Sử dụng phương pháp “bàn tay nặn bột” trong dạy học môn hóa học lớp 8 trung học cơ sở

Nội dung text: Sử dụng phương pháp “bàn tay nặn bột” trong dạy học môn hóa học lớp 8 trung học cơ sở

1. Ý kiến trao đổi Số 8(74) năm 2015 ___ SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP “BÀN TAY NẶN BỘT” TRONG DẠY HỌC MÔN HÓA HỌC LỚP 8 TRUNG HỌC CƠ SỞ NGUYỄN THỊ MINH AN* TÓM TẮT Tháng 05/2013 Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành hướng dẫn Đề án “Triển khai phương pháp Bàn tay nặn bột ở trường phổ thông giai đoạn 2011-2015”. Bài viết này trình bày một số đặc điểm, những khó khăn thuận lợi trong việc sử dụng và những biện pháp nâng cao hiệu quả của phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong dạy học môn Hóa học lớp 8 trung học cơ sở. Từ khóa: “Bàn tay nặn bột”, dạy học Hóa học 8, trường trung học cơ sở. ABSTRACT Applying the “La Main à La Pâte” methodology in teaching Chemistry in Grade 8 In May 2013, the Ministry of Education and Training issued a manual for the project “Deploying the La Main à La Pâte methodology in high schools in the period of 2011- 2015”. The article presents some features, as well as advantages and disadvantages of the application of the La Main à La Pâte methodology and solutions to increase the efficiency in teaching Chemistry in Grade 8. Keywords: “La Main à La Pâte” methodology; teaching Chemistry in Grade 8; secondary school. 1. Khái niệm về phương pháp “Bàn mình. tay nặn bột” Mục tiêu của phương pháp BTNB Phương pháp dạy học “Bàn tay nặn là tạo nên tính tò mò, ham muốn khám bột” (BTNB), tiếng Pháp là La main à la phá và say mê khoa học của học sinh. pâte - viết tắt là LAMAP; tiếng Anh là Ngoài việc chú trọng đến kiến thức khoa Hands-on, là phương pháp dạy học dựa học, phương pháp BTNB còn chú ý nhiều trên cơ sở của sự tìm tòi - nghiên cứu, áp đến việc rèn luyện kĩ năng diễn đạt thông dụng cho việc dạy học các môn khoa học qua ngôn ngữ nói và viết cho học sinh. tự nhiên. Phương pháp này được khởi 2. Các nguyên tắc của phương pháp xướng bởi Georges Charpak (Giải Nobel “Bàn tay nặn bột” Vật lí năm 1992). [4] Dưới đây là 10 nguyên tắc cơ bản Theo phương pháp BTNB, dưới sự của phương pháp BTNB được đề xuất giúp đỡ của giáo viên, chính học sinh tìm bởi Viện Hàn lâm Khoa học và Bộ Giáo ra câu trả lời cho các vấn đề được đặt ra dục Quốc gia Pháp: [4] trong cuộc sống thông qua tiến hành thí Thứ nhất: Học sinh quan sát sự vật, nghiệm, quan sát, nghiên cứu tài liệu hay hiện tượng trong thực tế gần gũi với các điều tra để từ đó hình thành kiến thức cho em để các em dễ cảm nhận, dễ thực * ThS, Trường THCS Nguyễn An Ninh, Q.12, TPHCM; Email: nguyenthiminhan1983@gmail.com 94
2. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Nguyễn Thị Minh An ___ nghiệm trên chúng. học. Thứ hai: Trong quá trình tự thực Thứ mười: Giáo viên có thể tìm nghiệm, học sinh đưa ra ý kiến, nêu thắc thấy trên internet các website có nội dung mắc, kết luận riêng và thảo luận trong tập về những môđun kiến thức (bài học) đã thể (nhóm, cả lớp) từ đó rút ra kiến thức được thực hiện, những ý tưởng về các khoa học. hoạt động, những giải pháp thắc mắc. Thứ ba: Giáo viên chỉ thực hiện vai Giáo viên cũng có thể tham gia hoạt động trò đề xuất, tổ chức các thực nghiệm cho tập thể bằng trao đổi với các đồng học sinh theo một tiến trình sư phạm chặt nghiệp, với các nhà sư phạm và với các chẽ. Giáo viên không làm sẵn cho học nhà khoa học. Giáo viên là người chịu sinh. trách nhiệm giáo dục và đề xuất những Thứ tư: Áp dụng phương pháp này hoạt động của lớp mình phụ trách. cần một thời lượng tối thiểu là 2 giờ/tuần 3. Tiến trình dạy học theo phương trong nhiều tuần liền cho một đề tài. Tính pháp BTNB liên tục của các hoạt động và những 3.1. Cơ sở sư phạm của tiến trình dạy phương pháp giáo dục được bảo đảm suốt học [4] trong thời gian học tập. Để đảm bảo tính đặc thù của Thứ năm: Mỗi học sinh có quyển phương pháp BTNB, tiến trình dạy học vở thực hành riêng do chính các em ghi cần được xây dựng trên các cơ sở sư chép theo ngôn từ và cách thức của riêng phạm sau: mình. - Ưu tiên xây dựng những kiến thức Thứ sáu: Mục đích chính của bằng khai thác, thực nghiệm và thảo luận. phương pháp này là học sinh tiếp nhận Học sinh tự mình suy nghĩ, hỏi đáp, tìm được các khái niệm khoa học và kĩ thuật tòi, thảo luận để hiểu được các kiến thức thực hành. Song song đó là củng cố ngôn cho bản thân; ngữ viết và nói của các em. - Trong phương pháp BTNB, các Thứ bảy: Phụ huynh học sinh và tất phương án thí nghiệm do học sinh đề cả mọi người xung quanh cần được xuất, giáo viên làm nhiệm vụ tổ chức, khuyến khích hỗ trợ những điều mà học hướng dẫn để đảm bảo an toàn; sinh, lớp học cần để thực nghiệm. - Qua các tiết học theo phương pháp Thứ tám: Các đối tác khoa học BTNB, học sinh có thể tiếp thu được kiến (trường đại học, cao đẳng, trường nghề, thức, hiểu được phương pháp tiến hành viện nghiên cứu ) ở địa phương cần và rèn luyện được ngôn ngữ viết và nói. giúp các hoạt động của lớp theo khả năng 3.2. Các bước của tiến trình dạy học của mình. theo phương pháp BTNB [4] Thứ chín: Ở địa phương, các cơ sở BTNB đề xuất một tiến trình ưu đào tạo giáo viên (Trường Cao đẳng Sư tiên xây dựng tri thức bằng khai thác, phạm, Đại học Sư phạm) giúp các giáo thực nghiệm và thảo luận. Đó là sự thực viên về kinh nghiệm và phương pháp dạy hành khoa học bằng hành động, hỏi đáp, 95
3. Ý kiến trao đổi Số 8(74) năm 2015 ___ tìm tòi, thực nghiệm, xây dựng tập thể 18,57%), chứ không phải bằng phát biểu lại các - 7 tiết thực hành (chiếm 10%), kiến thức có sẵn xuất phát từ sự ghi nhớ - 6 tiết kiểm tra (chiếm 8,57%). thuần túy. Tiến trình dạy học theo Về kiến thức phương pháp BTNB được thực hiện như Chương trình môn Hóa học lớp 8 sau: cung cấp cho học sinh một hệ thống kiến Bước 1. Tình huống xuất phát và thức phổ thông, cơ bản, thiết thực đầu câu hỏi nêu vấn đề tiên về hóa học. Đó là: Bước 2. Hình thành câu hỏi của học - Khái niệm về chất, mở đầu về cấu sinh tạo chất, nguyên tử, phân tử, nguyên tố Bước 3. Xây dựng giả thuyết và hóa học, đơn chất, hợp chất, về phản ứng thiết kế phương án thực nghiệm hóa học và biến đổi của chất trong phản Bước 4. Tiến hành thực nghiệm tìm ứng hóa học. tòi, nghiên cứu - Khái niệm về biểu diễn định tính, Bước 5. Kết luận và hợp thức hóa định lượng của chất và phản ứng hóa học kiến thức. là công thức hóa học, phương trình hóa 4. Vận dụng phương pháp BTNB học, mol và thể tích mol của chất khí. trong dạy học môn Hóa học lớp 8 - Các kiến thức về thành phần khối THCS lượng không đổi, về hóa trị, định luật bảo Hóa học là môn khoa học gắn liền toàn khối lượng. với thực nghiệm. Các thí nghiệm hóa học - Các tính chất của oxi, hiđro và hợp không chỉ là nguồn cung cấp tri thức mà chất của chúng là nước. còn là phương tiện giúp các em khẳng Về kĩ năng định các kiến thức và nâng cao lòng tin - Học sinh có được một số kĩ năng cơ vào khoa học. Phương pháp “Bàn tay nặn bản, phổ thông và thói quen học tập hóa bột” là một phương pháp dạy học tích học, làm việc khoa học, đó là kĩ năng cơ cực; rất phù hợp với đặc thù bộ môn Hóa bản tối thiểu làm việc với các chất hóa học, phù hợp với đối tượng là các học học như quan sát, thực nghiệm, phân loại, sinh ở khối trung học cơ sở (các em đang thu thập, tra cứu và sử dụng thông tin tư ở giai đoạn tìm hiểu mạnh mẽ các kiến liệu, kĩ năng phân tích tổng hợp, phán thức khoa học, hình thành các khái niệm đoán, vận dụng kiến thức để giải thích cơ bản về Hóa học). một số vấn đề đơn giản của cuộc sống 4.1. Đặc điểm nội dung chương trình thực tiễn. Hóa học lớp 8 THCS - Biết quy trình thao tác với các hóa Chương trình môn Hóa học lớp 8 chất đã học, các dụng cụ thí nghiệm đơn THCS bao gồm 6 chương, 45 bài (70 giản, bình lọ, cốc, phễu thủy tinh, đèn tiết), trong đó có: cồn, cặp ống nghiệm, giá đỡ. Biết cách - 44 tiết lí thuyết (chiếm 62,86%), hòa tan, gạn, lọc, đun nóng, điều chế và - 13 tiết luyện tập và ôn tập (chiếm thu vào bình các khí oxi, hiđro. 96
4. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Nguyễn Thị Minh An ___ Về thái độ và tình cảm không ngừng học tập, dự giờ, trao đổi - Học sinh có lòng ham thích học tập nhằm đưa ra những cách thức, biện pháp môn hóa học, có niềm tin về sự tồn tại và thực hiện tốt nhất. biến đổi của vật chất và hóa học đã, đang - Học sinh hứng thú với hoạt động và sẽ góp phần nâng cao cuộc sống. tìm kiếm kiến thức mới, đặc biệt là thích - Học sinh có ý thức tuyên truyền và tự tay tiến hành các thí nghiệm. vận dụng tiến bộ của khoa học nói chung - Hóa học là môn khoa học gắn liền và hóa học nói riêng vào đời sống, sản với thực nghiệm. Các kiến thức hóa học xuất ở gia đình và địa phương. đều gắn liền với các thí nghiệm, các hiện - Học sinh có những sản phẩm, thái tượng trong tự nhiên, thực tiễn. Đây là độ khoa học cần thiết như cẩn thận, kiên điểm thuận lợi quan trọng để áp dụng trì, trung thực, tỉ mỉ, chính xác, yêu chân phương pháp BTNB. lí khoa học, có ý thức trách nhiệm đối với 4.2.2. Khó khăn bản thân, gia đình và xã hội để có thể hòa - Để chuẩn bị cho một tiết học theo hợp với thiên nhiên và cộng đồng. phương pháp BTNB đòi hỏi giáo viên 4.2. Những thuận lợi và khó khăn khi phải đầu tư khá nhiều. Từ việc chuẩn bị vận dụng phương pháp BTNB trong dạy các câu hỏi nêu vấn đề, câu hỏi gợi mở, học môn Hóa học lớp 8 THCS các thiết bị dạy học, dụng cụ thí nghiệm, Qua kết quả tham khảo ý kiến của đến việc dự trù các tình huống có thể xảy một số giáo viên và tổng hợp một số báo ra các công việc này không chỉ chiếm cáo từ một số trường đã áp dụng phương nhiều thời gian mà còn đòi hỏi ở người pháp BTNB, chúng tôi nhận thấy việc sử giáo viên sự tâm huyết và trình độ dụng phương pháp BTNB trong dạy học chuyên môn tốt. môn Hóa học lớp 8 có một số khó khăn - Chưa có tiêu chuẩn đánh giá hoạt và thuận lợi như sau: động dạy học của giáo viên trong phương 4.2.1. Thuận lợi pháp BTNB. Hiện nay, việc đánh giá chất - Phương pháp BTNB được Bộ Giáo lượng các tiết dự giờ được dựa trên các dục và Đào tạo quyết định đầu tư nghiên bước lên lớp truyền thống và theo các cứu, biên soạn tài liệu, tổ chức tập huấn tiêu chuẩn về nội dung chính xác khoa và có văn bản triển khai thực hiện. học, kết hợp phương pháp linh hoạt, sử - Các cấp quản lí luôn động viên, dụng phương tiện phù hợp, kĩ thuật dạy khuyến khích và tạo điều kiện để giáo học nhuần nhuyễn. Tuy nhiên, việc đánh viên có thể áp dụng phương pháp BTNB giá một tiết học có sử dụng phương pháp trong dạy học. BTNB có tiến trình thực hiện và những - Đội ngũ giáo viên nói chung và yêu cầu rất khác so với một tiết học giáo viên hóa học nói riêng rất nhiệt tình, không sử dụng phương pháp này. Hơn ham học hỏi, dành nhiều thời gian nghiên nữa, hiện nay phương pháp BTNB vẫn cứu học tập và mạnh dạn áp dụng phương còn khá mới, không phải giáo viên nào pháp mới. Bên cạnh đó, đội ngũ giáo viên cũng nắm rõ đặc điểm của phương pháp 97
5. Ý kiến trao đổi Số 8(74) năm 2015 ___ này, cách nhìn nhận của mỗi giáo viên những biện pháp nâng cao hiệu quả sử cũng có phần khác nhau. Đây chính là dụng phương pháp BTNB như sau: một trong những khó khăn khiến các giáo 5.1. Lựa chọn nội dung dạy học thích viên không dám mạnh dạn áp dụng hợp phương pháp BTNB trong dạy học vì sợ Trước tiên, cần khẳng định rằng kết quả đánh giá tiết dự giờ không tốt. không phải bất kì nội dung dạy học nào - Học sinh chưa quen với tiến trình cũng có thể áp dụng phương pháp BTNB. dạy học, cách trình bày suy nghĩ, cách Phương pháp này chỉ thích hợp cho trao đổi với các bạn trong nhóm và nhóm nghiên cứu tìm hiểu bài mới, không phát khác. Học sinh thường có xu hướng chỉ huy hiệu quả trong các tiết luyện tập, ôn dám đưa ra các suy nghĩ đúng trong sách tập hay thực hành. Vì vậy, các nội dung giáo khoa, ít dám tranh luận theo ý kiến dạy học theo phương pháp này nên chính mình. hướng vào các kiến thức hóa học mới. - Việc đề xuất các phương pháp Việc lựa chọn chủ đề dạy học phù nghiên cứu đòi hỏi học sinh phải có một hợp có vai trò quan trọng trong việc áp nền tảng kiến thức khoa học khá tốt, lòng dụng thành công phương pháp “Bàn tay ham thích học tập, sự tích cực hoạt động. nặn bột”. Nếu chủ đề lựa chọn quá khó, Thực tế không phải lớp học nào cũng có hoặc quá xa lạ với học sinh thì các em sẽ nhiều học sinh đạt các yêu cầu trên. khó đưa ra các ý tưởng cũng như bảo vệ - Số lượng học sinh trong lớp quá các ý tưởng của mình. Ngoài ra, nếu chủ đông gây khó khăn cho việc chia nhóm đề lựa chọn có các thí nghiệm phức tạp, và quản lí phân công nhóm. nguy hiểm, giáo viên phải hướng dẫn - Chưa có quy chế đánh giá kết quả nhiều trước khi cho các em làm thí học tập của học sinh theo phương pháp nghiệm cũng sẽ không đạt được yêu cầu BTNB, giáo viên gặp khó khăn khi đánh của phương pháp. giá và ghi nhận sự tiến bộ của học sinh 5.1.1. Một số lưu ý khi lựa chọn nội dung trong quá trình học tập. trong phương pháp “Bàn tay nặn bột” - Việc quản lí học sinh trong lúc làm thí nghiệm và đảm bảo an toàn cho học Khi lựa chọn nội dung dạy học theo sinh cũng là một khó khăn đáng kể. phương pháp BTNB cần chú ý các điểm 5. Biện pháp nâng cao hiệu quả sử sau: dụng phương pháp BTNB trong dạy - Các chủ đề dạy học phải gần gũi học môn Hóa học lớp 8 THCS với đời sống mà học sinh dễ cảm nhận và Qua quá trình nghiên cứu cơ sở lí đã có ít nhiều những quan niệm về luận về phương pháp BTNB, thu thập ý kiến của một số giáo viên, đồng thời tiến chúng. hành thực nghiệm áp dụng phương pháp - Các chủ đề dạy học có thể bao gồm này trong dạy học môn Hóa học tại một nội dung kiến thức khoa học trong một số trường THCS, người viết xin đề xuất hay nhiều bài học trong sách giáo khoa. 98
6. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Nguyễn Thị Minh An ___ - Các chủ đề lựa chọn cần phải được thể làm đi làm lại nhiều lần. tổ chức thành hệ thống từ thấp đến cao. 5.1.2. Một số nội dung dạy học có thể áp - Đối với các chủ đề có phương án dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” thí nghiệm thì các thí nghiệm phải đơn trong chương trình Hóa học lớp 8 THCS giản, dễ làm, không gây nguy hiểm, có Bảng 1. Một số nội dung có thể áp dụng phương pháp BTNB trong chương trình Hóa học lớp 8 STT BÀI NỘI DUNG - Tính chất của các chất, cách tìm hiểu tính chất của chất 1 Chất - Chất tinh khiết, hỗn hợp, tách riêng từng chất khỏi hỗn hợp - Các chất có thể bị biến đổi - Chất biến đổi mà giữ nguyên là chất ban đầu là 2 Sự biến đổi chất hiện tượng vật lí - Chất biến đổi mà sinh ra chất khác là hiện tượng hóa học - Điều kiện để phản ứng hóa học xảy ra 3 Phản ứng hóa học - Dấu hiệu nhận biết có phản ứng hóa học xảy ra Định luật bảo toàn khối Trong phản ứng hóa học, tổng khối lượng các sản 4 lượng phẩm bằng tổng khối lượng các chất tham gia - So sánh sự nặng nhẹ giữa các khí 5 Tỉ khối của các chất khí - Cách thu khí vào lọ (úp hay ngửa lọ), giải thích một số ứng dụng của các khí - Tính chất vật lí (chất khí, không màu, không mùi, nặng hơn không khí, ít tan trong nước) 6 Tính chất của oxi - Tính chất hóa học: tác dụng với phi kim, kim loại, hợp chất - Đun nóng những hợp chất giàu oxi và dễ phân hủy ở nhiệt độ cao Điều chế và ứng dụng của 7 - Thử khí oxi bằng que đóm oxi - Thu khí oxi bằng phương pháp đẩy nước và đẩy không khí - Thành phần của không khí 8 Không khí - Sự cháy - Sự cháy, điều kiện phát sinh và dập tắt đám cháy 99
7. Ý kiến trao đổi Số 8(74) năm 2015 ___ - Cách điều chế khí hiđro và cách thu khí hiđro - Tính chất vật lí (chất khí không màu, không mùi, Điều chế khí hiđro -Tính 9 nhẹ nhất, ít tan trong nước) chất của hiđro - Tính chất hóa học (tác dụng với oxi và một số oxit kim loại) - Tính chất vật lí của nước (không màu, không mùi, không vị, hòa tan được nhiều chất ) 10 Nước - Tính chất hóa học: tác dụng với kim loại, một số oxit bazơ, một số oxit axit Axit làm quỳ tím hóa đỏ, bazơ làm quỳ tím hóa xanh - Khái niệm dung môi, chất tan, dung dịch - Dung dịch bão hòa và chưa bão hòa 11 Dung dịch - Biện pháp làm quá trình hòa tan chất rắn trong nước xảy ra nhanh hơn - Làm thế nào để biết một chất tan hay không tan, tan nhiều, hay chỉ tan một phần trong nước Độ tan của một chất trong 12 - Làm thế nào để chất rắn tan nhiều hơn trong nước? nước - Làm thế nào để chất khí tan nhiều hơn trong nước? - Tìm hiểu tính tan của một số chất 5.2. Lựa chọn thời gian thực hiện phù với bài tính chất của oxi là 2 tiết, giáo hợp với phân phối chương trình viên có thể mạnh dạn sử dụng phương Một chủ đề dạy học có áp dụng pháp bàn tay nặn bột cho chủ đề này. Với phương pháp BTNB tốn khá nhiều thời chủ đề “Điều chế hiđro – Tính chất của gian. Vì vậy việc lựa chọn thời gian thực hiđro” được gộp chung nội dung từ 2 bài, hiện sao cho phù hợp với số lượng các giáo viên có thể sử dụng 2 đến 3 tiết để tiết học là việc khá khó khăn. Sau đây là thực hiện chủ đề này. Hoặc giáo viên một số đề nghị về lựa chọn thời gian: cũng có thể tách riêng chủ đề “Điều chế - Sau khi lựa chọn được chủ đề phù khí hiđro” và thực hiện trong 1 tiết học vì hợp, giáo viên căn cứ theo chuẩn kiến chủ đề này có nội dung kiến thức khá ít. thức kĩ năng và phân phối chương trình - Thời gian thực hiện một chủ đề dạy để có thể xác định thời gian thực hiện nội học có thể là một tiết (đối với những chủ dung chủ đề đó. Ví dụ: Với chủ đề tính đề ngắn, ít nội dung), hoặc 2 tiết cho chất của oxi (bao gồm tính chất vật lí và những chủ đề rộng, có nhiều nội dung. tính chất hóa học của oxi: tác dụng với - Thời gian thực hiện mỗi chủ đề phi kim, kim loại, hợp chất) tương ứng cũng cần phải tăng cấp từ ngắn đến dài 100
8. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Nguyễn Thị Minh An ___ tương ứng với từng nội dung từ dễ đến - Diễn đạt đúng văn phạm, ngắn gọn, khó. rõ ràng, chính xác; 5.3. Lựa chọn mức độ áp dụng phù - Phù hợp với trình độ học sinh; - Có định hướng rõ ràng, hỏi đúng hợp với đối tượng học sinh bản chất của vấn đề và trọng tâm bài Tùy trình độ học sinh cũng như khả giảng, không hỏi vụn vặt; năng tiếp thu và tính tích cực của học - Gây hứng thú nhận thức, kích thích sinh mà giáo viên có thể áp dụng phương học sinh suy nghĩ tìm câu trả lời. pháp “Bàn tay nặn bột “ cho một chủ đề Khi xây dựng hệ thống câu hỏi giáo lớn hay chỉ áp dụng cho chủ đề nhỏ. Ví viên cần lưu ý: dụ, cùng là tìm hiểu tính chất của hiđro, - Nắm chắc từng đối tượng của lớp nhưng đối với lớp học có đối tượng học mình dạy; - Xác định được nội dung, mục đích sinh tích cực năng động, trình độ tiếp thu của chủ đề dạy học. Xác định được kiến nhanh, giáo viên có thể áp dụng cho toàn thức trọng tâm, kiến thức học sinh cần bộ phần tính chất hóa học của hiđro. tìm hiểu trong một bài dạy; Nhưng đối với những lớp có đối tượng - Giáo viên phải xác định học sinh đã học sinh khá thụ động, mức độ học lực được trang bị những kiến thức gì và cần trung bình giáo viên có thể áp dụng cho tìm hiểu thêm những kiến thức nào; - Chú ý xây dựng câu hỏi một cách phần tính chất hiđro tác dụng với oxi, còn linh hoạt, đa dạng, bao quát rộng, có tính chất hiđro tác dụng với một số oxit chiều sâu và thích hợp về mặt tâm lí, có kim loại có thể dùng phương pháp khác. nội dung chính xác và tập trung vào mục 5.4. Đầu tư thời gian cho việc xây đích hỏi. dựng một hệ thống câu hỏi phù hợp Các câu hỏi được sử dụng bao gồm Trong dạy học theo phương pháp câu hỏi nêu vấn đề và câu hỏi gợi ý. BTNB, câu hỏi của giáo viên đóng vai trò - Câu hỏi nêu vấn đề là câu hỏi lớn quan trọng trong sự thành công của của bài học, chứa đựng tình huống nêu phương pháp và thực hiện tốt mục đích vấn đề kích thích sự suy nghĩ của học dạy học. Câu hỏi tốt có thể giúp cho học sinh đồng thời định hướng cho học sinh sinh xác định rõ phần trả lời của mình và theo chủ đề của bài học. Câu hỏi nêu vấn làm cho tiến trình dạy học đi đúng đề thường nhằm mục đích làm bộc lộ hướng. Các câu hỏi này được đặt ra để quan điểm của học sinh về một sự vật, yêu cầu học sinh suy nghĩ hành động nên hiện tượng hoặc nội dung bài học cần bắt buộc phải là những câu hỏi “mở”. hướng đến. Ví dụ: “Theo em, trong Một câu hỏi tốt cần phải đạt được không khí gồm có những thành phần các yêu cầu sau: nào?” 101
9. Ý kiến trao đổi Số 8(74) năm 2015 ___ Từ câu hỏi nêu vấn đề học sinh sẽ có thể gợi mở: Trong các hiện tượng các bộc lộ quan điểm ban đầu về vấn đề cần em quan sát, chất có thay đổi không? Em tìm hiểu, đồng thời cũng sẽ đưa ra các nghĩ gì về điều đó? câu hỏi đề xuất. Giáo viên cũng cần phải 5.5. Phối hợp đánh giá kiến thức và chuẩn bị sẵn các hệ thống câu hỏi có thể đánh giá kĩ năng có để có phương án gợi mở hoặc chỉnh Dạy học theo phương pháp BTNB sửa cho đúng với nội dung của chủ đề. Ví là giúp cho học sinh rèn luyện các kĩ dụ: Khi dạy chủ đề “Thành phần của năng, tìm phương án giải quyết cho các không khí”, bên cạnh câu hỏi nêu vấn đề vấn đề đặt ra, chú trọng việc hiểu kiến giáo viên có thể chuẩn bị sẵn các câu hỏi thức hơn là ghi nhớ kiến thức. Việc đánh liên quan: Trong không khí có khí oxi và giá học sinh trong phương pháp BTNB nitơ không? Lượng oxi và nitơ trong cần thay đổi theo hướng kiểm tra kĩ năng, không khí có nhiều không và chiếm tỉ lệ kiểm tra năng lực nhận thức (sự hiểu). Tuy bao nhiêu? Ngoài ra, không khí còn chứa nhiên, việc đánh giá này cũng phải phù những chất nào? Không khí ô nhiễm là hợp với tình hình thực tế việc dạy và học do đâu? hiện nay là vẫn xem trọng kiến thức.Vì - Câu hỏi gợi mở là câu hỏi được đặt vậy, phối hợp đánh giá kiến thức và đánh ra trong quá trình làm việc của học sinh. giá kĩ năng là một trong những biện pháp Vai trò của câu hỏi này là gợi ý, định hiệu quả giúp cho việc sử dụng phương hướng cho học sinh rõ hơn hoặc kích pháp BTNB khả thi và có hiệu quả. thích suy nghĩ mới của học sinh. Ví dụ: - Lựa chọn các cột điểm đánh giá kĩ Trong thí nghiệm xác định thành phần năng và đánh giá kiến thức phù hợp. Trong của không khí, khi học sinh làm thí các cột điểm theo quy định trong môn học, nghiệm, giáo viên có thể gợi mở cho từng giáo viên có thể ấn định các cột điểm kiểm nhóm học sinh: Em thấy có hiện tượng tra kiến thức, kiểm tra kĩ năng hoặc cả gì? Tại sao nước dâng lên? Hoặc trong kiểm tra kiến thức và kĩ năng. Ví dụ môn thí nghiệm về sự biến đổi chất, giáo viên Hóa học lớp 8 có các cột điểm sau: Bảng 2. Số lượng chủ đề dạy học và số cột điểm tương ứng trong chương trình Hóa học lớp 8 Số chủ đề Điểm KT Học kì Điểm miệng Điểm 1 tiết theo phương pháp BTNB thường xuyên Học kì 1 5 1 2 2 Học kì 2 7 1 2 2 102
10. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Nguyễn Thị Minh An ___ Bảng 2 cho thấy, Học kì 1 có số chủ Phương pháp BTNB cũng không nằm đề ít hơn Học kì 2 và bước đầu học sinh ngoài quy luật đó. Để thực hiện thành công mới tiếp cận môn Hóa học và các nội phương pháp này cần phải kết hợp nhiều dung là các quy tắc, định luật cơ bản cần phương pháp khác một cách linh hoạt. Điều phải ghi nhớ nhiều, nên giáo viên có thể này đòi hỏi giáo viên phải có năng lực và chỉ dành một cột điểm miệng và một cột kinh nghiệm dạy học nhất định. Việc kết điểm 15 phút cho phần đánh giá kĩ năng. hợp phương pháp BTNB với các phương Học kì 2, số chủ đề thực hiện nhiều hơn, pháp có 2 cách: và nội dung của chương trình đã bắt đầu - Kết hợp các phương pháp để thực sang nghiên cứu các chất cụ thể, giáo viên hiện đúng các pha của tiến trình dạy học. có thể dành nhiều cột điểm hơn cho phần Ví dụ giáo viên có thể sử dụng phương đánh giá kĩ năng. Ngoài các cột kiểm tra pháp đàm thoại để làm bộc lộ quan điểm miệng và 15 phút, giáo viên có thể lồng ban đầu của học sinh, sử dụng phương pháp ghép đánh giá kĩ năng và đánh giá kiến thảo luận nhóm để yêu cầu học sinh xây thức trong các bài kiểm tra một tiết. dựng các giả thuyết và thiết kế các phương - Nội dung ra các đề kiểm tra cũng án thực nghiệm, sử dụng phương pháp thí cần phải thay đổi sao cho phù hợp với nghiệm thực hành đề kiểm chứng các giả mục tiêu của phương pháp. Bên cạnh thuyết, kết hợp phương pháp thuyết trình để kiểm tra sự ghi nhớ cần chú trọng sự hiểu đưa ra kết luận và hợp thức kiến thức của học sinh. Ví dụ để kiểm tra nội dung - Kết hợp nhiều phương pháp trong định luật bảo toàn khối lượng, giáo viên nhiều phần của bài học. Trong một bài có thể yêu cầu học sinh dự đoán và giải học có nhiều nội dung, mỗi nội dung giáo thích cho dự đoán: khi đun nóng một viên có thể sử dụng các phương pháp khác lượng bột đồng trong không khí thì khối nhau để đạt được các mục đích dạy học. lượng chất rắn tăng hay giảm (biết rằng Ví dụ: Chủ đề “Chất” có 3 nội dung: đồng có thể tác dụng với oxi trong không Nội dung 1 “Chất có ở đâu ?”: Giáo khí). Câu hỏi này sẽ kiểm tra được khả viên có thể sử dụng phương pháp đàm năng hiểu bài và khả năng suy luận của thoại và quan sát thực tế, tranh ảnh để học sinh. Đây cũng chính là cái đích cần giúp học sinh nhận ra được chất có ở đạt được của phương pháp này. khắp nơi, và từ các chất tạo nên vật thể. 5.6. Kết hợp linh hoạt với các phương Nội dung 2 “Tính chất của chất”: pháp dạy học khác Giáo viên có thể yêu cầu học sinh quan sát Trên thực tế, không có một phương một số chất cụ thể và tìm hiểu các tính chất pháp dạy học nào là toàn năng và tối ưu. của chúng. Kết hợp với tham khảo tài liệu, 103
11. Ý kiến trao đổi Số 8(74) năm 2015 ___ học sinh có thể phận biệt được các tính còn giúp các em rèn luyện ngôn ngữ Hóa chất vật lí và tính chất hóa học của chất học, bao gồm ngôn ngữ nói và ngôn ngữ cũng như cách tìm hiểu các tính chất đó. viết. Việc áp dụng phương pháp BTNB hiện nay còn gặp khá nhiều khó khăn, cơ Nội dung 3 “Chất tinh khiết”: Giáo sở vật chất các trường chưa đồng đều, thời viên có thể sử dụng phương pháp BTNB gian chuẩn bị và thực hiện cho một chủ đề để làm bộc lộ các quan điểm ban đầu của dài hơn so với bình thường, đòi hỏi sự đầu học sinh về chất tinh khiết và hỗn hợp. tư nhiều của giáo viên, chưa thông thoáng Từ đó đề xuất và tiến hành các cách để trong công tác quản lí, đánh giá. Trong bài tách riêng từng chất ra khỏi hỗn hợp. viết này, tác giả đã đưa ra 6 biện pháp 6. Kết luận nhằm áp dụng hiệu quả phương pháp Phương pháp BTNB là một trong BTNB trong dạy học bao gồm: lựa chọn những phương pháp dạy học tích cực hiện nội dung, thời gian, mức độ áp dụng phù đại, được xây dựng trên quan điểm dạy học hợp, đầu tư xây dựng hệ thống câu hỏi, kết giải quyết vấn đề thông qua việc tổ chức hợp đánh giá kiến thức và kĩ năng, kết hợp hoạt động tích cực cho học sinh. Phương linh hoạt với các phương pháp dạy học pháp này đưa ra các tình huống xuất phát khác. Mong rằng những biện pháp đề xuất và các câu hỏi nêu vấn đề từ những sự vật trên cùng với sự tận tâm và lòng yêu nghề hiện tượng của thế giới thực tại, gần gũi sẽ phần nào góp phần giúp thầy cô áp dụng với đời sống. Phương pháp BTNB giúp các thành công phương pháp BTNB trong dạy em bộc lộ quan điểm ban đầu, là cơ sở học môn Hóa học lớp 8 THCS nói riêng và động lực cho quá trình tìm tòi, nghiên cứu các môn khoa học nói chung. bài học. Bên cạnh đó phương pháp BTNB TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Vụ Giáo dục trung học(2009), Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức kĩ năng của chương trình giáo dục phổ thông môn Hóa học lớp 8 THCS, Hà Nội. 2. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2013), Hướng dẫn triển khai thực hiện phương pháp “Bàn tay nặn bột” và các phương pháp dạy học tích cực khác, Hà Nội. 3. Trịnh Văn Biều (2010), Các phương pháp dạy học tích cực, Trường Đại học Sư phạm TPHCM. 4. Nguyễn Vinh Hiển, Phạm Ngọc Định, Nguyễn Thị Thanh Hương, Trần Thanh Sơn, Nguyễn Xuân Thành (2011), Phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong dạy học các môn khoa học ở trường tiểu học và trung học cơ sở, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 5. Lê Xuân Trọng (tổng chủ biên), Nguyễn Cương (2007), Hóa học 8, Nxb Giáo dục. 6. Lê Xuân Trọng (tổng chủ biên), Nguyễn Cương (2007), Sách giáo viên Hóa học 8, Nxb Giáo dục. (Ngày Tòa soạn nhận được bài: 25-6-2014; ngày phản biện đánh giá: 10-9-2014; ngày chấp nhận đăng: 25-8-2015) 104