Sử dụng phương pháp tình huống trong dạy học hóa học ở trường trung học phổ thông

Nội dung text: Sử dụng phương pháp tình huống trong dạy học hóa học ở trường trung học phổ thông

1. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Trịnh Văn Biều và tgk ___ SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP TÌNH HUỐNG TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRỊNH VĂN BIỀU*, KHAMMANY SENGSY TÓM TẮT Dạy học tình huống là một phương pháp dạy học (PPDH) được tổ chức theo những tình huống có thực của cuộc sống, trong đó người học được kiến tạo tri thức qua việc giải quyết các vấn đề có tính xã hội của việc học tập. Bài viết này trình bày các khái niệm liên quan đến dạy học tình huống; tác dụng, cách thiết kế và sử dụng tình huống; một số biện pháp nâng cao hiệu quả của phương pháp tình huống trong dạy học Hóa học ở trường trung học phổ thông. Từ khóa: dạy học tình huống, thiết kế, sử dụng, dạy học Hóa học. ABSTRACT Applying scenario method in teaching chemistry in high schools Scenario-based teaching is a teaching method organized according to real-life situations, in which students can create new knowledge through solving social issues themselves. This article presents the concepts related to scenario-based teaching; effects, design method and applications; and some measures to improve the effectiveness of the scenario method in teaching chemistry in high schools. Keywords: scenario-based teaching, design, application, teaching chemistry. 1. Dạy học tình huống giữa chủ thể và khách thể, trong không 1.1. Tình huống và tình huống dạy học gian và thời gian. “Tình huống là hệ 1.1.1. Tình huống thống các sự kiện bên ngoài có quan hệ Theo quan điểm triết học, tình với chủ thể, có tác dụng thúc đẩy tính huống được nghiên cứu như là một tổ tích cực của người đó. Trong quan hệ hợp các mối quan hệ xã hội cụ thể, mà không gian tình huống xảy ra bên ngoài đến một thời điểm nhất định liên kết con nhận thức của chủ thể, trong quan hệ người với môi trường, biến con người thời gian tình huống xảy ra trước so với thành một chủ thể của một hoạt động có hành động của chủ thể. Trong quan hệ đối tượng nhằm đạt được một mục tiêu chức năng tình huống là sự độc lập của nhất định. Trong Từ điển Tiếng Việt [7], các sự kiện đối với chủ thể ở thời điểm tình huống là toàn thể những sự việc xảy mà người đó thực hiện hành động” [3]. ra tại một nơi, trong một thời gian hoặc 1.1.2. Tình huống dạy học một thời điểm. Về mặt tâm lí học tình Xét về mặt khách quan, tình huống huống được xem xét trên cơ sở quan hệ dạy học là tổ hợp những mối quan hệ xã * PGS TS, Trường Đại học Sư phạm TPHCM Giáo viên, Trường THPT Hữu nghị Lào-Việt Nam, Viêng Chăn 5
2. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 62 năm 2014 ___ hội cụ thể được hình thành trong quá có cơ sở lí luận và phạm vi ứng dụng trình dạy học, khi mà người học đã trở rộng hơn [5]. Cả hai PPDH này có điểm thành chủ thể hoạt động của đối tượng chung là đều chứa đựng trong nó một nhận thức trong môi trường dạy học, tình huống dạy học và đều phát huy mạnh nhằm một mục đích dạy học cụ thể. Xét mẽ tính tích cực của học sinh (HS). Hai về mặt chủ quan, tình huống dạy học điểm khác nhau cơ bản là: 1) Dạy học chính là trạng thái bên trong được sinh ra tình huống có vấn đề không nhất thiết do sự tương tác giữa chủ thể với đối phải gắn với thực tiễn ; 2) Tình huống tượng nhận thức. Bản chất của tình huống trong dạy học tình huống có vấn đề có dạy học là đơn vị cấu trúc của bài lên lớp, khi chỉ là một câu hỏi (ví dụ như: Vì sao chứa đựng mối liên hệ M-N-P (mục đích HClO có tính oxi hóa mạnh hơn – nội dung – phương pháp) theo chiều HClO4?), còn tình huống trong dạy học ngang tại một thời điểm nào đó với nội tình huống lại có cấu trúc phức tạp hơn dung là một đơn vị kiến thức. [4] (được nêu trong mục 1.3 dưới đây). Một tình huống thông thường chưa 1.3. Cấu trúc của tình huống trong dạy phải là một tình huống dạy học. Nó chỉ học tình huống trở thành tình huống dạy học khi người Một tình huống trong dạy học tình giáo viên (GV) đưa những nội dung cần huống thường có ba phần: truyền thụ vào trong các sự kiện tình (1) Phần mở đầu: Nêu vắn tắt bối huống và cấu trúc các sự kiện sao cho cảnh của các sự kiện trong tình huống. phù hợp với logic sư phạm, để khi người (2) Phần nội dung: Mô tả diễn biến học giải quyết nó sẽ đạt được mục tiêu của các sự kiện trong tình huống (các dữ dạy học. kiện). 1.2. Dạy học tình huống (3) Các vấn đề, các yêu cầu, các đề Dạy học bằng tình huống (thường nghị cần giải quyết. được dùng với tên ngắn gọn: dạy học tình Ví dụ: Ở một trại gà, những ngày huống) là một phương pháp dạy học được trời nóng gà thường đẻ trứng vỏ mỏng, dễ tổ chức theo những tình huống có thực vỡ (1). Cán bộ kĩ thuật của trại đi tìm của cuộc sống, trong đó người học kiến hiểu thông tin thì biết rằng: gà không có tạo tri thức qua việc giải quyết các vấn đề tuyến mồ hôi (ở người khi mồ hôi bay có tính xã hội của việc học tập [2]. Theo hơi sẽ mang theo nhiệt) nên để thoát Phan Trọng Ngọ [5], bản chất của PPDH nhiệt gà phải thở nhiều hơn. Hơi thở bằng tình huống là thông qua việc giải mang theo khí cacbonic làm nồng độ ion 2- quyết những tình huống, người học có CO3 trong máu giảm, dẫn đến lượng được khả năng thích ứng tốt nhất với môi CaCO3 trong vỏ trứng ít đi (2). Anh/chị trường xã hội đầy biến động. PPDH bằng hãy cho biết cách giải quyết tình huống tình huống rất gần với PPDH giải quyết trên (3). tình huống có vấn đề nhưng vẫn có nhiều 1.4. Phân loại tình huống dạy học điểm khác nhau. PPDH bằng tình huống Có nhiều cơ sở để phân loại tình 6
3. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Trịnh Văn Biều và tgk ___ huống dạy học: - Tình huống đơn giản: Nội dung đơn 1.4.1. Dựa vào tính chất của vấn đề cần giản, đòi hỏi giải quyết một yêu cầu. giải quyết - Tình huống phức tạp: Nội dung đòi Theo Nguyễn Ngọc Quang [6] có 4 hỏi giải quyết nhiều yêu cầu. loại tình huống: 1.4.4. Dựa vào tính chất thực tế của sự - Tình huống nghịch lí: Vấn đề mới kiện thoạt nhìn dường như vô lí, trái khoáy, - Tình huống thực tế: Tình huống không phù hợp với những nguyên lí đã được chọn lọc từ những sự kiện, những được công nhận chung. hiện thực trong cuộc sống. - Tình huống bế tắc: Vấn đề thoạt - Tình huống giả định: Tình huống đầu ta không thể giải thích nổi bằng lí được các nhà sư phạm gia công tạo dựng thuyết đã biết. lên (hư cấu, không có thực). - Tình huống lựa chọn hay bác bỏ: 1.4.5. Dựa vào nội dung của tình huống Mâu thuẫn xuất hiện khi ta đứng trước - Tình huống liên quan đến đời sống một lựa chọn rất khó khăn, vừa éo le, vừa sinh hoạt thường ngày. oái oăm giữa hai hay nhiều phương án - Tình huống liên quan đến học tập, giải quyết. nghiên cứu. - Tình huống tại sao (hay tình huống - Tình huống liên quan đến an toàn nhân quả): Tìm kiếm nguyên nhân của lao động và sức khỏe cộng đồng. một kết quả, nguồn gốc của một hiện - Tình huống liên quan đến khoa học tượng, động cơ của một hành động. ứng dụng và sản xuất. 1.4.2. Dựa vào nhiệm vụ cần giải quyết - Tình huống liên quan đến các hiện - Tình huống củng cố: Tình huống tượng tự nhiên. dùng củng cố và mở rộng tri thức đã học. - Tình huống liên quan đến kinh tế - Tình huống củng cố được sử dụng nhiều xã hội và bảo vệ môi trường. trong luyện tập, củng cố. 1.5. Tác dụng của dạy học tình huống - Tình huống phát triển: Tình huống PPDH này có những tác dụng sau: dùng hình thành và phát triển tri thức - Gắn nội dung dạy học với thực tiễn mới. Tình huống phát triển được sử dụng cuộc sống. Dạy học tình huống giúp nhiều trong dạy tri thức, kĩ năng, phương người học có cái nhìn sâu hơn và thực pháp mới. tiễn hơn về vấn đề lí thuyết đã được học. - Tình huống tìm giải pháp cho hành Thông qua việc xử lí tình huống, người động: Tìm cách giải quyết vấn đề mới học sẽ có điều kiện để vận dụng linh hoạt phức tạp, cần phải trải qua một quá trình các kiến thức lí thuyết, hiểu rõ và sâu hơn gia công mới giải quyết được. các khái niệm, mở rộng sự hiểu biết một - Tình huống phê phán: Ra kết luận cách sinh động, hấp dẫn mà không làm các hành động đã xảy ra là đúng hay sai. nặng nề khối lượng kiến thức của HS. 1.4.3. Dựa vào mức độ phức tạp của tình - Dạy học tình huống giúp cho việc huống liên kết các lí thuyết rời rạc của một môn 7
4. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 62 năm 2014 ___ học hoặc nhiều môn học khác nhau. Điều huống này rất quan trọng, vì trên thực tế người 1.6.1. Khó khăn về điều kiện dạy học học được trang bị rất nhiều kiến thức từ Gồm có: nhiều môn học khác nhau nhưng lại chưa - Hiện nay, học sinh phải học quá được cung cấp sự liên kết các kiến thức nhiều môn trong một học kì nên không có độc lập lại với nhau. Khi ra thực tiễn đủ thời gian cần thiết cho việc tự nghiên cuộc sống, họ cần phải vận dụng tất cả cứu. kiến thức liên ngành để giải quyết. - Nhiều tình huống tốn kém tài chính - Dạy học tình huống góp phần nâng cho khâu chuẩn bị: Mua dụng cụ, hóa cao tính chủ động, sáng tạo của người chất, làm phim minh họa học. Khác với việc tiếp thu lí thuyết một - Cơ sở vật chất và phương tiện học cách thụ động, khi được giao các bài tập tập chưa được trang bị đầy đủ ở các tình huống, người học phải chủ động tìm trường THPT: Thư viện, sách báo, tạp kiếm thông tin, phải chủ động tư duy, chí, internet nên chưa tạo được điều thảo luận - tranh luận trong nhóm hay với kiện để mỗi học sinh tự trang bị kiến thức giáo viên, tìm hiểu thêm về lí thuyết, tài và tìm các thông tin liên quan trước khi liệu tham khảo để đi đến giải pháp. đến lớp. - Dạy học tình huống góp phần gây Quá trình dạy học tình huống cần hứng thú học tập qua quá trình tư duy, được tổ chức với số lượng học sinh tranh luận tích cực với các bạn trong không quá đông, bàn ghế cơ động để nhóm. Đây chính là lúc quá trình dạy và thuận tiện khi tham gia các trò chơi giải học tập trung vào học phương pháp học, quyết tình huống, làm việc theo nhóm. phương pháp tiếp cận, phân tích và tìm 1.6.2. Khó khăn đối với người dạy giải pháp chứ không chỉ giới hạn ở việc Gồm có: học các nội dung cụ thể. - Phương pháp dạy học tình huống - Dạy học tình huống góp phần nâng gia tăng khối lượng làm việc của giáo cao năng lực hợp tác, khả năng làm việc viên. Để có những bài tập tình huống theo nhóm, kĩ năng phân tích, giải quyết thực tế, giáo viên phải đầu tư thời gian và vấn đề, kĩ năng trình bày, bảo vệ và phản trí tuệ để tiếp cận các nguồn thông tin biện ý kiến trước đám đông. Người học khác nhau và xây dựng tình huống sát với biết cách tôn trọng và lắng nghe ý kiến nội dung của môn học. của người khác để làm cho vốn kiến thức - Phương pháp dạy học tình huống của mình phong phú hơn. đòi hỏi giáo viên phải mất nhiều thời gian - Dạy học tình huống giúp cho giảng chuẩn bị các phương án giải quyết, tìm ra viên tiếp thu được những kinh nghiệm và phương án tối ưu. giải pháp mới từ phía học viên để làm - Phương pháp dạy học tình huống phong phú bài giảng và vốn sống của bản đòi hỏi giáo viên phải luôn đổi mới, cập thân. nhật các thông tin, kiến thức và kĩ năng 1.6. Những khó khăn khi dạy học tình mới. 8
5. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Trịnh Văn Biều và tgk ___ - Phương pháp dạy học tình huống với mục đích và nội dung dạy học đòi hỏi những kĩ năng phức tạp hơn trong - Tình huống cần thiết thực, sát với giảng dạy, như cách tổ chức lớp học, bố yêu cầu thực tế của mục tiêu bài học. trí thời lượng, đặt câu hỏi, tổ chức và - Phải xác định rõ kiến thức trọng khuyến khích học viên thảo luận, nhận tâm của bài để tập trung xây dựng những xét, phản biện. Đây thật sự là những tình huống có nội dung thích hợp; chú ý thách thức lớn đối với giảng viên. những tính chất điển hình, tiêu biểu, bộc - Phương pháp này đòi hỏi giảng lộ được bản chất của sự vật, hiện tượng. viên hiểu rõ các đặc điểm của học viên và Nguyên tắc 2. Tình huống phải các yếu tố tác động để có sự dẫn dắt điều đảm bảo tính chính xác, tính khoa học khiển thích hợp. - Hóa học là môn học cung cấp cho 1.6.3. Khó khăn đối với người học HS những tri thức khoa học phổ thông cơ Gồm có : bản về các chất, sự biến đổi các chất. - Phương pháp dạy học tình huống Những tri thức này cần chính xác để giúp đòi hỏi người học có tính năng động và HS có nhận thức đúng đắn về thế giới vật khả năng tư duy độc lập cao. Tuy nhiên, chất, góp phần phát triển năng lực nhận do đã quá quen thuộc với cách tiếp thu thức, năng lực hành động, hình thành kiến thức thụ động (thầy giảng trò ghi nhân cách con người mới. chép) nên khi chuyển qua phương pháp - Nội dung và cách thức thực hiện mới - đòi hỏi sự năng động, khả năng tư của tình huống phải mang tính đặc trưng duy và tính sáng tạo - thì một bộ phận của môn học. học viên không thích ứng được. - Tình huống phải chứa đựng tính - Người học phải có sự say mê, yêu mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa thích kiến thức thật sự chứ không phải biết, có chướng ngại nhận thức buộc HS đến lớp chỉ vì nghĩa vụ. phải cố gắng để vượt qua, làm HS nhận - Người học tốn khá nhiều thời gian thức sâu hơn, rộng hơn về vấn đề nghiên để tư duy, giải quyết tình huống và rút ra cứu. các tri thức cần thiết. Khi gặp tình huống - Tình huống phải có tính logic, có sự khó, thiếu sự hấp dẫn hay bị lạc hướng họ gắn kết giữa lí thuyết và thực tiễn, giữa dễ nản chí hoặc không nhiệt tình tham kiến thức cũ và mới, từ cái quen thuộc, gia. đã biết để đến cái bất thường, chưa biết. 2. Thiết kế tình huống dạy học Nguyên tắc 3. Tình huống phải 2.1. Nguyên tắc thiết kế mang tính thực tế, khả thi Nguyên tắc là định hướng quan - Tình huống phải gắn với những sự trọng để đạt được mục đích khi thiết kế kiện liên quan đến đời sống hằng ngày, tình huống. Chính vì vậy, chúng tôi đề giúp HS có thể liên hệ với bài học một xuất các nguyên tắc xây dựng tình huống cách dễ dàng. như sau: - Tình huống càng mới mẻ, hiện đại, Nguyên tắc 1. Tình huống phải gắn có tính thời sự càng thu hút sự quan tâm 9
6. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 62 năm 2014 ___ và tư duy tìm tòi giải quyết vấn đề của đảm bảo về mặt nội dung và tư tưởng HS. nhằm giáo dục học sinh có tư tưởng - Tình huống phải bảo đảm những chính trị rõ ràng, có thế giới quan, nhân điều kiện cần và đủ để đưa đến giải pháp sinh quan đúng đắn. hợp lí, dễ chấp nhận. 2.2. Quy trình thiết kế tình huống Nguyên tắc 4. Đảm bảo tính sư Bước 1. Xác định mục tiêu và trọng phạm tâm bài học - Tình huống phải có tính vừa sức, Xác định mục tiêu và trọng tâm bài phù hợp trình độ và vốn kiến thức của học là định hướng căn bản cho việc tiến HS, không nên quá đơn giản hay quá hành giảng dạy một bài cụ thể. Từ đó GV phức tạp. Tình huống đặt ra có nội dung căn cứ vào mục tiêu bài học để lựa chọn quá dễ hoặc quá khó đối với trình độ tình huống dạy học sao cho phù hợp, chú nhận thức của học sinh sẽ tạo nên tâm lí ý hơn đến các kiến thức trọng tâm. chán nản, coi thường hoặc bất hợp tác và Bước 2. Xác định nội dung kiến sẽ không tạo được hiệu quả cao khi giảng thức dạy học gắn với tình huống sẽ sử dạy. dụng - Tình huống phải gần gũi, phù hợp Từ nội dung bài dạy xác định với tâm sinh lí, cách suy nghĩ, nhu cầu, những kiến thức có khả năng thiết kế tình sở thích của học sinh. huống. GV phải tự trả lời các câu hỏi - Tình huống phải có tính hấp dẫn, như: sau khi giải quyết xong tình huống, lôi cuốn, kích thích khả năng tư duy, khơi người học sẽ đạt được điều gì? có phù dậy sự hứng thú học tập và yêu thích bộ hợp với mục tiêu và nội dung dạy học môn của HS. không? Sau đây là những căn cứ để giáo - Tình huống cần ngắn gọn, súc tích viên lựa chọn tình huống: để HS dễ nhớ, dễ nắm bắt đầy đủ thông - Tính cần thiết và lợi ích của tình tin và thuận lợi khi tìm cách giải quyết. huống đem lại sau khi giải quyết. - Số lượng tình huống trong một bài - Tính đơn giản hay phức tạp của tình học cần vừa phải để đảm bảo thời gian huống; tình huống có khó hay quá dễ. của tiết học và không ảnh hưởng đến các - Có phù hợp với trình độ và tâm sinh nội dung khác. lí của học sinh hay không? Nguyên tắc 5. Đảm bảo tính giáo - Tình huống có dễ tìm tài liệu dục không? Nội dung của môn học nào cũng Bước 3. Thu thập dữ liệu mang tính giáo dục và Hóa học cũng Thu thập dữ liệu để thiết kế tình không ngoại lệ. Nội dung sách giáo khoa huống bằng cách tìm kiếm từ các nguồn Hóa học phổ thông chứa đựng các sự như: kiện và các quy luật duy vật biện chứng - Những mẩu chuyện ngắn, sách báo, của sự phát triển của tự nhiên. Trên cơ sở tài liệu tham khảo, các báo điện tử đó, việc thiết kế tình huống cũng phải - Những tình huống bắt gặp trong 10
7. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Trịnh Văn Biều và tgk ___ cuộc sống hoặc kinh nghiệm bản thân. người cụ thể. Trong quá trình thiết kế cần - Những kinh nghiệm dân gian trong lưu ý: ca dao, tục ngữ. - Luôn căn cứ vào các nguyên tắc Bước 4. Lựa chọn hình thức mô tả thiết kế tình huống dạy học. tình huống - Nắm chắc vốn kiến thức ban đầu Sau khi lựa chọn được những thông của HS, tránh truyền tải những vấn đề HS tin cần thiết, giáo viên cần lựa chọn hình đã biết rồi hay quá khó. thức mô tả tình huống nhằm khai thác tối - Xem xét tính logic, cách diễn đạt đa giá trị của tình huống. Tùy theo nội tình huống sao cho phù hợp với mục tiêu, dung và điều kiện cụ thể, có thể mô tả yêu cầu đã đặt ra. tình huống dưới các hình thức sau: - Chuẩn bị tốt hệ thống câu hỏi dẫn - Mô tả tình huống bằng câu chuyện dắt giúp HS giải quyết tình huống. Cần kể. lựa chọn những câu hỏi phù hợp với trình - Mô tả tình huống thông qua các thí độ HS, loại bỏ những câu hỏi quá dễ hoặc nghiệm. quá khó. - Mô tả tình huống thông qua các câu Bước 6. Tham khảo ý kiến của thơ; ca dao, tục ngữ đồng nghiệp - Sử dụng những đoạn phim ngắn, Chia sẻ tình huống với đồng nghiệp trích đoạn clip, các đoạn âm thanh giúp GV thu nhận được những đóng góp ngắn quý báu về cách dẫn dắt tình huống ; nội - Sử dụng các tranh ảnh, hình vẽ, dung và cách dùng từ; độ chính xác khoa mẫu vật làm gia tăng thêm tính chân học của nguồn thông tin; tính hợp lí, khả thực và thực tiễn của tình huống. thi, phù hợp với đối tượng của tình Bước 5. Thiết kế tình huống huống Giáo viên thiết kế tình huống trên Bước 7. Chỉnh sửa và hoàn thiện cơ sở những thông tin thu thập được và tình huống hình thức mô tả tình huống đã lựa chọn. Sau khi tham khảo thêm ý kiến của GV cần phải phân tích và lựa chọn thông đồng nghiệp hay những người có cùng tin, xác lập logic các sự kiện, tiên lượng chuyên môn, giáo viên hoàn thiện tình trình độ nhận thức, kĩ năng hành động và huống về nội dung và cách trình bày, thái độ của HS. Tình huống cần được cấu chỉnh sửa các lỗi chính tả hoặc các chi trúc một cách logic để người học dễ suy tiết chưa hợp lí. nghĩ tìm ra hướng giải quyết. Cần chú ý 3. Sử dụng tình huống trong dạy học đưa ra các chứng cứ xác thực để giúp Hóa học người học thuận lợi khi khám phá, phát 3.1. Nguyên tắc sử dụng hiện vấn đề cùng với việc gia công thêm Nguyên tắc 1. Lựa chọn tình huống về phương diện sư phạm. Cần đảm bảo phù hợp với đối tượng những sự kiện trong tình huống gắn với - Căn cứ vào năng lực, trình độ của thời gian, không gian, địa điểm, và con học sinh trong lớp để lựa chọn tình huống 11
8. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 62 năm 2014 ___ thích hợp. Giáo viên cũng có thể chỉnh HS thể hiện năng lực và phát huy tính sửa để tăng/giảm độ khó của tình huống. sáng tạo - Số lượng tình huống trong một bài - GV không làm thay mà nên yêu cầu nên vừa phải, nếu quá nhiều có thể phản HS xung phong phát biểu ý kiến của tác dụng vì người học có thể chỉ chú mình. trọng giải quyết các tình huống cụ thể mà - Khuyến khích HS lí giải vì sao ít chú ý đến nội dung chính của bài học. chọn cách giải quyết đó. Nguyên tắc 2. Đưa ra tình huống - Cần kết hợp xung phong và chỉ đúng thời điểm thích hợp trong tiết dạy định để các em nhút nhát dần dần mạnh - Lựa chọn thời điểm để đưa ra tình dạn hơn. huống, cân nhắc xem đưa ra vào lúc nào - GV có thể hỏi lại HS những điều trong tiết học thì hiệu quả nhất. chưa sáng tỏ sau khi trình bày, để HS - Đưa tình huống vào bài dạy ở hiểu rõ hơn về tình huống. những thời điểm thích hợp theo ý đồ của - Cho HS nhận xét về câu trả lời của người dạy như: vào bài, củng cố bài, các bạn. chuẩn bị cho bài sau. Nguyên tắc 6. Linh hoạt khi sử Nguyên tắc 3. Dành thời gian thích dụng các PPDH hỗ trợ hợp cho HS suy nghĩ đưa ra phương án - Một số PPDH nên sử dụng: đàm giải quyết thoại, kể chuyện, đóng vai, hoạt động Vì tình huống luôn chứa chướng nhóm. ngại nhận thức nên phải có một thời gian - Tùy vào điều kiện cụ thể như thời nhất định để học sinh suy nghĩ. GV cần gian, trình độ HS, nội dung tình huống quan sát để nhận biết mức độ giải quyết mà GV tổ chức làm việc theo nhóm với tình huống của HS, linh hoạt với từng lớp số lượng nhiều/ít khác nhau. học, không nên để thời gian chờ quá lâu - Có thể kết hợp các hình thức làm sẽ ảnh hưởng tiến độ bài học. việc các nhân, thảo luận nhóm, thảo luận Nguyên tắc 4. Phát huy vai trò cả lớp. nhạc trưởng của giáo viên (người tổ 3.2. Quy trình sử dụng chức, hướng dẫn) 3.2.1. Xây dựng kế hoạch dạy học bằng - GV có thể đưa ra gợi ý khi HS tình huống không thể tìm ra cách giải quyết vấn đề - Dự kiến về thời gian: Tùy vào mục bằng cách đặt câu hỏi dẫn dắt các em đi đích sử dụng, nội dung, tính chất của tình đến câu trả lời. huống để phân bố thời gian sao cho hợp - GV phải tập trung lắng nghe HS trả lí. lời. - Dự kiến về không gian: Tình huống - GV nhận xét về câu trả lời của HS, được thực hiện trong lớp học hoặc trong phân tích làm rõ đúng sai và động viên phòng thí nghiệm bộ môn. khích lệ khi cần thiết. - Dự kiến về phương tiện dạy học: Nguyên tắc 5. Tạo điều kiện cho Phấn trắng, bảng đen; sơ đồ; máy chiếu; 12
9. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Trịnh Văn Biều và tgk ___ phim, ảnh; bộ dụng cụ thí nghiệm. Tùy sao em chọn cách giải quyết đó để HS vào từng tình huống, GV có thể minh họa trình bày quan điểm của mình. hình ảnh từ tranh ảnh, sách báo, có thể Bước 4. Kết luận về cách giải quyết lồng ghép những thí nghiệm minh họa tình huống làm cho tình huống thêm hấp dẫn hơn. Sau khi HS trả lời xong, GV nên - Dự kiến về các phương pháp có thể cho cả lớp nhận xét về câu trả lời của bạn phối hợp: Thuyết trình, đàm thoại, kể hoặc có thể cho cả lớp thảo luận nhằm chuyện, thảo luận, hoạt động nhóm. chọn ra cách giải quyết tối ưu nhất. Sau - Dự kiến những phát sinh ngoài ý đó GV nhận xét câu trả lời của các em, muốn, ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết chỉ rõ phương án nào nên làm và phương tình huống. án nào không nên làm. 3.2.2. Tiến hành dạy học bằng tình huống Bước 5. Khẳng định và củng cố Bước 1. Giới thiệu tình huống GV có thể tóm tắt hoặc trao đổi với GV cung cấp thông tin về tình HS trước khi đưa ra cách giải quyết chính huống cho HS, nêu rõ nhiệm vụ cần phải xác và thuyết phục nhất. Xác nhận kiến giải quyết. Khi đưa ra tình huống GV cần thức, kĩ năng và phương pháp mà HS cần vui vẻ, giọng nói truyền cảm để HS tập thu nhận được thông qua tình huống. trung vào tình huống; phải bao quát lớp 4. Một số biện pháp nâng cao hiệu để chắc chắn rằng tất cả HS đều lắng quả sử dụng tình huống trong dạy học nghe. Hóa học Bước 2. Tổ chức, điều khiển lớp 4.1. Xây dựng một hệ thống tình hoạt động để đưa ra cách giải quyết tình huống có tính khoa học, thiết thực, hấp huống dẫn GV dẫn dắt HS giải quyết tình Để có được điều này, người dạy huống bằng các câu hỏi gợi mở, định cần: hướng cách giải quyết vấn đề, thu hẹp - Thu thập, cập nhật thường xuyên phạm vi tìm kiếm câu trả lời. Tổ chức thông tin từ sách tư liệu, mạng internet, cho HS giải quyết tình huống theo nhiều các bài báo, tạp chí có uy tín. Đây là hình thức khác nhau: Làm việc độc lập những nguồn cung cấp tình huống khá từng HS, làm việc theo nhóm, thảo luận phong phú nhưng cần được điều chỉnh để cả lớp. phù hợp với nội dung giảng dạy. Bước 3. HS trình bày phương án - Xây dựng ngân hàng tình huống: giải quyết tình huống tổng kết và xây dựng một cơ sở dữ liệu Nếu tình huống được tổ chức làm chung giữa các giáo viên cùng một môn việc theo nhóm thì cho đại diện từng học, giữa các trường khác nhau. nhóm phát biểu. Ngược lại, nếu làm việc - Liên hệ, tham khảo ý kiến của các độc lập từng HS thì mời HS xung phong GV bộ môn khác với những tình huống hoặc gọi ngẫu nhiên để HS nêu ra cách có kiến thức liên môn. giải quyết tình huống. GV nên hỏi HS vì - Tích lũy những ý tưởng, thắc mắc 13
10. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 62 năm 2014 ___ của người học về sự vật, hiện tượng xảy giải quyết. ra trong đời sống để xây dựng những tình - Các sự kiện trong mỗi tình huống huống thiết thực, phù hợp với tâm sinh lí phải được cấu trúc sao cho người học lứa tuổi của các em. cảm thấy khó khăn hoặc có câu trả lời 4.2. Chuẩn bị tốt cho các tình huống ngay từ đầu, nhưng câu trả lời đó mau trước khi đến lớp chóng trở thành không đầy đủ hoặc - Chuẩn bị tốt các câu hỏi dẫn dắt gợi không hiệu quả (thậm chí sai), khiến mở. người học phải điều chỉnh hệ thống kiến - Chuẩn bị cách xử trí cho các thức của mình để giải đáp vấn đề đặt ra, phương án sẽ xảy ra. qua đó thu được kiến thức sâu sắc và bền - Chuẩn bị các hình ảnh minh họa, vững hơn. thiết kế video clip nếu có điều kiện. - Cần cung cấp một lượng thông tin 4.3. Khai thác tính “vấn đề” của tình đủ để người học cảm thấy vấn đề cần giải huống một cách khéo léo quyết không quá xa so với khả năng của - Vấn đề là trung tâm, hạt nhân của họ, cho họ thấy được có cách giải quyết mỗi tình huống. Vấn đề phải do chính (dù chỉ là mơ hồ). Tuy họ chưa có ngay bản thân tình huống gợi ra, kích thích lời giải đáp nhưng họ tin rằng nếu tích người học phải tìm tòi, suy nghĩ, phân cực suy nghĩ thì có nhiều hi vọng sẽ giải tích, so sánh, đánh giá để giải quyết. Tình quyết được vấn đề đặt ra. huống phải bộc lộ mâu thuẫn giữa thực 4.4. Phát huy tối đa tính tích cực, sáng tiễn với trình độ nhận thức; chủ thể phải tạo của người học, tạo điều kiện cho ý thức được khó khăn trong tư duy hoặc người học hoạt động trong hành động mà vốn hiểu biết đã có Người dạy cần khơi dậy sự ham chưa đủ để vượt qua. Khai thác tính “vấn thích học tập, tính chủ động, sáng tạo của đề” của tình huống là cả một nghệ thuật, người học, phải làm cho người học chú ý đòi hỏi cao ở sự khéo léo và linh hoạt của lắng nghe, tiếp nhận mâu thuẫn của tình người dạy. Sự khéo léo trong việc khai huống như là mâu thuẫn của nội tâm thác mâu thuẫn của tình huống dạy học mình và có nhu cầu giải quyết nó. Người thể hiện ở những điểm sau: học phải tự mình vượt qua các khó khăn, - Mâu thuẫn của tình huống phải gây chướng ngại về nhận thức đưa ra giả được “cảm xúc” cho người học. Nghĩa là thuyết, kiểm nghiệm giả thuyết, hệ thống vấn đề của tình huống nên xuất phát từ và điều chỉnh lại toàn bộ tri thức đã có để một sự kiện mới lạ còn nóng hổi hay tìm ra lời giải của tình huống và thu được những sự vật, hiện tượng quen thuộc vẫn tri thức mới cho bản thân. Người dạy chỉ thường diễn ra trong đời sống đã được đóng vai trò tổ chức, điều khiển, gợi ý và chủ thể tiếp nhận như một chuyện hiển đưa ra kết luận cuối cùng. Sau đây là một nhiên, và giờ đây chuyện tưởng như là số biện pháp cụ thể: hiển nhiên đó lại nảy sinh vấn đề, nảy - Tạo bầu không khí thân thiện, thoải sinh mâu thuẫn khiến người học bất ngờ, mái nhưng nghiêm túc cho người học tự ngạc nhiên, thấy hứng thú và có nhu cầu do nêu phương án giải quyết vấn đề. 14
11. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Trịnh Văn Biều và tgk ___ - Tăng thời gian cho người học hoạt đủ, rõ ràng, chính xác, sâu sắc và bền động. vững. Phương tiện dạy học làm sinh động - Phối hợp các hình thức tổ chức dạy nội dung học tập; phát triển năng lực học để tăng tính năng động ở người học. nhận thức, đặc biệt là năng lực quan sát, - Động viên và khuyến khích khéo năng lực tư duy của người học; nâng cao léo và kịp thời. hứng thú, lòng tin của người học vào 4.5. Khéo léo dẫn dắt điều khiển, sử khoa học; đồng thời tiết kiệm được thời dụng thời gian hợp lí gian trình bày, giúp tăng hiệu quả giờ lên - Sự chủ động trong việc dẫn dắt điều lớp. Một số biện pháp cụ thể: khiển của người dạy đóng một vai trò hết - Thiết kế tình huống trên các phần sức quan trọng trong việc giúp cho giờ mềm hóa học và dùng các thiết bị trình dạy lôi cuốn, sinh động, tiết kiệm được chiếu đa phương tiện để gây kích thích, thời gian. Người dạy phải biết phân bố lôi cuốn người học. thời gian hợp lí, xoáy vào trọng tâm của - Dùng các thí nghiệm, đoạn phim tình huống, gỡ thắt nút của tình huống hay, phim tư liệu về hóa học để dẫn dắt đúng thời điểm, không để có thời gian đến tình huống. chết, không để cho người học từ tâm - Sử dụng sơ đồ, hình vẽ, tranh ảnh trạng háo hức muốn tìm ra lời giải đáp có liên quan để tăng tính sống động của chuyển sang bế tắc, chán nản. Ngoài ra, tình huống. người dạy cũng cần biết phối hợp các 4.7. Thường xuyên đánh giá hiệu quả hình thức tổ chức tình huống để gây hứng và rút kinh nghiệm thú của người học. Sau mỗi lần sử dụng tình huống, - Trong quá trình sử dụng tình huống, giáo viên nên tự nhận xét những gì đã người dạy có thể phối hợp giao tiếp phi làm tốt, những gì chưa tốt cần sửa chữa. ngôn ngữ (ánh mắt, sắc mặt, cử động Tham khảo ý kiến người dự giờ để thay tay ) để diễn tả khiến người học nhập đổi cách trình bày, dẫn dắt tình huống tâm như thể đang sống trong tình huống. nhằm đạt hiệu quả cao hơn. - Người dạy nên luyện tập để có được 5. Kết luận giọng nói truyền cảm, có thể dùng ngữ Dạy học tình huống là một phương điệu bổng trầm, ngôn ngữ trong sáng, hấp pháp dạy học có tác dụng rất lớn trong dẫn, lí thú kết hợp với vốn sống, vốn từ việc phát huy tính tích cực của học sinh phong phú. và nâng cao kết quả dạy học. Những ứng 4.6. Phát huy tối đa hiệu quả của các dụng của dạy học tình huống không chỉ phương tiện dạy học áp dụng với môn Hóa học mà còn với cả Các phương tiện trực quan, các các môn học khác. Giáo viên cần hiểu rõ phương tiện kĩ thuật dạy học và thí về đặc điểm, những khó khăn, chú ý khi nghiệm nhà trường đóng vai trò rất lớn thiết kế và sử dụng phương pháp dạy học trong quá trình dạy học Hóa học. Nhờ này để vận dụng có kết quả, góp phần đổi vào phương tiện dạy học mà người học mới phương pháp dạy học ở trường trung được cung cấp kiến thức một cách đầy học phổ thông. 15
12. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 62 năm 2014 ___ TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Trịnh Văn Biều (2003), Giảng dạy Hóa học ở trường phổ thông, Nxb Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh. 2. Trịnh Văn Biều (2005), Các phương pháp dạy học hiệu quả, Trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh. 3. Vũ Dũng (2000), Từ điển Tâm lí học, Nxb Khoa học xã hội. 4. Danilop M.A., Xkatkin M.N. (1980), Lí luận dạy học ở trường phổ thông, Nxb Giáo dục. 5. Phan Trọng Ngọ (2005), Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường, Nxb Đại học Sư phạm. 6. Nguyễn Ngọc Quang (1993), Lí luận dạy học hóa học, tập 1, Nxb Đại học Sư phạm. 7. Viện Ngôn ngữ học Việt Nam (2001), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Thanh niên. (Ngày Tòa soạn nhận được bài: 27-4-2014; ngày phản biện đánh giá: 17-5-2014; ngày chấp nhận đăng: 22-9-2014) 16