Nghiên cứu Về quyền sở hữu đất đai ở Việt Nam - Nguyễn Văn Khánh

Nội dung text: Nghiên cứu Về quyền sở hữu đất đai ở Việt Nam - Nguyễn Văn Khánh

1. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 NGHIÊN CỨU V quy n s h u t ai Vi t Nam Nguy n V n Khánh* Tr ường Đạ i h ọc Khoa h ọc Xã h ội và Nhân v ăn, Đại h ọc Qu ốc Gia Hà N ội 336 Nguy ễn Trãi, Thanh Xuân, Hà N ội, Vi ệt Nam Nh n ngày 15 tháng 1 n m 2013 Ch nh s a ngày 25 tháng 2 nm 2013; ch p nh n ng ngày 22 tháng 3 n m 2013 Tóm t ắt: m i qu c gia, t ai luôn ưc coi là ngu n tài nguyên ca c i c bi t quan tr ng. i v i Vi t Nam, m t qu c gia t h p ng ưi ông thì t ai, ru ng t càng là tài s n quí hi m, có giá tr c bi t thi t y u trong quá trình xây d ng và phát tri n t n ưc. Trong t ai, vi c xác lp quy n s h u chi m h u có liên quan ch t ch và óng vai trò chi ph i, ôi khi có ý ngh a quy t nh i v i vi c khai thác, qu n lý và s d ng hi u qu t ai ru ng t qu c gia. Bng cái nhìn toàn di n và h th ng, bài vi t trình bày khái quát quá trình xác l p và th c hi n quy n s h u t ai c a các nhà n ưc qua các giai on l ch s dân t c. c bi t, bài vi t i sâu phân tích và làm sáng t quá trình nh n th c, xây d ng ch trươ ng chính sách và th c hi n quy n s h u, s d ng t ai c ng nh ư nh ng v n n y sinh trong vi c th c thi quy n s h u t ai nưc ta d ưi s lãnh o c a ng k t khi hòa bình ưc l p l i trên mi n B c (1954) n nay; trên c ơ s ó xu t các quan im và gi i pháp nh m kh c ph c và gi i quy t nh ng b t c p hi n nay, t o iu ki n n nh tình hình xã h i và ti p t c thúc y phát tri n nông nghi p, nông thôn và kinh t - xã h i t n ưc. Mu n nói n quy n s h u ru ng t hay Quy n s h u bao g m 3 quy n cơ b n: t ai nói chung tr ưc h t c n ph i làm rõ và Chi ếm gi ữ (quy n n m gi tài s n và tiêu s n hi u úng ni hàm c a khái ni m này. Trong trong tay), sử d ụng (quy n s d ng tài s n và kinh t - chính tr hc quy n s h u là m t tiêu s n theo ý mu n), định đoạt (quy n quy t ph m trù c ơ b n, ch m i quan h gi a ng ưi nh cho m ưn, cho thuê, bán, c m c , th vi ng ưi trong vi c chi m d ng c a c i/tài s n. ch p, phá h y). C th là khi cho ng ưi (t Nó là hình th c xã hi c a s chi m h u c a ch c) khác m ưn ho c thuê tài s n (tiêu s n) thì ci, ưc lu t hóa thành quy n s h u và ưc ch s h u ã trao cho ng ưi m ưn 2 quy n: th c hi n theo c ơ ch nh t nh g i là ch s Chi m h u và s d ng. Ng ưi (t ch c) khác hu.* ó s vi ph m pháp lu t n u s d ng quy n nh on (bán, c m c , th ch p, phá h y) i ___ vi tài s n c a ch s h u. B i th , quy n nh * T: 84- 4-38584334 E-mail: khanhnv@vnu.edu.vn 1
2. 2 N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 ot chi m v trí c bi t quan tr ng, là c ơ s ch ng ng p l t, c u giúp nhau khi có thiên tai, ca quy n s h u. mt mùa, óng góp ph c v các vi c chung i v i t ai, quy n s h u th hi n n khi Nhà nưc V n Lang - Âu L c t n ch ch s h u có toàn quy n phép s d ng, ti thì c ng b ưc u hình thành m t quan ni m mua bán, cho thuê, làm quà t ng, dùng ký nh t nh v lãnh th , qu c gia do Nhà n ưc qu , di chúc l i cho ng ưi ưc th a h ưng qu n lý chung, v nh ng công vi c do Nhà ho c yên t ai c a mình. Khái ni m s h u nưc iu hành. ó là c ơ s c a cái g i là s t ai nh h ơn khái ni m s h u b t ng s n hu t i cao v ru ng t c a Nhà n ưc, ng bi b t ng s n không ch có t ai mà còn u là vua Hùng hay vua Th c. M c dù v y, bao g m nh ng gì dính li n v nh vi n v i m nh quan ni m này ươ ng th i ch ưa ưc xác nh t ó. rõ ràng b i tính ch t s ơ khai c a Nhà n ưc V n Lang - Âu L c. Ru ng t th c ch t thu c quy n s h u chung c a c công xã và công xã 1. Quy ền s ở h ữu đấ t đai ở Việt Nam t ừ kh ởi ch ph i n p thu cho các L c H u, L c T ưng 1 đầu đế n h ết thời k ỳ thu ộc đị a (1945) theo “th ch c ng n p” 1.1. Trong thời k ỳ d ựng n ước 1.2. Th ời k ỳ B ắc thu ộc Nông nghi p tr ng lúa n ưc, s c kéo c a Hơn 1000 n m B c thu c ã l i d u n trâu bò ã xu t hi n khá s m trên lãnh th n ưc sâu s c trong ch s h u ru ng t c a ta. Cu c s ng nh c ư trên các vùng ng b ng ng ưi Vi t. Làng xã v i quy n s h u t p th ven sông ã t o ra nh ng c ng ng nông v ru ng t ưc duy trì nh ưng bên trên là nghi p, nh ng “làng” hay “ch ” c a nh ng c ư mt b máy chính quy n thành th c, có nhi u dân có cùng ngu n g c, ti ng nói. t ai do kinh nghi m gi i quy t v n ru ng t. các thành viên c ng ng h p tác, khai phá, do Quy n s h u c a các làng, ch ch u s kh ng ó, theo truy n th ng th i nguyên th y ph i ch c a chính quy n ô h . Nhi u viên quan ô thu c v s h u c a c c ng ng. M i thành h (S Nhi p, Chu Phù, ào Kh n, Tu ) viên c ng ng u có trách nhi m b o v ã c ưp t c a ng ưi Vi t, xây d ng các trang ru ng chung, không cho phép các làng, ch , tr i, b t nô t cày c y. Các tri u i phong ki n láng gi ng l n chi m. Trách nhi m ó g n li n ph ươ ng B c c ng du nh p ch ban c p ru ng vi cu c s ng hàng ngày c a các thành viên t c a Trung Qu c vào n ưc ta, t ó hình nên ng th i h c ng t nguy n cày c y, tr ng thành nên nh ng in trang l n c a các viên tr t và thu ho ch vào ngày mùa. Không ai có quan ô h . ng th i, hàng v n ng ưi Hán di quy n chi m gi lâu dài m t b ph n ru ng t cư sang c ng h p nhau khai phá t hoang, xây nào ó làm c a riêng. Tuy nhiên, s phát tri n dng xóm làng theo và phân ph i ru ng t ca công c s n xu t và kinh nghi m tr ng tr t theo quan ni m riêng c a mình. cho phép ng ưi ng u làng (b chính) cùng Tình hình nói trên ã nh h ưng n ch các “già làng” ti n hành phân chia ru ng t ru ng t t i các vùng g n trung tâm c a chính cho các thành viên c a làng cày c y và quy n ô h . Mt s quan lang tr thành ng ưi hưng th . Ng ưc l i, thành viên khi ưc chia ___ ru ng ph i có ngh a v v i làng: Làm th y l i, 1 Nguy ễn Đứ c Kh ả, Lch s qu n lý t ai , Nxb Đại h ọc Qu ốc gia Hà N ội, HN, tr. 146.
3. N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 3 giàu có, nhi u thóc lúa, ru ng t, có th l c ru ng t. c im chung c a các tri u i Lý trong vùng ưc g i là t ng l p hào tr ưng a - Tr n - H (1010 - 1407) là áp t quy n s ph ươ ng nh ư Phùng H ưng, Khúc Th a D , hu t i cao c a Nhà n ưc bao trùm lên t t c Dươ ng ình Ngh S c c ng cho bi t sau các lo i ru ng t công c a làng xã và các lo i khi c ng c ưc chính quy n t ch u th k hình t ư h u, coi ó là c ơ s quan tr ng nh t c a X, Ti t s Khúc H o ã thi hành chính sách ch Trung ươ ng t p quy n. H th ng pháp ti n b v tài chính nh m “ tha b ỏ l ực d ịch và lu t v i các b lu t Hình Th ư (nhà Lý), Hình quân bình thu ế ru ộng ”. Lu t (nhà Tr n) ã bao quát nhi u quan h ph c Nh ư v y, vào th i B c thu c n ưc ta ã tp v t ai v i c trung c ơ b n là khuy n xu t hi n m t s hình th c s h u ru ng t khích s h u t ư nhân, h n ch qu công làng mi là s h u t i cao c a Nhà n ưc và s h u xã. Trong nh ng n m cu i c a th k XIV, s tư nhân, song ch ưa ph bi n. S h u t p th c a phát tri n nhanh chóng c a ch s h u t ư làng xã v n chi m ưu th tuy t i b i nhu c u nhân v ru ng t v i s m r ng c a các in c k t cng ng ph n ng l i các th l c trang quý t c l n ã d n tr thành m i nguy h i xâm l ưc, bi n làng xã thành nh ng "pháo ài i v i mô hình Nhà n ưc phong ki n tp xanh" và n ơi duy trì nh ng giá tr truy n th ng quy n. Và chính sách “h n in” c a H Quý ca dân t c. Ly nh ư là m t t t y u v a xóa b s h u t ư nhân l n v ru ng t v a kh ng nh vai trò, 1.3. Th ời k ỳ phong ki ến độ c l ập sc m nh và quy n s h u t i cao c a Nhà nưc có th can thi p vào b t k lo i hình s T th k X, n ưc ta khôi ph c n n c l p hu ru ng t nào. dân t c, b ưc vào k nguyên xây d ng các Th k XV là th i k th nh tr c a Nhà vươ ng tri u phong ki n. Ch s h u phong nưc phong ki n t p quy n v i “mô hình Lê ki n v ru ng t trong t ng th i k có nh ng Sơ” và nh cao là tri u vua Lê Thánh Tông c tr ưng riêng, nh ưng nói chung có 2 hình thái (1460 - 1497). Lu t H ng c ban hành n m chính: S h u c a Nhà n ưc v i ch công 1483 có 59 iu nói v ru ng t, trong ó t p in công th và s h u t ư nhân, trong ó, ch trung vào vi c b o v ch s h u t i cao c a s h u c a Nhà n ưc luôn chi m ưu th . Nhà n ưc thông qua thu tô thu và qu n lý Nhà n ưc phong ki n mà i di n là nhà vua ru ng t; b o v nghiêm ng t ch ru ng t vi t ư cách là ch s h u t i cao v ru ng t, công; b o v ch s h u t ư nhân v ru ng ã chi ph i n h u h t các b ph n ru ng t t và tài s n, c bi t là s h u l n c a quý khác nhau, tuy nhiên quy n chi ph i ó tu tc, a ch . Dưi tri u Lê, s h u nhà n ưc v thu c vào t ng th i k l ch s , mà m c chi 2 ru ng t gi a v bao trùm, th ng tr . Sách ph i không gi ng nhau. Đại Vi ệt s ử ký toàn th ư NXB, KHXH, HN Có th th y r t rõ t u th k XI n cu i 1993, t. II, tr.298 . còn ghi l i vi c tri u ình “ th k XIV, ch s h u Nhà n ưc v ru ng ra ch th cho các Ph , Huy n, Châu, Lô khám t luôn gi a v th ng tr . ây là c ơ s kinh xét các ch m bãi, ru ng t, m vàng, t ch y u c a Nhà n ưc, là n n t ng Nhà bc cùng ru ng t c a các th gia, nh ng nưc ban hành hàng lo t các chính sách v ng ưi tuy t t và ru ng t c a b n ào ng ___ Khi làm s ru ng t và s h t ch thì khai c 2 Phan Huy Lê:"Ch ru ng t và kinh t nông nghi p th i Lê s ơ" Nxb V ăn S ử Đị a, HN 1959, tr 10
4. 4 N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 3 tng h ng ng y quan” . Trên c ơ s t ch thu và bo v ru ng công ng th i c ng b o v th ng kê các ngu n t ai, Nhà n ưc ã xác ru ng t ư. Tuy nhiên, trên th c t , nhà Nguy n lp quy n s h u và th c thi chính sách L c ã gi i quy t v n s h u ru ng t theo in ban c p ru ng t cho t ng l p quan l i hưng qu c h u hóa g n ch t v i h n ch t ư cao c p và hoàng thân qu c thích c a tri u ình. hu. C i cách ru ng t thí im c a Minh Nhà Lê ã th c thi chính sách phong c p ru ng Mng n m 1840 t i Bình nh là m t ví d tiêu t cho công th n và quan l i nh ưng c ng c m bi u. Trong su t tri u Nguy n, quá trình phân h l p in trang hay trang tr i t ư, ch t ư hóa và xu h ưng t ư h u hóa t nhiên v ru ng hu v ru ng t ch ng l i do áp l c m nh m t di n ra r t ch m ch p. áng chú ý là Nam ca thi t ch trung ươ ng t p quy n m nh. Bên b, v i chính sách hi n t ư in thành công in cnh chính sách ban c p ru ng t cho quan l i, và chuy n n in thành công n và nh t là Nhà n ưc Lê s ơ còn th c hi n chính sách Quân vi s thành công c a d án “ n in l p p” in phân chia ru ng t cho dân các làng ca Nguy n Tri Ph ươ ng t sau n m 1853 thì xã. iu này th hi n xu h ưng qu c h u hóa ru ng t công t ng nhanh. Tuy nhiên, khác v i ru ng t, qua ó kh ng nh quy n s h u t i Bc b và Trung b , xu h ưng t ư nhân hóa cao v t ai c a Nhà n ưc. ru ng t Nam b phát tri n r t m nh m ; n gi a th k XIX có nh ng n ơi t l ru ng t t ư Bưc sang th k XVI, s suy y u c a Nhà 4 nưc phong ki n trung ươ ng và s phát tri n ã chi m 86, 5%, th m chí t 97,4% . mnh m c a ch s h u t ư nhân v ru ng Song song v i quá trình duy trì và t ng t ã làm t h i n chính sách quân in. M c cưng quy n s h u t i cao v ru ng t, Nhà dù v y, trong nh ng th k ti p theo, chính sách nưc còn tìm cách can thi p ngày càng sâu vào này vn ưc duy trì và v n là ch d a kinh t ru ng t công làng xã, hay nói cách khác, ch y u c a Nhà n ưc phong ki n trung ươ ng. ru ng t công làng xã b phong ki n hoá ngày Trong khi ó, ch t ư h u ru ng t ngày àng càng m nh m , mc dù m i th i k ưc g i phát tri n nhanh chóng và n u th k XIX tên m t cách khác nhau. Theo Tr ươ ng H u ã chi m t i trên 80% di n tích ru ng t c a Quýnh, th i Lý - Tr n “ ru ộng đấ t công làng c n ưc. Tuy nhiên, vai trò s h u t i cao c a xã tuy thu ộc s ở h ữu Nhà n ước nh ưng v ẫn do Nhà n ưc phong ki n không b mt i b i làng xã qu ản lý. Đó là lý do khi ến nó mang tên 5 ru ng t ư v n b Nhà n ưc thu tô và tri u ình "quan điền", "quan điền b ản xã" Cách g i có th ra l nh xóa b s hu l n trang tr i v quan in ã th hi n quy n s h u c a Nhà ru ng t. nưc i v i b ph n ru ng t công làng xã n th k XIX, v i b n ch t c a m t nhà song t th i nhà Lê, b ph n ru ng t này còn nưc phong ki n t p quy n cao , tri u ình mang tên "xã dân công in". Rung t công nhà Nguy n ã ra s c khôi ph c và c ng c làng xã ngoài tính ch t thu c quy n s h u nhà quy n s h u ru ng t c a mình. iu ó th nưc còn là ru ng t c a "t ng xã thôn, chia hi n qua m t lo t chính sách nh ư l p a b , ___ ban hành phép quân in Gia Long Pháp lu t 4 Xem Tr ần Th ị Thu L ươ ng, Ch s h u và canh tác ru ng t Nam b n a u th k XIX , NXB. TpHCM, t ai c a tri u Nguy n trong lu t Gia Long 1994, tr.206. ___ 5 Tr ươ ng H ữu Quýnh, Ch ru ng t Vi t Nam , T. I, 3 D ẫn theo Nguy ễn Huy Anh, Quá trình hình thành và phát NXB. Khoa h ọc k ỹ thu ật, HN 1983, tr.15. tri n pháp lu t v s h u Vi t Nam , NXB. CTQG, HN 1998, tr.30
5. N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 5 cho dân trong xã cày c y, nép tô và chính vì v y k XX, trong các khoán ưc, h ươ ng ưc c a mà nó còn có tên g i nh ư trên". n th i Lê, b tng làng xã, ng ưi ta th ưng xuyên b t g p ph n ru ng t này v n chi m ưu th , tn t i nh ng quy nh v vi c phân chia công in trên ph m vi khá r ng so v i ru ng t t ư. Có công th . Nh ư v y, v nguyên t c c ng nh ư th ây là m t trong nh ng lý do nhà Lê ch trong th c t c Nhà n ưc và làng xã u c ánh thu vào ru ng t t ư. gng duy trì, b o v ru ng t công làng xã, c S phát tri n m nh m c a ch s h u và gng th hi n vai trò c a mình ó. Nhà n ưc chi m h u t ư nhân v ru ng t ã tác ng tuy nm quy n chi ph i, nh ưng trong th c t mnh m vào các hình th c s h u công h u quy n s d ng th c s b ph n ru ng t này ươ ng th i mà tr ưc h t là ru ng t công làng li thu c v cư dân làng xã. ây là m t bi u xã, thu h p thêm m t bu c b ph n ru ng t hi n c a " phép vua thua l làng". Nh ưng m t này. n th k XIX, nhìn chung t l ru ng khác, quy n l c c a làng xã th hi n b ph n t công b thu h p n m c " lo ại hình s ở h ữu ru ng t này dù có nh ng lúc v ưt tr i lên thì này không còn đóng vai trò quan tr ọng trong xét trong toàn b quá trình l ch s , v c n b n, đời s ống kinh t ế đấ t n ước n ữa". Nh ư v y, trong làng xã v n ch u áp l c chi ph i lu t pháp c a su t quá trình l ch s ch phong ki n Vi t Nhà n ưc trung ươ ng. Vì v y, dù "phép vua có Nam, xu h ưng chung i v i ru ng t công thua l làng" nh ưng "l làng" c ng không phá làng xã là ngày càng thu h p nh ưng ch v "phép vua”. Ngay c i v i s h u t ư nhân, cho ch ru ng t t ư h u ngày càng phát Nhà n ưc v n có th can thi p b t k lúc nào tri n. khi c m th y m i e d a hi n h u v i ch Trung ươ ng t p quy n. Nh ưng s t n t i c a b ph n ru ng t công làng xã không ch m b o ngu n thu 1.4. Vào thời k ỳ Thuộc đị a nh p chính c a các xã dân mà còn là c ơ s kinh t, chính c a Nhà n ưc xét trên góc s h u Th c dân Pháp ti n hành xâm l ưc Vi t t ai. V nguyên t c, b ph n ru ng t công Nam t n m 1858 và n n m 1884 c ơ b n làng xã c ng thu c quy n s h u t i cao c a hoàn thành công cu c chinh ph c trên ph m vi Nhà n ưc. Bi v y, chính sách c a h u h t các toàn qu c. Trong l nh v c t ai, ng ưi Pháp tri u i phong ki n là duy trì, b o v và m tng b ưc ưa vi c o c, thành l p b n a rng ru ng t công làng xã. n th k XIX, chính, h s ơ a chính, và pháp lu t t ai vào chính sách này không nh ng v n còn t n t i mà quy ph m, làm c ơ s cho vi c qu n lý t ai còn có xu h ưng ưc cao h ơn. Sau này, nhà và b o v quy n s h u t ai. Nguy n ban hành chính sách quân in (n m Tuy nhiên, th i k u thu c Pháp, n ưc 1804 d ưi th i Gia Long và n m 1839 d ưi ta v n t n t i song song 2 h th ng pháp lu t th i Minh M nh) c ng chính là m t bi n pháp khác nhau v quy n s h u ru ng t. ó là nh m duy trì và b o v ru ng t công làng xã. lu t pháp c a n ưc Pháp áp d ng Vi t Nam Ru ng t công v danh ngh a thu c quy n và lu t pháp c a tri u ình phong ki n. D n s h u c a Nhà n ưc, nh ưng trên nhi u ph ươ ng dn, th c dân Pháp ã t ng b ưc vô hi u hóa h di n khác nhau, làng xã m i th c s là ng ưi th ng lu t pháp truy n th ng c a Vi t Nam và chi m h u ng th i là ng ưi s h u lo i ru ng kh ng nh vai trò c tôn c a lu t pháp n ưc t công này. Cho n cu i th k XIX u th Pháp. Ln u tiên trong l ch s Vi t Nam,
6. 6 N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 pháp lu t v t ai ưc quy nh m t cách ho c không có ru ng, ph i l nh canh ru ng t ch t ch và mang tính hi n i, ch u nh h ưng ca a ch ho c tr thành công nhân n in. sâu s c c a lu t t ai c a ph ươ ng Tây, mang i v i Nam K , th c dân Pháp ch tr ươ ng tính ch t t ư s n rõ nét. N i dung pháp lu t t phát tri n ch s h u l n v ru ng t. ai d ưi th i th c dân quy nh v quy n s Chính quy n th c dân ã ra ngh nh bán r hu t ai r t rõ ràng, g m 4 lo i hình s h u nhi u vùng t ai r ng l n; chi m ot t b ưc pháp lu t b o h : S hu pháp nhân công hoang, t công sang nh ưng cho th c dân (bao g m s h u Nhà n ưc và s h u làng xã), và a ch ng ưi Vi t, l p nên nh ng n in s h u pháp nhân t ư (bao g m s h u c a các rng l n (th m chí trên 2.000 ha) v i t ng l p Hi th ươ ng m i, các H i ưc pháp lu t b o i in ch Nam k có th l c to l n v kinh t v), s h u chung (nhi u ng ưi ng s h u - chính tr . Song m t khác, s phát tri n c a các mt m nh t không th phân chia), s h u t ư n in và s h u t ư nhân l n v ru ng t nhân (quy n s h u t ư nhân ưc pháp lu t b o cng là iu ki n s n xu t và tâp trung nông v g m quy n chi m h u, h ưng d ng và nh sn cao, thúc y ho t ng xu t kh u nông s n ot tài s n m t cách tuy t i mi n là không vi ra th tr ưng th gi i. ph m các iu kho n c m). Ch nh v quy n Ng ưc l i v i Nam K , Trung K và B c s h u c ng quy nh v ch “ a d ch”, K, th c dân Pháp ch tr ươ ng duy trì ch ngh a là nh ng h n ch c a m t b t ng s n công in và ch s h u nh v ru ng t. ph i gánh không gây ph ươ ng h i n m t b t tránh cho nông dân thoát ly kh i s n xu t ng s n khác. Quy n t ư h u t ai ã ưc nông nghi p, chính quy n Pháp c g ng c t pháp lu t b o v , th hi n rõ nguyên t c n i ch t nông dân vào ru ng t b ng cách duy trì ti ng trong Tuyên ngôn nhân quy ền và dân mt qu t công phù h p. Nhi u ngh nh, quy ền Pháp n m 1789 là “Quy n t ư h u là thông t ư ưc ban hành nh m c m các làng xã thiêng liêng và b t kh xâm ph m” và ây c ng bán công in công th , c m bi n di n tích khai là nét khác bi t c ơ b n nh t so v i lu t pháp v hoang m i thành t t ư, c p thêm ru ng công t ai d ưi các tri u i phong ki n Vi t Nam. cho các làng xã Vì v y, qu t công B c Di n bi n hi n th c trong th i Pháp thu c K và Trung K n n m 1945 v n còn t 20 - không hoàn toàn gi ng nh ư pháp lu t quy nh. 30%. Ru ng t công còn song không có ngh a Th c dân Pháp tôn tr ng quy n t ư h u, quy n là ng ưi nông dân ưc h ưng l i b i vì lo i s h u t ai c a ng ưi Pháp và các th l c t này thưng b chia c t thành nhi u m nh a ch , tay sai ng ưi Vi t nh ưng không tôn nh , th i h n quân in ng n l i b c ưng hào tr ng t t ư c a nông dân nghèo. Nhi u ngh làng xã l ng on. S h u t công làng xã lúc nh ã ưc ban hành quy nh chi ti t v ch này th c ch t ch u s chi ph i c a t ng l p k ban c p ru ng t n in, k t qu là s hào a ph ươ ng. lưng n in và qu t n in t ng nhanh, 6 Nh ư v y, d ưi th i Pháp thu c, tuy chính lên t i 909.300 ha . Ph n l n di n tích n in quy n th c dân ã công nh n và b o h quy n ó là l y t chính t t ư c a dân nghèo nên ã s h u t ư nhân v ru ng t song tình hình th c y hàng v n nông dân vào c nh thi u ru ng t li rt ph c t p. Ch th n m gi quy n s ___ hu ru ng t th c ch t là a ch , t ư s n i 6 Nguy ễn V ăn Khánh, Cơ c u kinh t xã h i Vi t nam th i vi t t ư và c ưng hào a ph ươ ng i v i lo i thu c a (1858 – 1945 ), Nxb Đại h ọc Qu ốc gia Hà N ội, HN, 2004, tr 183.
7. N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 7 t công. M t m t, s h u t ư nhân l n v m t công b ng, giúp tá in thành ti u in ch ”. ru ng t ưc khuy n khích Nam K nh ưng Ni dung c th quy nh a ch gi l i 115 mt khác s h u công in l i ưc b o v ch t ha, s ru ng th a ra s “tru t h u” bán cho ch B c K và Trung K . Trên bình di n c ng ưi thi u ru ng, m i ru ng không quá 5 ha. nưc, di n tích rung công và ru ng c a các t p Th c t , giai on 2 ch ng ch m n 1/3 s th nh t ng trong khi t l ru ng t ư l i có xu di n tích t ai c a a ch , 45% di n tích hưng gi m. ây là m t iu “b t bình th ưng” tr ng tr t v n n m trong tay a ch l n (50 ha trong quy lu t ti n hóa c a ch ru ng t nói tr lên), 42,2% di n tích v n thu c quy n s chung Vi t Nam d ưi th i Pháp thu c. hu c a a ch v a và nh . Tuy v y, c ng c n ghi nh n là sau c i cách in a c a Ngô ình Di m, t ng l p i in ch Nam K v i s h u 2. Quy ền s ở h ữu đấ t đai ở Việt Nam trong hàng tr m, hàng ngàn hecta t ã b xóa b , th ời k ỳ t ừ 1945 - 1975 thay vào ó có kho ng 20% tá in (t ươ ng ươ ng 176.130 h gia ình) tr thành in ch , 2.1. Dưới Chính quy ền Vi ệt Nam C ộng hòa 7 chi m h u 361.595 ha ru ng t . D ưi th i Sau h i ngh Gi ơnev ơ, n ưc Vi t Nam t m Tng th ng Nguy n V n Thi u, chính quy n th i b chia c t làm 2 mi n Nam - B c v i hai Vi t Nam c ng hòa v n ti p t c th c hi n chính ch chính tr , xã h i khác nhau. Mi n Nam sách c i cách in a c a Ngô ình Di m. t d ưi quy n ki m soát c a chính quy n Sài Trong kho ng 3 n m t 1967-1969, ã có Gòn v i s h tr c l c t Hoa K . Chính kho ng 261.874 tá in tr thành in ch v i sách ru ng t nói chung c a chính quy n sài di n tích “ tru t h u” ưc chi m h u là Gòn ưc th hi n qua hai cu c c i cách in 495.120 ha. Tính t ng s t th i Ngô ình a th i Ngô ình Di m và Nguy n V n Thi u. Di m n cu i n m 1969, mi n Nam có 48% tá in tr thành in ch v i m c s h u t 1- Khi m i lên n m quy n, Ngô ình Di m ã 3 ha, s h u 44% di n tích ru ng t trên toàn coi c i cách in a là qu c sách và là v n 8 mi n . Ci cách in a d ưi th i Ngô ình then ch t c a kinh t mi n Nam. C i cách Di m ã xóa b s h u l n c a i in ch in a d ưi th i Ngô Di m ti n hành t 1955 Nam K nh ưng quy n s h u ru ng t v n n 1963, ưc chia làm 2 giai on. Giai on thu c v giai c p a ch . n u n m 1970, 1 th c hi n “Quy ch tá in’’ nh m quy nh chính quy n Nguy n V n Thi u ã ban hành vi c l p h p ng và xác nh m c tô gi a tá “Lu ật ng ười cày có ru ộng ” v i g m 3 iu ch in và a ch . N i dung này th c ch t ch ch t: H n in (H s ru ng t gi l i c a m i mang tính c i l ươ ng vì không gi i quy t v n a ch còn 15 ha, s ru ng th a s b tru t cơ b n c a ru ng t là quy n s h u. Các a hu); h u s n hóa nông dân (c p ru ng t cho ch th i k kháng chi n ch ng Pháp b chính nông dân b ng qu ru ng có ưc t di n tích quy n cách m ng t ch thu ru ng t, nay tr v ã tru t h u, nông dân không ph i tr ti n v i chi m ot l i ru ng t và chính quy n Di m di n tích t i a là 3 ha); c p b ng ch ng khoán không ki m soát ưc m c tô c a a ch . Giai on 2 c a c i cách in a th i Ngô ___ 7 Theo Lâm Thanh Liêm, Chính sách c ải cách ru ộng đấ t ình Di m liên quan tr c ti p t i quy n s h u Vi ệt Nam(1954-1994), NXB.Nam Á, Paris 1995, tr.61 8 t ai nh m m c tiêu “phân chia ru ng t cho Lâm Thanh Liêm, Chính sách c ải cách ru ộng đấ t , S đd, tr.70.
8. 8 N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 cho nông dân, l y nông tr i gia ình làm ơ n v là quy n s h u ru ng t c a a ch , phong kinh t c ơ s trong nông nghi p. Trên c ơ s h u ki n b th tiêu. S ru ng t l y ưc em chia sn hóa nông dân, chính quy n Thi u ã xóa b cp cho nông dân, quy n s h u ru ng t ã ch phát canh thu tô t c quan h a ch - tá chuy n t a ch sang nông dân cá th , ch in, thay vào ó là ch ch s h u t ai - yu là trung, b n nông. ng ưi làm thuê. Song s h u t ư nhân v ru ng t ch tn t i Nh ng thay i này cùng v i s phát tri n và chi m ưu th trong m t th i gian r t ng n. kinh t theo h ưng s n xu t hàng hóa mi n T n m 1958, ng ch tr ươ ng ti n hành c i Nam ã d n n s thay i s bi n i sâu s c to xã h i ch ngh a, y m nh “ Hợp tác hóa trong ch s h u ru ng t. n tr ưc n m nông nghi ệp”. n cu i n m 1960, mi n B c ã 1975, s a ch mi n Nam ch còn chi m hoàn thành h p tác hóa nông nghi p v i 85,8% 9 0,17% s h và 0,41% ru ng t trong khi trung s h nông dân và 73% di n tích ru ng t vào nông chi m t i trên 70% dân s và 80% ru ng hp tác xã. Hi n pháp n m 1958 xác nh n ch t. T ng l p trung nông (ti u nông t ư h u) có 3 hình th c s h u t ai là s h u Nhà th c s chính là b ph n n m gi quy n s h u nưc (s h u toàn dân), s h u t p th (s h u ru ng t mi n Nam tr ưc ngày gi i phóng. hp tác xã) và s h u c a ng ưi lao ng riêng l (s h u t ư nhân). S h u Nhà n ưc và s h u 2.2. D ưới Chính quy ền n ước Vi ệt Nam dân ch ủ tp th ưc khuy n khích, còn s h u t ư nhân cộng hòa tiêu gi m d n và không còn vai trò áng k trong i s ng kinh t - xã h i. Quy n s h u Th i k Nhà n ưc Vi t Nam dân ch c ng ru ng t trên danh ngh a là s h u toàn dân, s hòa ưc chia làm 2 giai on: Kháng chi n hu t p th do h p tác xã qu n lý, xã viên ch là ch ng Pháp (1945 - 1954) và kháng chi n ng ưi làm thuê cho h p tác xã. ch ng M (1954 - 1975). Trong m i th i k u có chính sách qu n lý t ai khác nhau, phù h p v i tình hình và nhi m v cách m ng 3. Quy ền s ở h ữu đấ t đai ở Việt Nam t ừ n ăm ca c n ưc, b i v y ch s h u ru ng t 1975 đến nay cng có s thay i t ươ ng ng. Chính sách t ai ca ng trong Cách 3.1. Di ễn trình và thực tr ạng quy ền s ở h ữu đấ t mng tháng Tám 1945 và nh ng n m kháng đai t ừ sau năm 1975 chi n ch ng Pháp là t m gác l i kh u hi u v ru ng t, ch ti n hành gi m tô, gi m t c, chia Sau khi t n ưc th ng nh t và i lên ch ru ng t c a qu c và tay sai cho dân cày, ngh a xã h i, phong trào c i t o nông nghi p chia l i công in công th h p lý Quy n s mi n Nam ưc th c hi n theo úng mô hình hu ru ng t c a a ch v n ch ưa b ng hp tác hóa nông nghi p mi n B c. n n m ch m n và Nhà n ưc trên th c t th a nh n 1980, toàn mi n Nam ã xây d ng ưc 1.518 quy n t ư h u v ru ng t. n cui n m 1953, hp tác xã và 9.350 t p oàn s n xu t nông Qu c h i thông qua lu t “ Cải cách ru ộng đấ t” nghi p. Chính sách t p th hóa nông nghi p và t ng b ưc tri n khai cu c c i cách ru ng t theo mô hình h p tác hóa ã d n t i h u qu là trên mi n B c. n tháng 7/1956, công cu c ___ Ci cách ru ng t c ơ b n hoàn thành. Kt qu 9 Vi ện Kinh t ế h ọc. 45 n m kinh t Vi t Nam (1945- 1990) , NXB.KHXH, HN 1990, tr. 39 và tr. 43.
9. N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 9 sn xu t nông nghi p c a c n ưc r ơi vào tình qu , làm cho s n xu t nông nghi p chuy n bi n tr ng kh ng ho ng nghiêm tr ng. S n l ưng ch m, th m chí b suy gi m. lươ ng th c bình quân 5 n m ch t 13,3 tri u t o iu ki n ti p t c thúc y s n xu t tn nm, l ươ ng th c bình quân m t v t 20,3 nông nghi p phát tri n, ngày 5/4/1988, B 10 t ha . Hàng n m Nhà n ưc ph i nh p thêm 1 Chính tr Trung ươ ng ng ra Ngh quy t 10 – tri u t n l ươ ng th c ph c v nhu c u trong NQ/TW “ Về đổ i m ới qu ản lý kinh t ế nông nưc Tr ưc th c tr ng kh ng ho ng ó, m t nghi ệp” quy t nh “giao” t nông nghi p, hay s a ph ươ ng, qu n chúng ã sáng t o ra hình chính xác h ơn là quy n s d ng t nông th c khoán m i. M c dù hình th c này không nghi p cho các gia ình xã viên, ánh m t d u úng v i nh ng chu n m c c a c ơ ch qu n lý mc quan tr ng th hai trong quá trình i m i c nh ưng khác v i cách gi i quy t v n khoán ch s h u t ai Vi t Nam trong th i kì chui th p k 60, t i th i im này, ng ta ã hi n i. Ngh quy t 10 c a B Chính tr ã nghiêm túc nghiên c u, t ng k t tình hình th c chính th c th a nh n h gia ình là ơ n v kinh t và m nh d n ra ch tr ươ ng m i: khoán s n t t ch , th c hi n giao ru ng khoán cho h s ph m n nhóm và ng ưi lao ng. dng lâu dài (15 - 20 n m i v i t cây tr ng Ch th 100 c a Ban Bí th ư Trung ươ ng ng n ngày, m t n hai chu k i v i cây dài ng ngày 13/1/1981 “ Về c ải ti ến công tác ngày), n nh n ng su t, s n l ưng khoán. khoán, m ở r ộng khoán s ản ph ẩm đế n nhóm và Trong th i gian này, h nông dân ưc giao “ ng ười lao độ ng trong h ợp tác xã nông nghi ệp” quy n th a k s d ng cho con cái ho c ưc ã m ra m t kh n ng m i cho ng ưi s d ng quy n chuy n nh ưng cho ch khác. i v i t, làm cho nông dân g n bó h ơn i v i ru ng sn ph m h nông dân các th sau khi tr n p t, t o nên s ti n b v ưt b c trong nông thu ho c bán cho các t ch c theo h p ng nghi p, nh t là s n xu t l ươ ng th c. th a thu n, có quy n ưc t do tiêu th trên th Ti p t c tri n khai Ch ỉ th ị 100 , ngày tr ưng”. V i nh ng qui nh ó, Khoán 10 ã 18/1/1984, Ban Bí th ư ra Ch ỉ th ị 35 v khuy n to nên s c b t ch ưa t ng th y c a s n xu t khích phát tri n kinh t gia ình, cho phép h nông nghi p. T mt qu c gia thi u n, ph i nông dân t n d ng m i ngu n t ai mà h p nh p kh u l ươ ng th c, Vi t Nam không ch b o tác xã nông, lâm tr ưng ch ưa s d ng h t m nhu c u l ươ ng th c cho nhân dân mà ư a vào s n xu t. Nhà n ưc không ánh thu còn tr thành n ưc xut kh u g o ng th hai sn xu t, kinh doanh i v i kinh t gia ình, trên th gi i. ch ánh thu sát sinh và t thu c, t ph c Vào tháng 1 nm 1988, Lu ật Đấ t đai u hóa ưc mi n thu trong h n 5 n m. tiên ưc ban hành, to nên hình hài c a ch Cùng các v n ki n trên, Ban Bí th ư còn ban s h u t ai mi Vi t Nam, v i 3 lo i hành Ch ỉ th ị 29 (ngày 21/11/1983) và Ch ỉ th ị 56 quy n c ơ b n v t ai: Quy n s h u, quy n (ngày 29/1/1985) v giao t, giao r ng cho h qu n lý và quy n s d ng. Tuy nhiên, Lu t t nông dân và vi c c ng c quan h s n xu t ai n m 1988 còn b c l m t s t n t i nh ư mi n núi. Tuy nhiên, sau 7 n m th c hi n, ch ưa quy nh rõ nh ng c ơ s pháp lý c n thi t chính sách khoán 100 ã d n t ra kém hi u iu ch nh quan h t ai trong quá trình chuy n sang n n kinh t th tr ưng, chính sách tài chính i v i t ai ch ưa rõ nét, ch ưa cho ___ 10 Nguy ễn Đứ c Kh ả, L ịch s ử qu ản lý đấ t đai , S đd, tr. 247
10. 10 N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 phép ng ưi s d ng t ưc chuy n quy n s cp cho UBND các c p nh ưng ây l i chính là dng im b t c p vì giao cho quá nhi u c p mà không Da trên c ơ s Hi n pháp n m 1992, Lu ật có c ơ ch qu n lý, giám sát. Ng ưi th c hi n đất đai n ăm 1993 ưc Qu c h i thông qua nhi m v qu n lý nhà n ưc v t ai do l i ích ngày 14/7/1993 ã kh c ph c ưc nh ưc im nhóm ho c cá nhân có th có nh ng hành vi sai ca Lu t t ai n m 1988, bng cách s a i, trái. b sung m t s iu không còn phù h p gi i Vn gây tranh cãi và th o lu n không quy t nh ng v n quan tr ng trong vi c qu n ng ng ca Lut t ai 1993 và Lut t ai lý và s d ng t ai. ây chính là t t phá 2003 là h n in. t nông nghi p hi n giao th ba trong v n ru ng t. L n u tiên k cho h gia ình, cá nhân theo Ngh nh t sau t p th hóa nông nghi p mi n B c trong 64/N -CP, ngày 27/9/1993, s d ng n nh nh ng n m 1958 - 1960, kh u hi u “ Ng ười cày lâu dài vào s n xu t nông nghi p v i th i h n có ru ộng ” l i có ưc m t ý ngh a thi t th c 20 n m. Câu h i t ra là khi h t h n Nhà n ưc i vi ng ưi nông dân: Ru ng t tuy v n có thu h i t hay ti p t c giao t? Quy nh thu c s h u Nhà n ưc, song gia ình nông dân k quy ho ch s d ng t c a xã, ph ưng, th ưc giao ru ng t s d ng n nh lâu dài, tr n là 10 n m, có ngh a là 1 l n giao t t ươ ng ưc quy n cho thuê, th ch p, chuy n i, ng v i 2 k quy ho ch. Nh ng iu này d n chuy n nh ưng, th a k theo nh ng iu ki n n vi c ng ưi nông dân không th yên tâm u c th do pháp lu t quy nh. tư s n xu t trên m nh t trong c th i gian Lu t t ai 2003 là o lu t th ba v t ưc giao. ai c a n ưc ta sau Lu t t ai 1988 và 1993. Có th nói, si ch xuyên su t trong các Ngoài ra, t 1993 n 2003, Lu t t ai còn vn b n pháp lu t v t ai c a Nhà n ưc là s có 2 ln s a i vào các n m 1998 và 2001. ti p t c hoàn thi n ch ế độ s ở h ữu toàn dân v ề Hoàn thi n cơ s pháp lu t t ai là nhi m v đất đai ã ưc trình bày trong Hi ến pháp nm ca Nhà n ưc. Tuy nhiên, nhi m v này ch ưa 1980 và Lu ật Đấ t đai nm 1988. Sau nhiu l n theo k p th c ti n, c bi t là trong th i k công sa i và ban hành m i, h thng pháp lu t v nghi p hóa, hi n i hóa. ây c ng là 1 trong 4 t ai Vi t Nam v n nh t quán kh ng nh vn l n ưc ưa ra t i H i ngh l n th 5 ch toàn dân v t ai, v i 3 quy n c ơ b n, Ban ch p hành Trung ươ ng ng khóa XI. ưc c u trúc thành 2 l p s h u. iu 19 Hi n pháp nm 1980 ã quy nh l p s h u t i cao, h th ng pháp lu t v t ai thu c s h u toàn dân. Tuy nhiên, Lu t t ai nh t quán kh ng nh ch th , s h u t ai n m 1988, 1993; Hi n pháp 1992; Lu t duy nh t là “toàn dân”, do Nhà n ưc làm i sa i, b sung m t s iu c a lu t t ai di n. Nhà n ưc thay m t nhân dân th c hi n nm 1998, 2001 ch ưa làm rõ n i hàm “s h u quy n s h u và quy n qu n lý t i ưu. Trong toàn dân”. Ph i n Lu t t ai 2003, “s h u lp s h u th c, quy n s d ng và quy n qu n toàn dân” m i ưc làm rõ m t b ưc khi quy nh lý ã tr i qua nhi u ln sa i quan tr ng. cơ quan i di n ch s h u toàn dân v t ai Tuy nhiên, pháp lu t c a Nhà n ưc Vi t là: Qu c h i, Chính ph , H ND và UBND các Nam cho n nay v n không th a nh n “ quy n cp. Quy n i di n ch s h u v t ai và qu n s h u t ư nhân” hay “ t ư h u” v t ai. lý nhà n ưc v t ai t i a ph ươ ng ưc phân Quy n qu n lý t ai luôn luôn thu c v Nhà
11. N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 11 nưc. Nói cách khác, Nhà n ưc có trách nhi m t không ch s d ng th h ưng hoa l i t qu n lý vi c s d ng, giao d ch, chuy n i và quy n s d ng mà còn ưc trao i và dùng thu h i quy n s d ng t. Trong khi khía c nh quy n s d ng nh ư m t lo i hàng hóa c bi t, s h u và s d ng t ai ã ưc phân tích và nh ư ã ưc xác nh trong chính sách và lu t th o lu n nhi u thì v n qu n lý l i ch ưa ưc pháp c a Nhà n ưc v t ai. Quy n s d ng chú ý m t cách úng m c, dù trong quá trình ai ưc pháp lu t c a Nhà n ưc công nh n và i m i chính sách t ai, cùng v i các quá m b o b ng “ Gi ấy ch ứng nhận quy ền s ử d ụng trình công nghi p hóa và ô th hóa, chúng ta ã đất”. ch ng ki n nhi u sai ph m trong qu n lý t Dù quá trình i m i b t u t nh ng n m (nh t là t nông nghi p) nhi u n ơi, d n t i 80 c a th k XX, quy n s d ng t nông ph n ng c a nhân dân và xã h i. nghi p ch ưc xác nh rõ và giao cho các cá Quy n s d ng ru ng t ưc giao cho các nhân và h gia ình s d ng t n m 1988 theo i t ưng khác nhau n m gi , bao g m cá nhân, tinh th n c a Lu t t ai n m 1988 và Ngh các h gia ình và các t ch c chính tr - xã h i, quy t 10 c a Ban Bí th ư Trung ươ ng ng cơ s tôn giáo Quyn s d ng t c ng ch ưa khóa VI. n n m 1993, quy n s d ng t ưc xác l p trên nhi u lo i t khác nhau. nông nghi p ưc chia l i theo tinh th n c a Theo Lut t ai n m 1988, t ai ưc phân Lu t t ai n m 1993. N u các v n b n h ưng thành 5 lo i: t nông nghi p, t lâm nghi p, dn vi c tri n khai Lu t t ai n m 1988 gi i t khu dân c ư, t chuyên dùng và t ch ưa s hn th i h n giao t tr ng cây hàng n m t 5 - dng. 15 n m thì lu t t ai n m 1993 m i quy nh Lu t t ai n m 1993 phân thành 6 lo i: th i h n 20 n m i v i t tr ng cây hàng n m t nông nghi p, lâm nghi p, t khu dân c ư và 50 n m i v i c y tr ng cây lâu n m. Theo nông thôn, t ô th , t chuyên dùng và t lu t này thì quy n s d ng t nông nghi p ch ưa s d ng. tr ng cây hàng n m s ưc chia l i vào n m 2013. Nghiên c u, cân nh c vi c m r ng Lu t t ai n m 2003 chia t thành 3 quy n s h u t ai trong ti n trình s a i nhóm: t nông nghi p, t phi nông nghi p và Lu t t ai 2013 ưc coi là chìa khóa tháo g t ch ưa s d ng. Trong ó, t nông nghi p hàng lo t b t c p hi n nay. ưc phân nh thành 8 lo i khác nhau bao g m: t tr ng cây hàng n m, t tr ng cây lâu n m, Nh ư v y, qua các o lu t này, Nhà n ưc t r ng s n xu t, t r ng phòng h , t r ng Vi t Nam ã ngày càng m r ng quy n cho c d ng, t nuôi tr ng th y s n, t làm mu i ng ưi s d ng t. T các quy n chung cho n và các lo i t khác theo quy nh c a Chính các quy n riêng c a t ng i t ưng s d ng t 11 ph . Nh ư v y, theo Lut t ai n m 2003, thì (nh ư iu 105, 106 Lu t t ai n m 2003 s a t nông nghi p là m t khái ni m có n i hàm i, b sung n m 2009), Ngh quy t H i ngh rt r ng bao g m 8 lo i t trong ó có m t s ln th VII c a Ban ch p hành Trung ươ ng lo i tr ưc ó không ưc g i là t nông ng khóa IX ti p t c kh ng nh t ai thu c nghi p. Quy n s d ng t bao g m nhi u s h u toàn dân do Nhà n ưc i di n ch s quy n kèm theo các ch th n m quy n s d ng hu và th ng nh t qu n lý. n Hi n pháp n m 1992 (s a i, b sung n m 2001), Nhà n ưc ___ vn duy trì quy n hi n nh là t ai thu c s 11 Qu ốc h ội n ước C ộng hòa Xã h ội Ch ủ ngh ĩa Vi ệt Nam, Lu t t ai n m 2003 , Nxb CTQG, HN, 2003, tr 20 - 21. hu toàn dân do Nhà n ưc là i di n ch s
12. 12 N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 hu. Nh ưng trên th c t , ng ưi s d ng t ã Vi c xây d ng và hoàn thi n h th ng pháp có quy n t ng cho, chuy n nh ưng quy n s lu t t ai áp ng các yêu c u c a quá trình dng t, ngh a là Nhà n ưc ã cho phép ng ưi y m nh công nghi p hóa, hi n i hóa t dân ưc nh ot tài s n t ai m t cách h n nưc không th tách r i v i vi c c ng c và ch , trong khuôn kh pháp lu t. Cơ ch qu n lý hoàn thi n ch nh s h u t ai. Ch nh s t ai c ng ưc i m i, áp ng yêu c u i hu toàn dân v t ai ưc xây d ng n ưc mi chính sách t ai, t o iu ki n m b o ta h ơn 3 th p k qua là k t qu c a quá trình quy n l i c a ng ưi dân. Ngưi s d ng t khai phá, b i p, c i t o, gi gìn và b o v ưc c p Gi y ch ng nh n quy n s d ng t, ngu n tài nguyên t ai c a các th h ng ưi ưc Nhà n ưc công nh n quy n s d ng t, Vi t Nam. Ch nh s h u này ã có nh ng ưc h ưng thành qu và k t qu u t ư trên óng góp to l n vào s nghi p phát tri n c a t ưc giao, ưc chuy n i, chuy n t n ưc, c bi t trong th i k i m i. Tuy nh ưng, cho thuê, th a k , th ch p, b o lãnh, nhiên, ch s h u t ai Vi t Nam, hi n ưc góp v n b ng quy n s d ng t s n nay còn ch a ng m t s t n t i trong h xu t, kinh doanh. Ng ưi s d ng t có ngh a th ng pháp lu t v quy n s h u t, c bi t là v s d ng úng m c ích, b o v t ai, b o trong quá trình th c hi n chính sách t ai. v môi tr ưng, n p thu , l phí, ti n s d ng Tr ưc h t là v n th c hi n chính sách t, ưc b i th ưng khi Nhà n ưc thu h i t qu n lý t ai. Hi n nay, vi c th c hi n chính và ng ưi s d ng t ph i tr l i t cho Nhà sách qu n lý t ai còn b c l nhi u y u kém, nưc khi có quy t nh thu h i t. th m chí sai sót nh t là c p c ơ s . Nhi u Nh ư v y, sau h ơn 2 th p k i m i, n i ngu n tài li u kh ng nh v n khi u ki n t hàm c a khái ni m quy n s d ng t nói ai luôn là m t trong nh ng v n nóng khu chung, t nông nghi p nói riêng ã có nh ng vc nông thôn và ven các ô th . Các hành vi thay i áng k . khi u ki n c a ng ưi dân chi m t i 70 % t ng s các v khi u ki n nông thôn, trong ó có 3.2. M ột s ố v ấn đề và gi ải pháp nhi u v tr thành im nóng kéo dài. Th hai, hi n nay h th ng pháp lu t c a Th c ti n l ch s cho th y, s h u ru ng t Nhà n ưc hi n v n ch ưa có m t s phân nh trong các giai on phát tri n luôn là v n rch ròi gi a quy n s d ng và quy n s h u quan tr ng. T n m 1945 n nay, ch s trong h th ng pháp lu t c a Nhà n ưc v t hu t ai có nh ng b ưc phát tri n phù h p ai và quan tr ng h ơn, lu t pháp c a Nhà n ưc vi t ng giai on cách m ng. Hi n nay, nh m ch ưa công nh n m t cách úng m c quy n s bo m l i ích toàn c c, lâu dài, Hi n pháp ã hu t ư nhân c a các ch th n m gi quy n s quy nh ch s h u toàn dân v t ai làm dng t. im xu t phát khi xác l p và x lý các quan h t ai trong t ng th các quan h s n xu t, T th c t này, có th xu t m t s quan quan h xã h i trên con ưng xây d ng ch im và gi i pháp cn ưc áp d ng trong quá ngh a xã h i. Sau ó, ch s h u toàn dân v trình s a i lu t pháp v t ai và th c hi n t ai ã ưc th ch hóa trong h th ng pháp chính sách t ai: lu t v t ai qua các giai on và trong các Vn quan tr ng u tiên là c n phân bi t vn b n quy ph m pháp lu t. rch ròi ranh gi i gi a 3 lo i quy n v t ai
13. N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 13 hi n nay trong h th ng lu t pháp, nh t là trong t ai t lâu ã là m t lo i t ư li u s n xu t và Lu t t ai, trên c ơ s ó, xem xét công nh n mt th hàng hóa c bi t. quy n tài s n cá nhân c a các th c th xã h i, 2. i v i t nông nghi p ã n lúc ng c bi t là quy n t ư h u (s h u cá nhân) i và Nhà n ưc ta c n xóa b h n in v m t th i vi m t s lo i t (tr ưc h t là t ) cho phù gian và m r ng h n in v m t không gian. hp v i th c ti n xã h i ang v n ng trong Bên c nh vi c quy t nh không thu h i và chia bi c nh Vi t Nam xây d ng n n kinh t th li t nông nghi p vào n m 2013 khi h t th i tr ưng xã h i ch ngh a. V im này, m t s hn quy n s d ng t nông nghi p theo quy nhà khoa h c c ng ưa ra nh n nh t ươ ng t , nh c a Lu t t ai n m 2003, nu ng ưi dân ch ng h n chính sách t ai ươ ng h n ch ưa vn có nhu c u s d ng, Nhà n ưc nên quy t phân bi t ưc “quy n s h u” và “quy n s nh giao lâu dài quy n s d ng t cho ng ưi 12 dng” trong th c t hay ch ưa gi i quy t ưc sn xu t nông nghi p và không nên h n ch quy mi quan h gi a quy n s h u và quy n s mô n m gi quy n s d ng t trong khuôn kh 13 14 dng c v lý lu n và th c ti n . c nh ư ã và ang th c hi n theo quy nh . 1. Chúng tôi mu n c bi t nh n m nh n Vi c giao lâu dài quy n s d ng t nông vn th hai, vì nhìn chung Lu t t ai c a nghi p gi ng nh ư ã th c hi n i v i t th Vi t Nam t khi i m i ã coi quy n s d ng cư không ch m b o quy n tài s n cá nhân t ai là m t lo i tài s n ưc Nhà n ưc giao ca ch th n m gi quy n s d ng mà còn t o cho các cá nhân, h gia ình ho c t ch c chính iu ki n nông dân yên tâm u t ư, tích c c tr - xã h i v i nh ng iu ki n nh t nh. áp d ng khoa h c k thu t, m r ng quy mô Chính vì th , chính sách và lu t pháp c a Nhà sn xu t phát tri n nông nghi p theo h ưng nưc v t ai nên công nh n quy n s d ng hi n i và s n xu t hàng hóa. nh ư m t th hàng hóa và quan tr ng h ơn là m t 3. Trong quá trình th c hi n chính sách thu lo i tài s n cá nhân m c m nh m h ơn. hi quy n s d ng t, nh t là quy n s d ng làm ưc iu này, h th ng pháp lu t v t t nông nghi p, Nhà n ưc cn ph i m b o ai ph i làm rõ ưc ranh gi i gi a quy n s quy n tài s n cá nhân trong quy n s d ng t hu và quy n s d ng, ph i xác nh ranh gi i bng cách h n ch hình th c thu h i b t bu c và ca quy n s h u ch m d t âu và quy n s gia t ng hình th c thu h i t nguy n. dng b t u t ch nào. Th c t thì c u trúc Tr ưc Lu t t ai n m 2003, Vi t Nam t ai ang có nh ng hình th c s h u a d ng ch áp d ng m t hình th c thu h i duy nh t (thu v quy n s d ng và ây chính là s ti p n i hi b t bu c) i v i t t c các tr ưng h p thu ca y u t truy n th ng trong chính sách t ai hi t, sau khi ã ưc chính quy n Nhà n ưc ươ ng i. Theo chúng tôi, n u xét v c u trúc phê duy t. Tuy nhiên, do quá nhi u mâu thu n và quan h t ai trong xã h i Vi t Nam ny sinh, c ng v i i t ưng s d ng thu h i truy n th ng và hi n i thì v n tài s n cá t ngày càng a d ng, bao g m các thành ph n nhân trong t nông nghi p là r t quan tr ng, vì trong khu v c Nhà n ưc, t ư nhân, liên doanh, nưc ngoài nên Lu t t ai n m 2003 quy ___ 12 nh 2 hình th c thu h i (b t bu c và t Nguy ễn V ăn Th ạo, Nguy ễn H ữu Đạ t, Mt s v n v s h u n ưc ta hi n nay , Nxb CTQG, HN, 2004, tr 202 - 203. ___ 13 Tr ần Th ị Minh Châu (ch ủ biên), V chính sách t nông 14 Xem thêm bài “ Nên giao t v nh vi n cho nông dân ”, nghi p n ưc ta hi n nay , Nxb CTQG, HN, 2007, tr 221. Báo Ti ền Phong, s ố 65 ngày 5/3/2012.
14. 14 N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 nguy n). Tuy nhiên, ch nên áp d ng hình th c là c n ti n hành rà soát, ánh giá và phân lo i thu h i b t bu c i v i các tr ưng h p thu h i các d án ã thu h i, c bi t các d án thu h i quy n s d ng t ph c v các d án có ý vi quy mô l n n u không s d ng ho c s ngh a kinh t - chính tr , ho c an ninh - qu c dng không hi u qu thì ph i “thu h i l i” phòng c bi t quan tr ng; còn v i các m c quy n s d ng t “giao cho” ho c “giao ích kinh t và th ươ ng m i thì c n ph i áp d ng li” cho các h nông dân có nguy n v ng và các hình th c thu h i t nguy n trên c ơ s th a kh n ng s d ng t nông nghi p. i v i ng thu n và th c hi n n bù mt cách minh b ch th i trong t t c các tr ưng h p thu h i t m i, và công b ng. Chính quy n Nhà n ưc cn h cn hn ch n m c ti a các d án thu h i tr quá trình này và ra quy t nh thu h i sau t nông nghi p khu v c ng b ng là nơi có khi 2 bên ã t ưc s th ng nh t v thu h i ti m n ng l n nh t và tp trung ông dân c ư t. tham gia s n xu t nông nghi p. Th c t nh ng n m g n ây cho th y nên 5. Nhà n ưc c n ph i ưu tiên t ch c th c hn ch th c hi n thu h i t b t bu c, mà tng hi n quy ho ch, k ho ch s d ng t; c n phân cưng áp d ng hình th c thu h i t nguy n và nh rõ vai trò c a các c ơ quan Nhà n ưc trong ki m soát ch t ch vi c l a ch n, áp d ng tư cách th c hi n quy n c a ng ưi i di n ch ph ươ ng th c thu h i b t bu c hay t nguy n s h u và vai trò c a các t ch c, ơn v nhà cho m i tr ưng h p thu h i quy n s d ng t nưc v i t ư cách là ng ưi s d ng t m nh m m b o công b ng, minh b ch, nghiêm bo tính minh b ch và bình ng trong th c thi minh trên c ơ s ó, m b o quy n tài s n cá quan h t ai; c n phân nh rõ các quy n c a nhân c a ng ưi n m gi quy n s d ng t, ch s h u và các ch th ưc giao s d ng ng n ch n tham nh ng, c bi t s câu k t t p t trên th c t ; quy nh rõ quy n và t o c ơ th gi a m t s cán b có quy n thu h i v i ch thu n l i cá nhân, t ch c ưc giao t, nh ng cá nhân hay t ch c có nguy n v ng s cho thuê t th c hi n các quy n chi m h u dng quy n s d ng t thu h i. (gi và làm ch ), s d ng và h ưng l i tùy theo 4. Công tác quy ho ch, qu n lý và s d ng lo i t t c a Nhà n ưc và c a các t ch c chính tr - 6. C n hoàn thi n các quy nh v quy xã h i c p v mô và vi mô c n ph i ưc ch n ho ch và k ho ch s d ng t. Quy ho ch t ch nh m t cách nghiêm túc t hi u qu kinh ô th c n ưc c bi t quan tâm khi Lu t Quy t và tính b n v ng cao h ơn. Cho n nay, hàng ho ch ô th n m 2009 ã có hi u l c. Nhà lo t các khu kinh t , khu công nghi p, sân gol, nưc c n tri n khai các công c tài chính có khu du l ch ưc quy ho ch và thu h i, trong hi u qu c ng nh ư tri n khai xây d ng Lu t ô ó có m t di n tích r t l n là t nông nghi p th trong th i gian t i, các v n b n v s d ng có giá tr s n xu t r t cao, khu v c ng b ng không gian ng m và nâng cao ch t l ưng h mà a s dân c ư ang làm ngh nông. Tuy tng ô th . Khi giá nhà t t ng cao, vi c s nhiên, hi u qu s d ng c a nhi u khu công dng qu t công ph c v cho d ch v công nghi p, khu kinh t , khu du l ch, khu ô th và ngày càng ln thì c n iu ch nh v n thu và sân gol còn h n ch , th m chí nhi u d án giá c n bù t thu h i cho phù h p v i giá còn b b hoang sau thu h i ho c s dng sai th tr ưng. Bên c nh ó, Nhà n ưc cng cn mc ích u t ư. Bi v y, Nhà n ưc c n có sa i các quy nh v giao t, cho thuê t hành ng kiên quy t và m nh m h ơn, c th
15. N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 15 và nhà cho ng ưi thu nh p th p, thuê mua nhà XX và kéo dài cho n hôm nay và ch c vn xã h i ch ưa th k t thúc. ã n lúc c n nhìn th ng 7. tri n khai chính sách t ai có vào th c ch t quan h t ai Vi t Nam. C n hi u qu , c n ti p t c và nhanh chóng xây d ng ch p nh n s h u t ư nhân i v i m t s lo i mt i ng cán b a ph ươ ng có n ng l c và t ai, tr ưc h t là t , bên c nh s h u nhà trách nhi m cao. Th c t cho th y sai ph m nưc và s h u t p th . ây là m t nhi m v trong qu n lý t ai trên ph m vi c n ưc có c bi t quan tr ng và c p thi t b i vì vi c a mi liên h m t thi t v i i ng cán b a dng hóa hình th c s h u t ai cng nh ư ph ươ ng. Hàng lo t các sai ph m trong qu n lý vi c m r ng ho c xóa b h n in không ch t ai d ưi nhi u hình th c khác nhau ã d n liên quan n sinh k và i s ng c a hàng ti ph n ng c a xã h i mà nguyên nhân quan ch c tri u nông dân, mà còn nh h ưng và chi tr ng là t các sai ph m c a i ng cán b a ph i tr c ti p n s n nh và phát tri n kinh ph ươ ng. Vì vy, vi c xây d ng m t i ng cán t - xã h i c a t n ưc ta hi n nay. b c p c ơ s có n ng l c và ph m ch t cao là Quá trình i mi chính sách c a Nhà n ưc mt yêu c u c p bách và c bi t quan tr ng i v t ai trong nh ng n m ti p theo di n ra vi vi c th c thi hi u qu chính sách t ai c a theo h ưng nào c u trúc và quan h t ai 15 Nhà n ưc . phù h p v i th c ti n c a m t n n kinh t th tr ưng và m t xã h i ang chuy n i r t n ng * ng Vi t Nam trong b i c nh toàn c u hóa * * và h i nh p qu c t ? Câu h i ó ưc t ra không ch cho các nhà khoa h c mà tr ưc h t ư C ng nh các qu c gia khác, t ai cho các nhà qu n lý và ho ch nh chính sách Vi t Nam là tài nguyên qu c gia vô cùng quý ca các c ơ quan ng và Nhà n ưc. Hy v ng ư giá, là t li u s n xu t c bi t không gì thay rng, gi ng nh ư các kinh nghi m l ch s tr ưc ư th c c a nông nghi p, lâm nghi p, là thành ây, nh ng h n ch và b t c p luôn tr thành ph n quan tr ng hàng u c a môi tr ưng s ng, các ti n quan tr ng làm xu t hi n nh ng ý ư là a bàn phân b các khu dân c , không gian tưng m i, nh ng chính sách mi phù h p v i xây d ng các c ơ s kinh t , v n hoá, xã h i, an th c ti n xã h i Vi t Nam trong l nh v c t ai ninh và qu c phòng. Tr i qua nhi u th h , và quy n s h u t ai. nhân dân ta t n bao công s c và x ươ ng máu mi khai thác, b i b , c i t o và b o v ưc vn t nh ư ngày nay. Vì v y, xác l p quy n s Tài li ệu tham kh ảo hu t ai có vai trò quan tr ng i v i i sng c a ng ưi dân. [1] Nguy n Huy Anh (1998), Quá trình hình thành và phát tri n pháp lu t v s h u Vi t Nam, Quá trình xây d ng và hoàn thi n ch s NXB. CTQG. HN. hu t ai nói riêng và i m i chính sách, [2] Tr n Th Minh Châu (ch biên) (2007), V pháp lu t và t ai nói chung Vi t Nam ã chính sách t nông nghi p n ưc ta hi n nay, ưc kh i x ưng t nh ng n m 80 c a th k Nxb Chính tr Qu c gia, Hà N i. [3] Nguy n c Kh (2003), Lch s qu n lý t ___ ai, Nxb i h c Qu c gia Hà N i, Hà N i. 15 Xem Nguy ễn V ăn S ửu, Mt s sai ph m trong qu n lý [4] Nguy n Vn Khánh (2004), C ơ c u kinh t xã t ai , trong i mi chính sách t ai Vi t Nam: T lý hi Vi t Nam th i thu c a (1858 – 1945), Tái thuy t n th c ti n, Nxb CTQG, HN, 2010, tr 108 -140.
16. 16 N.V. Khánh / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học hi Nhân ăn, Tập 29, Số 1 (2013) 1-16 bn l n th ba, Nxb i h c Qu c gia Hà N i, [10] Qu c h i n ưc C ng hòa Xã h i Ch ngh a Hà N i. Vi t Nam (2003), Lu t t ai n m 2003, Nxb [5] Nguy n V n Khánh - Nguy n V n S u, “S Chính tr Qu c gia, Hà N i. hu t ai trong quá trình i m i Vi t Nam: [11] Tr ươ ng H u Quýnh (1983), Ch ru ng t Lch s , hi n tr ng và gi i pháp”, T p chí Vi t nam, t p I, Nxb Khoa h c xã h i, Hà N i. Nghiên c u L ch s , s 4 n m 2012. [12] Nguy n V n S u (2010), M t s sai ph m [6] Khoa L ch s Tr ưng i h c Khoa h c Xã h i trong qu n lý t ai, trong i m i chính sách và Nhân v n, i h c Qu c gia Hà N i (2000), t ai Vi t Nam: T lý thuy t n th c ti n, Mt ch ng ưng nghiên c u l ch s (1995 – Nxb Chính tr Qu c gia, Hà N i. 2000), Nxb Chính tr Qu c gia, Hà N i. [13] Philippe Papin – Olivier Tessier (ch [7] Phan Huy Lê (1959), “Ch ru ng t và kinh biên)(2001), Làng vùng Châu th sông H ng: t nông nghi p th i Lê s ơ” Nxb V n S a, Hà Vn còn b ng , Nxb Lao ng Xã h i, Hà Ni. Ni. [8] Lâm Thanh Liêm (1995), Chính sách c i cách [14] Nguy n V n Th o, Nguy n H u t (2004), ru ng t Viêt Nam (1954-1994), NXB. Nam Mt s v n v s h u n ưc ta hi n nay, Á, Paris. Nxb Chính tr Qu c gia, Hà N i. [9] Tr n Th Thu L ươ ng( 1994), Ch s h u và [15] Vi n Kinh t h c, 45 n m kinh t Vi t Nam canh tác ru ng t Nam b n a u th k (1945-1990), NXB. KHXH, 1990 XIX, NXB. Tp. HCM. On the Land Ownership in Vietnam Nguy n V n Khánh * VNU University of Social Sciences and Humanities 336 Nguy ễn Trãi, Thanh Xuân, Hanoi, Vietnam Abstract: In every country, land has always been considered a particularly important resource and property. For Vietnam, a populous country with relatively narrow cultivated land, land is even more valuable and a scarce property in the process of building and developing the country. On the land issues, the establishment of the rights of land ownership/possession is closely related to and plays a dominant and decisive role in the efficient exploitation, management and use of national land. With a comprehensive and systematic view, this article presents an overview of the establishment and implementation process of the state ownership of land through the stages of national history. In particular, the article provides in-depth analyses and clarification of the process of recognizing, building and implementing policies of land ownership and use rights as well as issues arising in the implementation of land ownership rights in the country under the leadership of the Party since the restoration of peace in the North (in 1954) to date. On that basis, the article proposes solutions to overcome and solve the current shortcomings and facilitate the social situation stabilization and continue to promote the agricultural, rural and socio-economic developments of the country.