng và gn vi các điu hát: tu, tán, khách, ốn, thán, nam, lý Trong tung C thành , lp “ Trương Phi xưng rưu”, phân đon hay và đc đáo nht bi nhng dn vt, hồi nghi, ging xé trong ni tâm Trương Phi đu đưc Đào Tn khc ha mt cách chân thc và tinh t qua nhng điu ngâm, điu hát đi vào lịng ngưi. Trương Phi xut hin lp này trong hồn cnh mt mình ngi ung rưu C thành và nh ti hai ngưi anh kt nghĩa mà nhìn v nơi xa trơng ngĩng: Trương Phi: (Tán) Vng nhãn mây hung (Mt ngĩng xa vi vi Trung trưng nht ut Tm lịng riêng u ut Tâm t tht, tâm t tht Tâm hn như mt mát Ý như si, ý như si Ý chí như di ngây) Vn là ngưi nĩng ny, bc trc mà cũng cĩ lúc Trương Phi cm thy l loi, cơ đc, lịng su thm bi ai đy mt mát khi nhìn mây bay v nơi xa. Tâm trí chàng dưng như nhiu lon, đng ngi khơng yên. Đĩ tht là mt tâm trng khĩ cĩ th miêu t thành li. Ch vi bn câu thơ, Đào Tn cĩ th khc ha thành cơng mt Trương Phi cĩ chiu sâu tâm hn vi nhng ưu tư nng trĩu. Như đ gii ta ni lịng, Trương Phi bt đu xưng lên trong đm đìa nưc mt: Trương Phi: (Xưng) Lc lc cơ tình chí t bi (Qunh qu tình riêng nhng ê Hàn châm tiêu tác d thanh trì Chày sương ri rc ting dơi khuya Ht văn h mã tê phong cp Nga H hí giĩ nghe dn dp Khơng s anh hùng ly mãn y Git l anh hùng gt li đy)
10. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 13/2017 97 Tâm trng Trương Phi đưc khơi m vi ni nh trin miên lan ta ra c khơng gian, cnh vt. Chàng nh các anh ca mình, nh nhng ngày sng cht cĩ nhau, tình nghĩa vưn đào bao năm gn bĩ gi mi ngưi mt phương khơng bit sng cht th nào. Càng nh các anh Trương Phi càng căm gin Tào Tháo ri li đưa ra các phán đốn v tình cnh các anh ca mình hin nay. Lưu B thì “K nĩi Nha Nam, ngưi đn sang Hà Bc” . Cịn Quan Vũ thì nghe nĩi là mang theo nh tu đu hàng Tào Tháo. Chìm trong dịng tâm tưng. bng Trương Phi ngn ra t hi mình “ Nĩi vy chng là ph tam nhân ưc à?”. Trng thái cm xúc đt ngt xoay chiu, t bun thương mong ngĩng chuyn sang gin d. Mt con ngưi nĩng ny chân tình như Trương Phi mà bun thì tht l, chàng b tc trong ni bun ni tc gin cung phong khi nghĩ Quan cơng bi ưc. Mi cm xúc v ịa, Trương Phi hét to lên như đ gii ta: “Bun, bun, cha ch là bun” ri chàng li “dng tu phá su”. T xưng khan, Trương Phi chuyn sang xưng rưu: Trương Phi: (Xưng) Nht nhn hồnh phi vân t l (Len li đưng mây mt cánh nhn Cơ đăng trưng chiu nguyt biên thành Bên thành trăng ri ánh cơ đăng Anh hùng t hu quyn nghi x Anh hùng cũng cĩ khi quyn bin Kh hn đơ vong th túc tình Gin by quên đành nghĩa đ huynh) S dn dt khéo léo cm xúc bng thơ, kt hp vi li dãi bày t s qua nĩi li và cách ung rưu ca Trương Phi đã khc ha rõ nét nhng bưc chuyn bin tâm trng, cm xúc theo dịng suy nghĩ ca chàng. Đúng là “Dùng rưu gii su su thêm nng”, ni bun ngày càng đ nng lên tâm can Trương Phi khin chàng cm thy bí bách, điên cung, lng ln lên. Xem cnh Trương Phi ung rưu thy nhân vt khn kh vơ cùng. Li liên tip ung mà tâm s bun c mãi đy lên. S cơ đơn, s hồi nghi, s mong ngĩng là nhng cm xúc đan cài trong tâm thc ca ơng. Mt con ngưi bên vị rưu, xa xa ch mt cánh nhn bay ngang gia đưng mây cùng vi ngn đèn cơ đc ri ánh trăng bên thành. Mt ngưi nĩng tính như Trương Phi lúc bun cũng thy khơng gian tht “hu tình” như vy cĩ gì phi lý khơng? Đĩ là cái tài ca Đào Tn khi dng thơ trong tung. Ơng khơng tham tr tình mà gán cho nhân vt nhng cm xúc sn súa như vy. Li xưng ca Trương Phi là li chy ra t đáy lịng ca con ngưi tưng như nơng cn nhưng chí tình chí nghĩa. Đ cĩ hồn thin th loi tung Đào Tn khơng ngng cách tân và th nghim qua các tác phm. Bt đu t Tân Dã đn vi phương pháp đng hin khơng gian qua vic kt cu các hi ngn đ chuyn cnh nhm kt ni các khơng gian khác nhau trong cùng mt thi gian. Đào Tn đã cĩ ý thc ch đng trong vic kéo dài hoc ép gn khơng gian, thi gian ch khơng l thuc vào tính tuyn tính, đơn nht ca khơng – thi gian. Quy lut dịng tâm
11. 98 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI trng và tương tác cm xúc cũng đưc vn dng đ khc ha các phân đon phân vân, ging xé ca T Th và giây phút tin bit ca anh em Lưu – Quan – Trương vi chàng. Tuy nhiên, vic khc ha tâm trng nhân vt chưa đa dng sc thái cm xúc và cịn b du n mơ thc ưc l nh hưng khi s dng dày đc nhng đin c, thi liu và phong cách din đt ca c nhân. Đn Din võ đình , Đào Tn đã tinh t hơn trong vic khc ha th gii ni tâm ca nhân vt. Nhng bin chuyn ca ni tâm trưc hồn cnh đưc Đào Tn quan tâm khai thác. Ơng đã bt đu chú ý nhng chi tit to nên đim nhn cho cá tính nhân vt và chn tình hung đ cá tính nhân vt đưc bc l. Triu Khánh Sanh, mt chàng trai mnh m, nhit huyt, nhiu hồi bão li phi sng trong thân phn mt tì n Bích Đào khuê phịng ngày đêm hc thêu thùa, may vá. S đi lp gia tính cách và hồn cnh khin chàng ngày càng u ut và tích t đn mt đim nht đnh, mâu thun này s n tung và gii phĩng bn ngã ca con ngưi. Khánh Sanh khơng chu ni cuc sng tù tùng, chàng ra sân luyn võ ngâm thơ bày t ni lịng. Thân phn chàng b phát hin và mi lương duyên vi Kiu Quang đưc tác thành. Trái vi tình yêu trm lng đy bn phn, trách nhim theo quan đim Nho giáo, Khánh Sanh và Kiu Quang th hin mt tình yêu đy say mê, nng nhit. Chính vì vy, khi gp phi bi kch chia ly, ni đau trong tâm hn c hai nhân vt càng tr nên sâu sc. Nĩi v đnh cao ca ngh thut miêu t tâm lý nhân vt trong tung Đào Tn khơng th khơng nhc đn nhân vt Trương Phi trong tung C thành và Hồng Phi H trong Hồng Phi H quá Gii Bài quan . Cĩ th nĩi, đây là s th nghim thành cơng nht, hồn chnh thi pháp xây dng nhân vt cho th loi tung. hai nhân vt này, Đào Tn khơng dng li nhng khonh khc cm xúc đơn l đ khc ha cá tính mà xây dng mt quá trình thay đi nhn thc tư tưng, chuyn bin ni tâm phc tp. Kt qu là Hồng Phi H dám “phn Tr đu Chu” và Trương Phi sau quá trình t phân tích, ct nghĩa, lý gii đã hĩa b đưc hiu lm vi Quan Vũ, cùng nhau đồn t ti C thành. Như vy, cĩ th thy sau hơn 30 năm cng hin cho ngh thut tung, Đào Tn đã k tha nhng tinh hoa ca tung c và đưa ra nhng cách tân nhm hồn thin và đưa tung phát trin đn đnh cao cc thnh ca th loi này trong giai đon na cui th k XIX. 2.3. Xu hưng phát trin kch tung giai đon cn – hin đi T b đ tài quân quc và hình tưng con ngưi trung quân tng chim v trí trung tâm ca tung, Đào Tn đã m rng phm vi din t đn nhng vùng đt, nhng min đt mi, nhng con ngưi mi s tr thành trung tâm ca thi đi mi. T hành đng “phn Tr, đu Chu” ca Hồng Phi H đn vic tơn vinh nhng anh hùng tho khu chng li triu đình Long Sơn tri, t phn ánh cuc sng ca ơng vua bà chúa đn cúi đu xung nhng tng lp bn cùng trong xã hi, t trng tâm là nhng vn đ quc gia dân tc đn
12. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 13/2017 99 quan tâm cuc sng nhân sinh cá th là mt hành trình dài trong sut mưi th k ca văn hc trung đi đ “lt xác” chuyn mình sang mt phm trù văn hc ca thi đi mi. Sau Đào Tn, Nguyn Hin Dĩnh tip tc phát trin tung theo hưng th s. Ơng khơng mn mà vi loi tung cung đình nng n tính trit lý, giáo hun mà khai thác mng đ tài hin thc cuc sng ca nhân dân qua các v tung hài như Trương Đ Nhc, Giáp Kén xã Nhng, Tung Nguyn Hin Dĩnh khơng giàu cht thơ như Đào Tn. Ơng thiên v văn bin ngu và s dng li đi thoi tranh bin đ dn dt và to tình hung xung đt kch. Li văn tung đy sc châm bim hin thc sâu sc và mang dáng dp hin đi rõ nét. Sau Nguyn Hin Dĩnh, cùng vi s xut hin ca kch nĩi, ci lương nhng năm đu th k XX, tung c tng bưc chuyn sang tung tân thi vi nhng đ tài t cuc sng như Vì nưc quên nhà (Đc ph By và H Biu Chánh), Ai git ngưi (Tơ Giang), Giá kén kn hom (Phm Ngc Khơi) và tung tiu thuyt (tung Xuân n), mt th tung lãng mn cĩ ni dung gn ging như tiu thuyt lãng mn ca T lc văn đồn và Tiu thuyt th by như các kch bn Ai lên ph cát, C trng rng xanh, Ti quy thùy ca Tng Phưc Ph. Cùng vi s tác đng ca ch nghĩa hin thc và lãng mn giai đon đu th k XX, nhng tung khơng ngng vn đng, đi mi t trong lịng sâu phương din kch bn. Xu th đi mi đã đưa tung tip cn vi cuc sng đương thi và đ đáp ng nhu cu tip nhn ca tng lp khán gi mi các đơ th, tung phi thay đi c ging điu ln th cht ca mình bng cách vay mưn các ngh thut khác như kch nĩi và ci lương đ m rng kh năng đáp ng yêu cu ca ngh thut mi. Tung li bt đu quá trình th nghim phá v các đc trưng th loi cũ đ đnh hình mt th loi mi, th loi tung hin đi. Sau nhng th nghim đ tài trào phúng, lãng mn đu th k XX, tung khơng đt đưc nhng thành tu đnh cao như thi kỳ Đào Tn. Dưng như tung ch phù hp vi các đ tài lch s, gn vi s phn nhng ngưi anh hùng. S thành cơng ca các v Trưng n vương (Phan Bi Châu), Trưng n vương (Tng Phưc Ph), Thù chng n nưc (Hồng Tăng Bí) giai đon đu th k XX và các v vit v đ tài kháng chin chng Pháp như Đưng v Lam Sơn (Mch Quang), Đưng v V Quang (Hồng Châu Ký) cĩ sc hp dn ln trong giai đon lch s mi. Sau năm 1954, các kch bn tung v đ tài lch s ngày càng n r và nhn đưc s đĩn nhn nhit tình ca cơng chúng, phi k đn các v An Tư cơng chúa, Lam Sơn khi nghĩa (Tng Phưc Ph), Trn Bình Trng, Ngn la tiu kỳ (Kim Hùng), Ting gi non sơng (Kính Dân) Tính hùng tráng và âm hưng bi hùng kch t nhng tác phm tung c đưc kt hp vi khơng khí t do, hào sng ca thi đi mi gây n tưng mnh vi ngưi xem. giai đon chng M cu nưc, s du nhp ca lý lun kch phương Tây đã nh hưng khơng nh đn sáng tác tung. K tha nhng tinh hoa ca tung truyn thng và vn dng các kin thc mi v thi pháp kch, các sáng
13. 100 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI tác tung giai đon này va mang tính c đin va mang tính hin đi. Tit tu kch bn nhanh hơn, yu t t s và hành đng đưc chú trng hơn cho phù hp vi nhp sng ca thi đi và th hiu ca ngưi xem. Mt trong nhng kch bn thành cơng nht ca giai đon này là Đ Thám (Bu Tin, Dỗn Khối, Mai Hanh) vi trên 500 đêm din. Vn kt hp yu t truyn thng và hin đi, nhng năm sau gii phĩng, đ tài ca tung bt đu đưc m rng ngồi vic ca ngi truyn thng chng gic ngoi xâm là vic đi sâu khai thác các khía cnh bi kch ca nhng anh hùng lch s. Đĩ là các tác phm Đơ đc Bùi Th Xuân (Thùy Linh, Hồng Đc Anh), Sao khuê tri Vit (Tng Phưc Ph), Li th trinh n (Kính Dân), Trn Quc Tun (Hồng Yn), Lch s hãy phán xét (Xuân Yn), Lý Chiêu Hồng (Lê Duy Hnh) Các tác phm này đã rũ b ánh hào quang trên nhng ngưi anh hùng đ đi sâu vào khai thác bi kch cuc đi cá nhân vi nhng mi quan h gia đình, nhng mt mát, hy sinh, Tung giai đon này mang trit lý sâu sc v cuc đi, xã hi và con ngưi. Ngồi đ tài lch s, tung hin đi cịn phn ánh các s kin và con ngưi trung tâm ca thi đi như các tác phm C gii phĩng (Tng Phưc Ph), Ch Ng (Nguyn Lai), Má Tám (Mch Quang), Gian bt khut (Dũng Hip), Tình cá nưc (Trương Knh – Dũng Hip), Sư già và em bé (Kính Dân) Nhng kch bn tung này đu vn dng nhng mơ thc trong tung c đ xây dng hình tưng con ngưi Vit Nam trong thi kỳ mi. Đĩ đu là nhng th nghim cách tân theo phương thc Đào Tn đã tng thc hin đ tìm mt hình thc tn ti mi hồn b hơn cho tung trong xã hi hin đi. 3. KT LUN Trong tin trình hình thành và phát trin th loi tung, kch bn tung Đào Tn như mt cái mc đánh du giai đon hồn thin và phát trin đt đn đnh cao ca tung bác hc. thi kỳ Đào Tn, chúng ta hồn tồn cĩ th khng đnh kch bn tung là mt th loi ca phm trù văn hc trung đi. Nghiên cu kch bn tung nĩi chung và kch bn tung Đào Tn nĩi riêng giúp chúng ta cĩ cái nhìn tồn din hơn v các s vn đng, giao thoa ca các th loi trong dịng chy văn hc Vit Nam. TÀI LIU THAM KHO 1. Lê Ngc Cu (1980), Tung hài , Nxb Văn hĩa, Hà Ni. 2. Hồng Châu Ký (1973), Sơ kho lch s ngh thut tung , Nxb Văn hĩa, Hà Ni. 3. Hồng Châu Ký (1978), Tung c (tp 1), Nxb Văn hĩa, Hà Ni 4. Nguyn Tơ Lan (2014), Kho lun v tung Qun phương tp khánh , Nxb Th gii, Hà Ni. 5. Mch Quang (1996), Đc trưng ngh thut tung , Nxb Sân khu, Hà Ni. 6. Xuân Yn (1994), Nhng vn đ thm m đo lý xã hi trong tung c, Nxb Sân khu, Hà Ni.
14. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 13/2017 101 DAO TAN’S CLASSICAL DRAMA SCRIPT AND THE PROCESS OF DEVELOPMENT OF CLASSICAL DRAMA IN VIETNAM’S LITERATURE AbstractAbstract: Classical drama (Tuong) – a kind of national drama was formed very early. Initially, the classical drama’s script was based on “plot”, indicated by the “outline” and spread by words of mouth, performances. Until the 17th, 18th century, the classical drama began to be shaped but most of works were anonymous. To the 18th, 19th century, classical drama was completed and developed to peak with the appearance of many professional authors including Dao Tan. Through Dao Tan’s classical drama, we can assess the process of development of classical drama in Vietnam’s literature. KeywordsKeywords: Genre, Dao Tan’s classical drama script