Lịch sử điện ảnh mới - Hướng tiếp cận liên ngành trong nghiên cứu phim

Nội dung text: Lịch sử điện ảnh mới - Hướng tiếp cận liên ngành trong nghiên cứu phim

1. 27 CHUYÊN MỤC VĂN HÓA - NGHỆ THUẬT LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI - HƯỚNG TIẾP CẬN LIÊN NGÀNH TRONG NGHIÊN CỨU PHIM ĐOÀN THỊ HÀ* Bài viết này nhằm giới thiệu hướng tiếp cận lịch sử điện ảnh mới (New cinema history) – một hướng tiếp cận coi điện ảnh như là tổ chức thương mại và nơi trao đổi văn hóa xã hội. Sự ra đời và phát triển lịch sử điện ảnh mới xuất phát từ xu hướng chuyển dịch trọng tâm từ nghiên cứu các hiện tượng phim như văn bản phim, sản xuất, tính mỹ thuật và kỹ thuật của hình ảnh chuyển động sang các nghiên cứu về lưu thông, tiêu thụ phim, lịch sử xã hội và trải nghiệm xã hội của khán giả điện ảnh. Điều đó cũng có nghĩa thay vì các nhà nghiên cứu phim phải là các nhà chuyên môn được đào tạo kỹ năng phân tích phim và sản phẩm điện ảnh thì các nhà lịch sử điện ảnh mới lại có nền tảng đa dạng và liên ngành như kinh tế, xã hội học, địa lý, lịch sử, văn hóa, đô thị, kiến trúc, truyền thông, điện ảnh. Sau phần trình bày tổng quan mang tính lý thuyết, bài viết đưa ra những gợi ý về triển vọng nghiên cứu lịch sử điện ảnh mới ở Việt Nam. Từ khóa: lịch sử điện ảnh mới, điện ảnh Việt Nam, lịch sử phim Nhận bài ngày: 3/6/2020; đưa vào biên tập: 10/6/2020; phản biện: 7/7/2020; duyệt đăng: 26/7/2020 1. DẪN NHẬP mặt lý thuyết, có bốn nội dung chính Hướng tiếp cận lịch sử điện ảnh mới được khai thác trong hướng tiếp cận là tập hợp bộ ba các lý thuyết, này, bao gồm: thực hành phân phối, phương pháp và cơ sở dữ liệu để lập thực hành chiếu phim, chương trình luận điện ảnh như tổ chức thương mại chiếu phim và lịch sử văn hóa xã hội, và nơi trao đổi văn hóa xã hội (R. Maltby, và trải nghiệm của khán giả. Để lập D. Bitereyst và P. Meers, 2011). Về luận cho các luận điểm lý thuyết đó, các học giả đã khám phá các phương * Viện Khoa học Xã hội, Đại học Mersin - pháp và cơ sở dữ liệu, như phân tích Thổ Nhĩ Kỳ. địa lý xã hội và cấu trúc điện ảnh để
2. 28 ĐOÀN THỊ HÀ – LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI - HƯỚNG TIẾP CẬN hiểu thực hành phân phối, và thực phương pháp của hướng tiếp cận này hành chiếu phim, phân tích chương đã được đề xuất và phát triển từ trình chiếu phim để hiểu lịch trình những năm 1990. Maltby cùng các chiếu phim ở các rạp và lịch sử truyền cộng sự đã tiến hành nhiều nghiên miệng để ghi lại ký ức điện ảnh và trải cứu về khán giả xem phim Hollywood nghiệm xã hội của khán giả. Một yếu và trải nghiệm đi đến rạp chiếu phim tố quan trọng đặc biệt của lịch sử (M. Stokes & R. Maltby, 1999a, 1999b, điện ảnh mới là lịch sử vi mô được 2001, 2004; A. Kuhn, 2002). Để mở đề xuất như phạm vi được tập trung rộng xu hướng nghiên cứu này, năm nghiên cứu. Với sự đa dạng trong lập 2004 mạng lưới về “Lịch sử đi xem luận, phương pháp và dữ liệu nên phim, chiếu phim và tiếp nhận” vấn đề về khán giả, sự tiếp nhận, (History of Moviegoing, Exhibition and kinh doanh phim ảnh, chiến lược lập Reception) được thành lập trên nền trình và các khía cạnh phi văn bản tảng công nghệ Homernetwork.org do khác của điện ảnh đã được thiết lập Arthur Knight chủ trì. bằng phương pháp tiếp cận liên Lịch sử điện ảnh mới ra đời dựa vào ngành trong hướng nghiên cứu này. sự nỗ lực của các học giả trong hàng Các nhà nghiên cứu lịch sử điện ảnh thập kỷ với cuộc tranh luận về sự mới kêu gọi các nhà nghiên cứu liên phân biệt giữa nghiên cứu phim và ngành như kinh tế, xã hội học, lịch sử, nghiên cứu điện ảnh. Lịch sử điện ảnh văn hóa, đô thị, kiến trúc, truyền “truyền thống” chủ yếu nghiên cứu thông, điện ảnh/phim tham gia nghiên lịch sử phim ảnh (film studies). Các cứu thay vì chỉ những chuyên gia nghiên cứu về lịch sử phim ảnh chủ được đào tạo chuyên môn về nghiên yếu tập trung vào lịch sử sản xuất, cứu phim và điện ảnh. nhà sản xuất, tác giả, phân tích văn 2. KHÁI QUÁT VỀ LỊCH SỬ ĐIỆN bản phim (film text analysis)(1). Thông ẢNH MỚI qua việc hiểu hệ thống kinh tế, xã hội, Về mặt thuật ngữ, “lịch sử điện ảnh thẩm mỹ bộ phim được giả định về mới” (new cinema history) lần đầu tiên những gì sẽ được làm. Lịch sử phim được Richard Maltby đề cập đến trong ảnh có tính đánh giá và phân loại. chương 1 của công trình nghiên cứu Tác phẩm phim được coi như là tác Những khám phá trong lịch sử điện phẩm lịch sử và là bằng chứng lịch sử. ảnh mới: Phương pháp tiếp cận và Tuy nhiên, xem xét trong bối cảnh lịch nghiên cứu trường hợp (Exporations sử rộng lớn hơn, các nhà sử học lại in New Cinema History: Approaches cho rằng phim làm cho công trình lịch and Case Studies) do Richard Matlby, sử trở nên tồi tệ hơn (R. Maltby, 2011). Biltereyst Daniel và Meers Philippe Lịch sử thì phức tạp, trong khi đó phim biên soạn năm 2011. Tuy nhiên, là sự hư cấu, lãng mạn hóa con người. những lập luận, quan điểm, lý thuyết, Thông tin nghèo nàn trong phim
3. TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 7 (263) 2020 29 không đủ tái hiện về các chủ đề lịch trải nghiệm đi đến rạp chiếu phim. sử. Phim chỉ có thể được coi như là Gần đây sự chuyển đổi của điện ảnh một thiết bị giảng dạy. Trong khi đó, và truyền thông từ truyền thống sang các nhà nghiên cứu lịch sử điện ảnh kỹ thuật số được thể hiện rõ trong bối cho rằng phim đóng vai trò như một cảnh văn hóa, lịch sử xã hội, và khán bằng chứng khác. Phim đòi hỏi một giả cũng thay đổi để thích nghi và phù cách “đọc” khác so với đọc văn bản hợp với sự biến đổi đó. Vì thế, thay vì viết. Cách đọc này đòi hỏi nhà chuyên nghiên cứu về văn bản, sản xuất, các môn hiểu các từ vựng, ngữ pháp, cú hiện tượng phim thì lịch sử điện ảnh pháp đặc biệt dành cho phân tích mới đặt và xem xét phim trong bối phim. cảnh lịch sử xã hội. Lịch sử điện ảnh mới được phát triển Phân phối và thương mại từ sự không thỏa mãn với việc nghiên Các học giả lịch sử điện ảnh mới đã cứu phim qua các lý thuyết (như phân xem xét vai trò và mối quan hệ giữa tâm học, ký hiệu học) và lịch sử phong các nhà chiếu phim (exihibitors)(2) và cách phim. Sự khác biệt giữa lịch sử các hãng phim (studios). Sự rủi ro, lợi phim và lịch sử điện ảnh là sự khác ích trong mối quan hệ thương mại biệt giữa lịch sử thẩm mỹ của các văn toàn cầu, cách thức các nhà quản lý bản phim và lịch sử xã hội của một thể vận hành điện ảnh toàn cầu và điện chế văn hóa. Lịch sử phim đã được ảnh quốc gia được đưa ra thảo luận. viết quá dài mà không xem xét đến sự Ví dụ, kế hoạch „đấu thầu mù‟ ở Mỹ tồn tại của thương mại, sự tiêu thụ và vào những năm 1970 cho thấy nhà khán giả của nó (R. C. Allen, 1990; R. chiếu phim phải đầu tư sản xuất để Maltby, 2007). Phim trong lịch sử điện chia sẻ rủi ro với hãng sản xuất. Tuy ảnh mới được xem xét lại như một nhiên, vì sự bất lợi của chính sách sản phẩm văn hóa với các trải nghiệm này đối với nhà chiếu phim nên nó lại xã hội. Hiểu về lịch sử điện ảnh chính là nguyên nhân dẫn đến sự tranh là hiểu lịch sử văn hóa xã hội, giúp chấp của hãng phim và nhà chiếu chúng ta biết được điện ảnh là gì, ở phim. Ngược lại, nếu như không có đâu, khi nào. Lịch sử truyền thống chủ sự đảm bảo chính sách „đấu thầu mù‟ yếu liên quan đến cá nhân, sự kiện và thì các hãng phim sẽ sản xuất ít phim lời giải thích gần đúng. Trong khi lịch bom tấn ngân sách lớn, ít phim sáng sử kinh tế xã hội vượt ra khỏi cá nhân, tạo. Sự chi phối của các nền điện ảnh sự kiện cụ thể (F. Braudel, 1980). khác đối với điện ảnh quốc gia cũng là Đối với các nghiên cứu về khán giả, một đối tượng quan trọng trong nội trước đây thường tập trung nghiên dung nghiên cứu này. Sự chi phối này cứu lý thuyết và văn bản, hiện nay được xem xét cả về việc phân phối, ngày càng có nhiều các nghiên cứu chiếu phim, thể loại phim, ảnh hưởng thực nghiệm như trải nghiệm sống, văn hóa đại chúng.
4. 30 ĐOÀN THỊ HÀ – LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI - HƯỚNG TIẾP CẬN Thực hành phân phối (distribution) và thuộc vào sự biến đổi lịch sử, xã hội. thương mại của điện ảnh đã nhận ra Ví dụ, nhiều nghiên cứu ở Châu Âu đã khán giả là thành phần nhạy cảm ảnh phân tích mô hình “vận hành” (runs) hưởng đến sự thành công kinh doanh. (Verhoeven, 2011) trong lịch sử phân Nhiệm vụ chính của phân phối là xây phối phim. Một bản in và bộ phim dựng chương trình tham gia của khán được phân phối từ các rạp loại 1 giả. Các nhà phân phối (distributors) (trong trung tâm thành phố) trước tiên, và nhà chiếu phim cần phải có những sau đó tùy vào khoảng cách địa lý mà chính sách, phân bố địa điểm hợp lý bản in đó được phân phối đến các rạp để tạo ra những phân khúc hợp lý. loại 2 (ở quận), loại 3 (ngoại ô, vùng Nhà phân phối và nhà chiếu phim lân cận) nhanh hay chậm. không chỉ được tìm hiểu ở khía cạnh Chiếu phim, không gian và địa điểm thương mại mà còn ở mối quan hệ với Địa điểm được coi là thành phần quan khán giả, nhằm xây dựng một hệ trọng trong nghiên cứu lịch sử điện thống thông tin quan trọng để hiểu về ảnh mới. Địa điểm vừa là điểm trong khán giả và vai trò của họ trong việc quá trình lưu hành, vừa là nhân duy trì khả năng tồn tại của một ngành chứng cho những trải nghiệm xã hội công nghiệp điện ảnh. Ví dụ, uy tín và về điện ảnh của khán giả. Sự lựa danh tiếng của nhà phân phối và nhà chọn của người xem về địa điểm phản chiếu phim đối với khán giả sẽ tạo ra ánh ý thức xã hội, sự khác biệt văn thị trường điện ảnh như thế nào. hóa, sức mạnh gắn bó với cộng đồng Phim được sản xuất đến với khán giả và nhận thức về phân tầng địa lý. thông qua không gian và thời gian. Bối cảnh chiếu phim, cơ sở hạ tầng Hai yếu tố này có quan hệ chặt chẽ giải trí, kiến trúc, quan hệ thương mại với nhau trong quá trình phân phối có liên quan đến yếu tố địa lý. Khoảng phim. Điện ảnh quốc gia bị ràng buộc cách và yếu tố địa lý đã khuếch tán bởi chính trị, ngôn ngữ, địa lý. Xem xét những tốc độ không đồng đều trong thực hành phân phối và tính thương việc chiếu phim. Sự vượt trội và thống mại của điện ảnh không chỉ dừng lại ở trị của các nền điện ảnh lớn (như các thành phố lớn, mà còn phải xem Hollywood, Anh, Châu Âu) là kết quả xét ở các thị trấn nhỏ, vùng lân cận, của sự kinh doanh cưỡng chế. Sự chi ngoại ô. Phim đến chậm nếu như phối của các nền điện ảnh lớn tác khoảng cách thị trường nội địa của bộ động nhiều đến văn hóa khán giả, sự phim lớn. Ngày nay, công nghệ kỹ tiếp nhận, và cả những yếu tố khác thuật số được ứng dụng và tạo điều của điện ảnh quốc gia, điện ảnh địa kiện cho việc phát hành phim toàn cầu. phương. Một sự khám phá về mô hình chiếu Phân tích về sự lưu hành của bộ phim phim trong lịch sử điện ảnh đã được giúp hiểu được sự phân cấp rõ ràng đề xuất. Mô hình này sẽ biến đổi tùy giữa các rạp chiếu phim. Lựa chọn
5. TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 7 (263) 2020 31 của khán giả đối với mỗi rạp chiếu Chương trình chiếu phim, sự phổ phim dựa trên nhiều yếu tố thuộc bộ biến và phim phim được coi là dấu hiệu tạo ra sự Phân tích các chương trình chiếu phân cấp; tạo ra suy đoán về sự khác phim sẽ hiểu được phần nào thị hiếu biệt văn hóa, xã hội giữa các rạp của khán giả. Thể loại phim, thời gian chiếu về mặt sở thích chung, thời gian chiếu phim, nguồn gốc phim (quốc lưu thông trung bình hoặc sự sẵn có gia), diễn viên, đạo diễn tạo ra một của những thành công gần đây hoặc bộ dữ liệu từ hồ sơ phòng vé hoặc tiêu đề gây tranh cãi. báo cáo, hồ sơ công ty, quảng cáo. Quá trình phân phối và chiếu phim liên Chỉ số phổ biến phim POPSTAT quan đến hệ thống phân cấp xã hội. (Sedgwick, 2011) được sử dụng để Việc chiếu phim có thể vận hành một kiểm tra nhiều thị trường cho sản hệ thống địa điểm phục vụ cho các phẩm điện ảnh và sự khác biệt giữa nhóm, tầng lớp, nhóm tôn giáo khác các sản phẩm cung cấp cho thị trường nhau mà không tách biệt rõ ràng đó. Các mô hình đặc biệt về thị hiếu không gian xã hội mà điện ảnh cung phim giữa các khán giả tham dự các cấp. Trong lịch sử với sự vận hành loại rạp chiếu phim khác nhau. Từ đó của trạng thái “runs” trước đây ở Mỹ có thể thiết lập mức độ khác nhau về và Châu Âu, những khán giả ít đặc sở thích điện ảnh ở mỗi khu vực địa quyền nhất sẽ nhận được quyền truy phương khác nhau như thị trường cập sau cùng. Phân chia này đã dẫn trung tâm thành phố, thị trường nông đến sự phân tầng xã hội mạnh mẽ thôn, khu vực ngoại ô. Chương trình trong xem phim, sự phân cấp địa lý rõ chiếu phim sẽ chỉ ra một trong những rệt trong quá trình lưu hành phim. Bản trải nghiệm xem phim của khán giả. in của phim cũng trở nên kém chất Diễn ngôn văn hóa ngầm trong các bộ lượng sau quá trình sử dụng và di phim và khán giả của nó được xem chuyển. Jeffrey Himpele lập luận rằng xét. Sự áp đảo của một số bộ phim sự chuyển động của các bộ phim trong chương trình chiếu phim sẽ xung quanh thành phố “đánh dấu, phản ánh thị hiếu tiêu dùng và văn phân tách, kết nối, và xếp hạng sự hóa đại chúng của khán giả. Về mặt khác biệt của con người” (Himpele, kinh doanh, chương trình chiếu phim 1996). Ngày nay, phim chủ yếu được sẽ giúp hiểu được mô hình hoạt động phát hành trên càng nhiều màn hình thông qua lịch trình thay đổi thường càng tốt. Hệ thống multiplex (đa kênh) xuyên để tạo ra chiến lược thu hút được áp dụng hầu hết ở các điểm khán giả đến với rạp. chiếu phim. Và vì thế, cần mở rộng Chương trình chiếu phim liên quan các nghiên cứu về phân cấp xã hội đến thực hành phân phối và thực hành cho việc tiêu thụ và trải nghiệm điện chiếu phim. Tổng số các buổi chiếu sẽ ảnh trong thời đại truyền thông hội tụ. chỉ ra tỷ lệ phim quốc nội so với tổng
6. 32 ĐOÀN THỊ HÀ – LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI - HƯỚNG TIẾP CẬN các phim lưu hành. Như đã đề cập, pháp lịch sử truyền miệng với cách phim Hollowood và phim Anh, Châu thức thu thập ký ức điện ảnh là phù Âu đang chiếm ưu thế trong thị trường hợp (A. Kuhn, 2002; 2011). Các phân điện ảnh. Điều này khác biệt với thị tích ký ức điện ảnh dựa vào bối cảnh trường điện ảnh Châu Á, nơi mà xu lịch sử văn hóa xã hội, sẽ trả lời cho hướng và văn hóa điện ảnh Hàn Quốc, các câu hỏi khán giả trải nghiệm gì, Trung Quốc, Nhật Bản đang thịnh như thế nào, động lực gì khiến họ đi hành. Và đúng như thế, sự phổ biến xem phim tại rạp này hay rạp khác. của phim quốc gia từ góc độ phân phối Các học giả của lịch sử điện ảnh mới và chiếu phim được đo bằng tần suất quan tâm đến quy mô phù hợp của các buổi chiếu phim sẽ cung cấp một nghiên cứu khán giả. Lịch sử chiếu phân tích chính xác hơn về mối quan phim sẽ đề cập cụ thể các câu chuyện hệ thị trường giữa phim quốc nội và về người dân địa phương, tổ chức, sự phim nước ngoài. kiện và cộng đồng (S.P. Hughes, Khán giả và trải nghiệm đi xem phim 2011). Khán giả mang hoàn cảnh của Cách tiếp cận lịch sử điện ảnh mới với họ vào sự kiện xã hội. Ở đây, sự kiện điện ảnh như một tổ chức văn hóa lịch xã hội là buổi chiếu phim. Vì thế, cần sử đưa đến các nghiên cứu về khán kiểm tra bối cảnh mà khán giả đã trải giả với tính chất không đồng nhất. nghiệm và sắp xếp các bối cảnh đó Khán giả chịu ảnh hưởng của các vào mạng lưới quan hệ văn hóa xã hội. điều kiện văn hóa, lịch sử trong trải Nếu chỉ tập trung vào các thành phố nghiệm xã hội về điện ảnh như khu lớn với các trải nghiệm điện ảnh của vực, giai cấp, chủng tộc, giới tính, ý khán giả ở khu vực trung tâm mà thức hệ (R. Maltby, 2011; D. Biltereyst, quên đi những khu vực khác sẽ bóp P. Meers and L. Van de Vijver; 2011). méo hình ảnh khán giả trong lịch sử Khi xem xét khán giả với lịch sử điện điện ảnh. Vì thế, khám phá trải ảnh, mối quan hệ của họ với rạp chiếu nghiệm hàng ngày của việc đi xem phim không phải là ở tác phẩm điện phim tại một địa phương vẫn đang là ảnh dưới dạng văn bản mà là kinh chủ đề nghiên cứu mở và được kêu nghiệm xã hội về các bộ phim (S.P. gọi. Ở Ấn Độ, Mỹ, Châu Âu, các học Hughes, 2011). Khi xem xét kinh giả nghiên cứu lịch sử chiếu phim đã nghiệm xã hội - kinh nghiệm sống của đi đến các khu vực đô thị, các quận khán giả trong bối cảnh văn hóa, lịch huyện, thị trấn, vùng nông thôn, thậm sử, xã hội, nhà nghiên cứu không nhất chí cả những nơi chưa từng xuất hiện thiết thực hiện nghiên cứu định lượng trên bản đồ lịch sử điện ảnh để hiểu lớn, sự khái quát rộng mà chỉ cần tập về lịch sử điện ảnh địa phương đó. trung vào những vấn đề cụ thể với các Sau đó, người ta sẽ tiến hành các chi tiết: sự gần gũi, địa điểm, con phân tích tổng hợp, so sánh để tổng người. Để làm được điều này, phương quát hóa lịch sử điện ảnh trên một
7. TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 7 (263) 2020 33 phạm vi rộng hơn. Điều này sẽ được Lịch sử điện ảnh chỉ được hiểu một trình bày rõ trong phần phạm vi phần thông qua kết quả từ phương nghiên cứu lịch sử điện ảnh mới. pháp phân tích chương trình chiếu 3. PHƯƠNG PHÁP LUẬN CỦA LỊCH phim. Một trong những phần chính SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI của nghiên cứu lịch sử điện ảnh mới là phương pháp lịch sử truyền miệng. Các nhà lịch sử điện ảnh mới đã sử Phương pháp này nhằm tìm hiểu điều dụng các thông tin định lượng để đưa ra những giả thuyết. Các nghiên cứu gì thúc đẩy khán giả đi xem phim, định tính được kỳ vọng tiến hành để cách thức, nền tảng và kinh nghiệm kiểm chứng các giả thuyết từ nghiên của họ là gì. Nghĩa là tình huống và cứu định lượng. Một lập luận về bộ ba bối cảnh của các bộ phim cần được dữ liệu - lý thuyết - phương pháp (R. xem xét. Để giải thích những điều này, Maltby, 2011) nhằm khám phá các Annette Kuhn đã tiên phong đề xuất phương pháp và dữ liệu cho các phương pháp lịch sử truyền miệng nghiên cứu như phân tích địa lý và như một phần quan trọng của hướng cấu trúc rạp chiếu phim, chương trình tiếp cận lịch sử điện ảnh mới. Trong chiếu phim, lịch sử truyền miệng đó, các ký ức điện ảnh sẽ được ghi lại thông qua các ký ức điện ảnh. thông qua quá trình phỏng vấn khán giả lịch sử. Có ba loại ký ức được đề Phương pháp phân tích chương trình cập bao gồm: ký ức về bộ phim, ký ức chiếu phim không chỉ đóng vai trò cho về các tình huống, ký ức về việc đi các nghiên cứu trường hợp và lịch sử xem phim (Kuhn, 2002; Kuhn, 2011). điện ảnh địa phương mà còn cung cấp bổ sung rõ hơn về sở thích bộ Lịch sử truyền miệng không chỉ giúp phim của khán giả. Phương pháp này xác thực thông tin từ các nguồn dữ không giống như các nghiên cứu thị liệu khác mà còn bổ sung nhiều hiểu trường điều tra về thị hiếu khán giả. biết mới về kinh nghiệm xã hội về điện Thay vì dữ liệu được thu thập từ bảng ảnh của khán giả. hỏi khảo sát thị trường thì một cơ sở Ngoài lịch sử truyền miệng và phân dữ liệu định lượng được thu thập tích chương trình chiếu phim, phân trong phương pháp này chủ yếu thông tích địa lý xã hội được các học giả lịch qua các báo cáo phòng vé, các quảng sử điện ảnh mới sử dụng như một cáo trên báo chí địa phương, hồ sơ phần thiết yếu (J. Klenotic, 2011; T.v. công ty. Vì tính nhất quán trong quá Oort và C. Paforrt-Overduin, 2018). trình thu thập nên phương pháp phân Jeffrey Klenotic, người đặt nền móng tích chương trình chiếu phim cũng cho phương pháp này, đã sử dụng được áp dụng cho các nghiên cứu thành phần không gian địa lý trong cứu so sánh, tổng hợp để tìm hiểu ở tổng hợp các cơ sở dữ liệu của chiếu cấp độ vi mô và vĩ mô (Sedgwick, phim. Hệ thống thông tin địa lý 2011). (Geographical Information Systems -
8. 34 ĐOÀN THỊ HÀ – LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI - HƯỚNG TIẾP CẬN GIS) được đề cập để khám phá chiều 4. PHẠM VI VÀ LỊCH SỬ VI MÔ TRONG cạnh không gian và địa lý của phân phối NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI phim, chiếu phim và khán giả. Mục Các học giả lịch sử điện ảnh mới đã tiêu của Klenotic là tạo ra một môi thảo luận về phạm vi của các nghiên trường phản ánh mạng lưới các mối cứu, và đưa ra vấn đề: liệu nghiên quan hệ tương tác hình thành nên văn cứu lịch sử vi mô (microhistory) (P.S. hóa điện ảnh theo thời gian - không Moore, 2011; K. Bowles, 2011; R. gian nhất định; và tìm hiểu mạng lưới Maltby, 2011) từ một địa điểm cụ thể này có ý nghĩa gì đối với mọi người và có thể tìm ra những phát hiện, mà việc đi xem phim đóng vai trò gì trong những phát hiện này cũng được sử việc định hình các ý nghĩa này. Việc dụng cho những nơi khác và bởi lập bản đồ các mối quan hệ xã hội và những người khác. Phạm vi và lịch sử không gian giữa con người với địa vi mô xem xét việc phát triển các mô điểm được tiến hành để kiểm tra bối tả rộng hơn từ tổng hợp các nghiên cảnh kinh tế, xã hội, văn hóa của các cứu quy mô nhỏ và cụ thể. Các học hành vi điện ảnh cá nhân. Lịch sử giả kiểm tra thực hành và trải nghiệm không gian của điện ảnh phải có bản địa phương trong một thành phố, khu đồ cả tuyến đường mà phim lưu hành phố, địa điểm, thay vì tổng quát, tổng dưới dạng hàng hóa cùng những hạn hợp các chi tiết trong lịch sử điện ảnh. chế và ảnh hưởng địa lý đối với kinh Kích thước không gian như một phần nghiệm xã hội đa dạng và thực hành nỗ lực để nắm bắt các kinh nghiệm văn hóa được thể hiện qua việc đi đến văn hóa hàng ngày và cấu trúc cảm rạp chiếu phim. Trong cả hai yếu tố giác của một cộng đồng địa phương. trên, các rạp chiếu phim là một điểm Các lịch sử vi mô này thường tích hợp trong các tuyến đường lưu hành phim, các phát hiện vào một tổng thể lớn đồng thời là nhân chứng về thực hành hơn và chứa dấu vết so sánh, ví dụ về văn hóa và trải nghiệm xã hội. Lịch sử sự khác biệt hay tương đồng trong trải địa lý suy thoái hay thịnh vượng của nghiệm của nhiều kênh, nhiều loại rạp. thành phố tạo nên một bối cảnh cho Các học giả điện ảnh mới cũng kêu phân tích lịch sử công nghiệp của điện gọi các nghiên cứu so sánh thay vì ảnh thành phố (T.v. Oort và C. Paforrt- những nghiên cứu đơn tâm về lịch sử Overduin, 2018). Vì thế một phân tích vi mô. Thay vì chỉ tập trung vào thực không gian của điện ảnh có thể giúp tiễn một địa phương và kinh nghiệm hiểu được các hình thức chiếu phim cụ thể, một quan điểm so sánh có thể mới nổi, biến mất hoặc còn sót lại liên hữu ích trong việc hiểu những xu quan đến dòng chảy của các tài hướng lớn hơn, các yếu tố và các nguyên khác trong địa lý nông thôn, điều kiện để giải thích sự khác biệt và thị trấn, đô thị. tương đồng trong văn hóa điện ảnh. Ví dụ, trong ngành công nghiệp điện
9. TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 7 (263) 2020 35 ảnh, phương pháp so sánh thường xem là nền tảng trong phân tích. Nó được áp dụng để đánh giá mối quan kéo theo một cơ sở dữ liệu phức tạp hệ giữa điện ảnh Hollywood và Châu và có ít hoặc không tương tích. Vì thế, Âu hoặc nghiên cứu sự khác biệt hoặc việc giải thích sự tương đồng - khác tương đồng trong khu vực, hay lục địa biệt, sự so sánh cũng phức tạp vì các như Châu Âu. Các nhà lịch sử điện nguồn dữ liệu ở mỗi địa phương được ảnh mới kêu gọi các nghiên cứu so tổ chức khác nhau. Các nghiên cứu sánh có hệ thống. Các công trình này lịch sử vi mô định tính như lịch sử đã trình bày về vấn đề triển lãm và lập truyền miệng thì khó khăn hơn để tạo trình xuyên biên giới thành phố và ra một phân tích so sánh có ý nghĩa. quốc gia, như nghiên cứu so sánh Bỉ Bởi vì, quá trình phân tích các câu và Hà Lan, nghiên cứu mở rộng dự án chuyện (định tính) từ khán giả cần “Thành phố khai sáng” (Enlightened được xử lý từ dữ liệu thô để tạo ra các City) tại Mexico, Mỹ, Tây Ban Nha. biến, danh mục rõ ràng. Đồng thời, các nghiên cứu loại này cần được Một hệ thống lưu trữ kỹ thuật số được thiết kế đủ mở cho đặc thù địa thiết lập để quản lý dữ liệu. Theo đó, phương để tạo ra không gian giải một bản đồ dữ liệu đã và đang được sử dụng để lưu trữ thông tin về vị trí thích sự khác biệt và tương đồng. của rạp chiếu phim, lập trình, lịch sử Ngược lại, các nghiên cứu định lượng truyền miệng, hình ảnh và các tài liệu thường được coi là thích hợp hơn cho lưu trữ khác. Hệ thống dữ liệu được phân tích so sánh vì có sẵn dữ liệu, số tích hợp và so sánh nhằm hiểu và liệu, thống kê. nhận diện các thực hành đi xem phim 5. TRIỂN VỌNG TRONG NGHIÊN trong các cộng đồng trên toàn thế giới CỨU LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI Ở VIỆT và các vùng lãnh thổ. Dữ liệu, với các NAM tiêu chuẩn và giao thức của nó, có Các nghiên cứu lịch sử điện ảnh mới khả năng tương tác và so sánh qua chủ yếu tập trung ở Mỹ, Anh và một ranh giới lãnh thổ, khu vực, quốc gia số nước Châu Âu, nơi mà nền điện và lục địa. Từ đó góp phần hiểu một ảnh phát triển mạnh mẽ và được tái bức tranh lớn hơn về văn hóa điện hiện triệt để. Các quốc gia hoặc khu ảnh. vực có nền điện ảnh non trẻ cần được Phương pháp phân tích so sánh cũng nghiên cứu nhiều hơn. Flanders (Bỉ) có nhiều thách thức vì tính phức tạp thuộc Châu Âu cũng được xem như của nó (D. Biltereyst và P. Meers, một trường hợp. Có thể nói, các 2016). Lịch sử điện ảnh mới tập trung nghiên cứu điện ảnh Việt Nam đang vào yếu tố không gian và thời gian. tập trung vào văn bản điện ảnh như Đồng thời, bối cảnh kinh tế, chính trị, một hình ảnh chuyển động hơn là xã hội, văn hóa - khác nhau giữa mỗi nghiên cứu về nó như một nơi trao đổi quốc gia, địa phương, khu vực - được văn hóa xã hội, như một tổ chức. Ở
10. 36 ĐOÀN THỊ HÀ – LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI - HƯỚNG TIẾP CẬN Việt Nam, ngoại trừ một vài bài báo về trí của các rạp/cụm rạp, kiến trúc, cơ thị trường lưu hành phân phối, chiếu sở hạ tầng, chương trình chiếu phim, phim, một số bút ký của các nhà văn, sự đa dạng trong thực hành và trải chưa có công trình nghiên cứu khoa nghiệm điện ảnh (truyền thống/multiplex). học nào về điện ảnh theo hướng lịch Việt Nam trong xu hướng phát triển sử điện ảnh mới. Các nghiên cứu về toàn cầu, công nghệ 4.0 đang dần điện ảnh chủ yếu tập trung về phân thay đổi văn hóa xem phim nói chung tích văn bản phim, sản xuất, diễn viên, và việc đi xem phim rạp nói riêng. đạo diễn, yếu tố kỹ thuật và thẩm mỹ Trên thế giới, các học giả cho rằng của hình ảnh chuyển động; hoặc một bản chất điện ảnh đang chết dần, thay số nghiên cứu thị trường chỉ dừng lại vào đó là văn hóa xem phim điện ảnh ở việc khảo sát thị hiếu khán giả. mới thông qua hệ thống kỹ thuật số Điện ảnh Việt Nam đã trải qua một thế với đa kênh (multiplex), và điều này có kỷ với sự nhiều thăng trầm trong bối vẻ như cũng đang diễn ra ở Việt Nam. cảnh biến đổi của lịch sử văn hóa, xã Nhiều nghiên cứu thị trường chỉ ra sự hội. Các cuộc chiến tranh xâm lược và phát triển của các kênh như Netflix sự tham gia của các quốc gia ở Việt đang ngày càng phát triển ở Việt Nam. Nam đã tạo ra một nền điện ảnh đa Tuy nhiên, không thể phủ nhận sự nỗ dạng cả về phân phối, thương mại, lực phát triển của các hệ thống rạp chiếu phim, chương trình chiếu phim chiếu phim như một chiến lược nhằm và cả lịch sử xã hội của khán giả. thu hút khán giả. Vậy đâu mới là Trong lịch sử, ở mỗi thời kỳ, mỗi vùng phương thức xem phim đang thu hút miền, khu vực, thành phố, sự vận khán giả ở Việt Nam? tại sao? Và hành của điện ảnh Việt Nam cũng có rằng văn hóa xem phim điện ảnh, trải sự khác biệt, phụ thuộc vào đặc trưng nghiệm điện ảnh của khán giả Việt lịch sử, văn hóa, chính trị của từng nơi. Nam đang thay đổi như thế nào từ Nghiên cứu lịch sử điện ảnh mới ở truyền thống sang kỹ thuật số? Những Việt Nam cần tập trung vào yếu tố điều này cũng sẽ giúp tìm hiểu về bản không gian và thời gian. Cần tìm hiểu chất của việc xem phim điện ảnh vị trí, vai trò, tầm quan trọng của điện (goingcinema) ở Việt Nam hiện nay. ảnh như một thể chế thương mại và tổ Các yêu cầu đối với nhà nghiên cứu chức văn hóa - xã hội. Những vấn đề lịch sử điện ảnh mới được xem xét như thực hành phân phối, thương mại, trong bối cảnh liên ngành. Để nghiên lịch sử chiếu phim, diễn ngôn pháp lý/ cứu theo hướng lịch sử điện ảnh mới, chính trị, lịch sử xã hội của khán giả nhà nghiên cứu cần thành thạo các lý và trải nghiệm đi đến rạp chiếu phim thuyết và phương pháp từ khoa học cần được tập trung nghiên cứu sâu điện ảnh, khoa học xã hội, lịch sử, hơn. Trong đó, không thể không đề kinh tế, địa lý, truyền thông. Họ cần cập đến các nhà chiếu phim, loại và vị phải thành thạo các kỹ năng phỏng
11. TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 7 (263) 2020 37 vấn khán giả lịch sử, những người đã Năm 2006, Luật điện ảnh ra đời đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển/suy tạo ra bước ngoặt lớn trong sự phát thoái của điện ảnh. Một trong những triển điện ảnh ở Việt Nam, mở ra một thách thức là khả năng tiếp cận khán môi trường điện ảnh hội nhập với điện giả lịch sử. Một trong những phương ảnh toàn cầu trên nhiều mặt. pháp quan trọng của lịch sử điện ảnh Với những yêu cầu về hội nhập, điện mới là lịch sử truyền miệng ghi lại ký ảnh Việt Nam cũng cần được nghiên ức điện ảnh của khán giả. Điện ảnh cứu trong xu hướng mới này. Trên cơ Việt Nam đã trải qua một thế kỷ, vì thế sở đó, các chính sách pháp lý, thương khó tiếp cận và ghi lại ký ức từ những mại, thực hành văn hóa xã hội của thế hệ khán giả đầu tiên. Để phát triển khán giả và các vấn đề liên quan sẽ hướng tiếp cận này ở Việt Nam, các được điều chỉnh để phù hợp với sự nhà nghiên cứu cần xem xét lại các hồ vận hành của điện ảnh toàn cầu. sơ liên quan đến quy hoạch thành phố, 6. KẾT LUẬN địa phương; các địa điểm mà rạp chiếu phim đã từng xuất hiện sẽ liên Thuật ngữ “Lịch sử điện ảnh mới” xuất quan đến tính hiện đại, lịch sử văn hiện khoảng 1 thập niên, nhưng những hóa xã hội của thành phố. Vì thế, việc lập luận liên quan đến nội dung vấn lập bản đồ lịch sử rạp chiếu phim ở đề này đã được đề cập và tranh luận Việt Nam là một trong những bước từ hơn 2 thập niên trước. Xu hướng quan trọng nếu ứng dụng hướng tiếp nghiên cứu mới này vẫn đang được cận này. khích lệ. Các học giả vẫn đang nỗ lực mở rộng nghiên cứu, so sánh trên Ngoài ra, kỹ năng quản lý dữ liệu GIS phạm vi địa phương và lịch sử vi mô. cũng không kém phần quan trọng. Một bức tranh về lịch sử điện ảnh rộng Những nhà nghiên cứu lịch sử điện lớn sẽ được thiết lập dựa vào các ảnh mới cần có kỹ năng để tiếp cận nghiên cứu địa phương đó. Nghiên với nguồn dữ liệu đa dạng và nhạy cứu lịch sử điện ảnh mới ở Việt Nam cảm như hồ sơ phòng vé, báo cáo là cơ sở để hiểu rõ thêm về lịch sử của các công ty phân phối, chiếu phim, văn hóa, xã hội Việt Nam - một phần báo chí địa phương, quảng cáo địa trong bức tranh điện ảnh thế giới.  phương. CHÚ THÍCH (1) Văn bản phim ở đây chính là bản phim được dùng để chiếu và nó được khán giả hiểu, tiếp nhận, chứ không phải là một dạng văn bản được in trên giấy. Phân tích văn bản phim chính là thông qua sự hiểu biết về hệ thống kinh tế, văn hóa, xã hội, thẩm mỹ, nhà nghiên cứu sẽ đưa ra những giả định về những điều (như thông điệp, diễn ngôn ) mà bộ phim thể hiện. (2) Tức các chủ sở hữu rạp chiếu, các rạp chiếu, không phải là nhà phát hành, nhà phân phối phim (distributor).
12. 38 ĐOÀN THỊ HÀ – LỊCH SỬ ĐIỆN ẢNH MỚI - HƯỚNG TIẾP CẬN TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Allen, Robert. C. 1990. “From Exhibition to Reception: Reflections on the Audience in Film History”. Screen, vol 31, No 4, pp. 347-356. 2. Biltereyst, D & P. Meers. 2016. “New Cinema History and the Comparative Mode: Reflections on Comparing Historical Cinema Cultures”. Alphaville: Journal of Film and Screen Media. Issue 111, pp. 13-32. 3. Biltereyst, D., P. Meers & L. Van de Vijver. 2011. “Social Class, Experiences of Distiction and Cinema in Postwar Ghent”. in Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies. Blackwell Publishing Ltd, pp. 101-124. 4. Braudel, Fernand. 1980. On History. University of Chicago Press. 5. Himpele, Jeffrey. 1996. “Film Distribution as Media: Mapping Difference in the Bolivian Cinemascape”. Anthropology Review, vol 12, No 1, pp. 47-66. 6. Hughes, S.P. 2011. “Silent Film Genre, Exhibition and Audiences in South India”. in Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies. Blackwell Publishing Ltd, pp. 295-309. 7. Klenotic, Jeffrey. 2011. “Putting Cinema History on the Map: Using GIS to Explore the Spatiality of Cinema”. in Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies. Blackwell Publishing Ltd, pp. 58-84. 8. Knight, Arthur & cộng sự. 2004. “The History of Moviegoing, Exhibition, and Reception (HOMER Project)”. truy cập ngày 14/4/2020. 9. Kuhn, Annette. 2002. An Everyday Magic: Cinema and Cultural Memory. London: New York University Press. 10. Kuhn, Annette. 2011. “What to do with Cinema Memory”. in Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies. Blackwell Publishing Ltd, pp. 85-97. 11. Maltby, Richard. 2007. “How Can Cinema History Matter More?”. more/#:~:text=For%20cinema%20history%20to%20matter,Hollywood%20but%20with% 20their%20audiences Saturday, 15 December 2007, truy cập ngày 21/4/2020. 12. Maltby, Richard; Biltereyst, Daniel. & Meers, Philippe. 2011. Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies. Blackwell Publishing Ltd. 13. Matlby, Richard. 2011. “New Cinema History”. in Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies. Blackwell Publishing Ltd, pp. 3-40. 14. Meers, Philippe; Biltereyst, Daniel & Van de Vijver, Lies. 2010. “Memories, Movies, and Cinema-going: An Oral History Project on Film Culture in Flanders (Belgium)”. in Film - CInema - Spectators: Film Reception. Marburg: Schuren, pp. 319-337. 15. Moore, Paul S. 2011. “The Social Biograph: Newspapers as Archieves of the Regional Mass Market for Movies”. in Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies. Blackwell Publishing Ltd, pp. 263-279. 16. Oort, Thunnis van & Paforrt-Overduin, Clara. 2018. “New Cinema History in the Low Countries and Beyond: An Introdution”. Tijdschrift voor Mediageschiedenis, vol. 21, No 1, pp. 10-18.
13. TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 7 (263) 2020 39 17. Sedgwick, John. 2011. “Patterns in First-Run and Suburban Filmgoing in Sydney in the Mid-1930s”. in Explorations in New Cinema History: Approaches and Cases Studies. Blackwell Publishing Ltd, pp. 140-158. 18. Stokes, M. & R. Maltby. 1999a. American Movie Audiences: From the Turn of the Century to the Early Sound Era. British Film Institute (BFI) Publishing. London. 19. Stokes, M. & R. Maltby. 1999b. Identifying Hollywood’ Audiences: Cultural Identity and the Movies. British Film Institute (BFI) Publishing. London. 20. Stokes, M. & R. Maltby. 2001. Hollywood Spectatorship: Changing Perceptions of Cinema Audiences. British Film Institute (BFI) Publishing. London. 21. Stokes, M. & R. Maltby. 2004. Hollywood Abroad: Audiences and Cultural Exchange. British Film Institute (BFI) Publishing. London. 22. Verhoeven, Deb., 2013. “What is a Cinema? Death, Closure and the Database”. in Watching Films: New Perspectives on Movie-Going, Exhibition and Reception. Bristol & Chicago: Intellect Ltd, pp. 33-51. 23. Verhoeven, Ded. 2011. “Film Distribution in the Diaspora: Temporality, Community and National Cinema”. in Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies. Blackwell Publishing Ltd, pp. 243-260.