Tăng trưởng xanh hướng tới phát triển bền vững ở Việt Nam

Nội dung text: Tăng trưởng xanh hướng tới phát triển bền vững ở Việt Nam

1. TĂNG TRƯỞNG XANH HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM TS. Phạm Thị Nga TS. Phạm Thị Thu Hường Ths. Nguyễn Thị Thủy Ths. Nguyễn Thị Như Quỳnh TS. Trần Văn Giảng Trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Đại học Thái Nguyên TÓM TẮT Trong quá trình theo đuổi mục tiêu tăng trưởng kinh tế, nhiềuquốc gia đã đạt được những thành tựu to lớn. Tuy nhiên, những mục tiêu kinh tếđôi khi bị trả giá bởi những mục tiêu xã hội và môi trường. Bởi vậy, phát triển bền vững, trong đó bảo đảm sự kết hợp hài hoà giữa mục tiêu kinh tế, mục tiêu xã hội và mục tiêu bảo vệ môi trường là sự lựa chọn đúng đắn và phù hợp với quy luật khách quan. Bài viết đề cập tới vấn đề Tăng trưởng “xanh” với nội hàm là phải cân đối cả hai yếu tố kinh tế và môi trường. Một số giải pháp nhằm thực hiện Chiến lược Tăng trưởng “xanh“ ở Việt Nam cũng được đề cập trong bài viết. Từ khóa: phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường, tăng trưởngxanh , Việt Nam ABSTRACT In the process of pursuing economic growth, many countries have achieved great success. However, economic goals are sometimes paid by social and environmental goals. Therefore, sustainable development which ensures the harmony between economic - social goals and environmental protection is the right choice and in accordance with objective laws. The article deals with “green growth”, with the implication of balancing both economic and environmental factors. A number of measures to implement the “Green Growth Strategy” in Vietnam are also mentioned in the article. Key words: economic development, environmental protection, green growth, Vietnam 1. Giới thiệu Trong bối cảnh tài nguyên của thế giới nói chung và của Việt Nam nói riêng đang ngày càng cạn kiệt, ô nhiễm môi trường tiếp tục gia tăng, biến đổi khí hậu ngày càng rõ nét, đa dạng sinh học bị suy giảm rõ rệt, thì phát triển kinh tế không phải là mục tiêu duy nhất trong chiến lược phát triển của mỗi quốc gia. Trong bối cảnh đó, nhiều quốc gia lựa chọn mô hình Tăng trưởng “xanh” với nội hàm là hướng tới việc cân đối cả hai yếu tố kinh tế và môi trường. Tăng trưởng “xanh“ được coi là một chương trình toàn diện, tạo ra hướng tiếp cận mới trong tăng trưởng kinh tế nhằm hướng tới mục tiêu phát triển bền vững. Điều này không có nghĩa chỉ là sự phục hồi lại những tác động bất lợi của phát triển kinh tếđối với môi trường, mà hơn thế, phải đổi mới, áp dụng tư duy hệ thống ngay trong chiến lược phát triển 75
2. của mình. Cần đưa mục tiêu bảo vệ môi trường ngay trong các chiến lược phát triển kinh tế thay vì việc khắc phục những hệ lụy của phát triển kinh tế tới môi trường. Đối với các nước đang phát triển nói chung và Việt Nam nói riêng, Tăng trưởng “xanh” còn tạo đà cho một bước nhảy vọt để phát triển kinh tế mà không theo con đường phát triển kinh tế “ô nhiễm trước, xử lý sau”, “kinh tế nâu”1. Do vậy, cần nhất quán quan điểm “Không đánh đổi môi trường lấy phát triển kinh tế„ và đặt ra hướng phát triển xanh, thân thiện với môi trường trong chiến lược phát triển đất nước. 2. Phương pháp nghiên cứu (1) Phương pháp thu thập dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng các số liệu thu thập từ các tài liệu đã công bố: Tổng cục Thống kê, các ấn phẩm được xuất bản trên các tạp chí chuyên ngành nhằm kế thừa một cách hiệu quả nhất các kết quả nghiên cứu trước đó. (2) Phương pháp phân tích dữ liệu: Phương pháp phân tích mô tả thống kê được sử dụng để mô tả và phân tích dữ liệu thu thập, từđó cung cấp một bức tranh toàn cảnh về vấn đề những tác động của phát triển kinh tế tới môi trường cũng như việc thực hiện Chiến lược Tăng trưởng “xanh”ở Việt Nam. 3. Kết quả nghiên cứu 3.1. Khái nhiệm phát triển bền vững Thuật ngữ "phát triển bền vững" xuất hiện trong ấn phẩm Chiến lược bảo tồn Thế giới (công bố bởi Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên Quốc tế - IUCN) với nội dung rất đơn giản: "Sự phát triển của nhân loại không thể chỉ chú trọng tới phát triển kinh tế mà còn phải tôn trọng những nhu cầu tất yếu của xã hội và sự tác động đến môi trường sinh thái "2. Khái niệm này được phổ biến rộng rãi vào năm 1987 nhờ Báo cáo Brundtland (còn gọi là Báo cáo Our Common Future) của Ủy ban Môi trường và Phát triển Thế giới- WCED (nay là Ủy ban Brundtland). Báo cáo này ghi rõ: “Phát triển bền vững là sự phát triển có thể đáp ứng được những nhu cầu hiện tại mà không ảnh hưởng, tổn hại đến những khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai " Trong cuốn “Cứu lấy trái đất: Chiến lược vì sự sống bền vững”, khái niệm phát triển bền vững tiếp tục được hoàn thiện. Theo đó, các khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường được lồng ghép với nhau (Hình 1a). Đến Hội nghị Liên Hợp quốc về Môi trường và Phát triển (năm 1992 tại Rio De Janeiro, Braxin), khái niệm về phát triển bền vững đã được chấp thuận một cách rộng rãi. Tại Hội nghị Thượng đỉnh Trái đất lần này, các nước đã thông qua Chương trình Nghị 1 Thanh Tuấn, “Kinh tế Xanh - Xu thế phát triển kinh tế vì môi trường”,Báo Dân trí, ngày 05/06/2015 2 UNIDO (2002) “Corporate Social Responsibility–Imlaications for Small and Medium Enterprises in Developing Countries”, Vienna–Austria. 76
3. sự 21, một chương trình hành động toàn cầu nhằm giải quyết các vấn đề môi trường và phát triển. Đến đây, nhiều người lập luận rằng cuộc tranh luận về môi trường và phát triển đã được hội tụ tại Nguyên tắc 4 của Tuyên bố Rio: “để đạt được sự phát triển bền vững, bảo vệ môi trường phải là một phần không thể tách rời của quá trình phát triển và không thể tách biệt khỏi quá trình đó”. Uỷ ban phát triển bền vững của Liên hợp quốc (CDS) đã bổ sung một khía cạnh thứ 4 của phát triển bền vững, đó là thể chế (Hình 1b). Sự PTBV phụ thuộc rất lớn vào thể chế và tính bền vững của thể chế. Đó là sự minh bạch, rõ ràng, có hiệu lực của hệ thống pháp luật, chính sách; sự đồng thuận của xã hội, sựổn định về chính trị. Muốn vậy, bản thân thể chế cũng phải có tính bền vững. Tính bền vững của thể chế không phải chỉ thể hiện ở những giai đoạn kinh tếđang ở chu kỳ hưng thịnh, mà đặc biệt thể hiện ở giai đoạn khủng hoảng do những "cú sốc" không lường tính được gây ra, nhưng nhờ có thể chế tốt đã giúp cho nền kinh tế nhanh chóng khắc phục, vượt qua khó khăn với mức chi phí thấp nhất. Hình 1. Quan điểm về phát triển bền vững a) Quan điểm gồm 3 cực b) Quan điểm gồm 4 cực được sử dụng rộng rãi hơn được CDS sử dụng Nguồn: TạĐình Thi, “chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững của vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ”, tr.40 Trong mục 4, Điều 3, Luật Bảo vệ môi trường, phát triển bền vững được định nghĩa: “Phát triển bền vững là phát triển đáp ứng được nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu đó của các thế hệ tương lai trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường”. Đây là định nghĩa có tính tổng quát, nêu bật những yêu cầu và mục tiêu trọng yếu nhất của phát triển bền vững, phù hợp với điều kiện và tình hình ở Việt Nam. Trên cơ sở phân tích trên, tác giảđềxuất một cách định nghĩa cụ thể hơn về PTBV:“PTBV là một phương thức phát triển kinh tế- xã hội nhằm giải quyết tốt mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội và BVMT với mục tiêu đáp ứng tốt hơn các nhu cầu của thế hệ hiện tại đồng thời không gây trở ngại cho việc đáp ứng nhu cầu của các thế hệ mai sau”. Định nghĩa này có thể mở rộng với ba cấu thành cơ bản về sự PTBV: kinh tế - xã hội- môi trường. 77
4. * Các mô hình phát triển bền vững Có ba mô hình PTBV: mô hình PBTV kiểu ba vòng tròn, mô hình PTBV kiểu tam giác, mô hình PTBV kiểu quả trứng. Mô hình 1 và mô hình 2 có điểm giống nhau là đều được xây dựng dựa trên ba trụ cột của PTBV là: tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội và BVMT. Tuy nhiên giữa hai mô hình này cũng có những điểm khác biệt nhất định: trong khi mô hình PTBV kiểu ba vòng tròn nhấn mạnh đến việc để PTBV nhất thiết phải đảm bảo cả ba mục tiêu: kinh tế, xã hội và môi trường thì mô hình tam giác lại nhấn mạnh vào sự ràng buộc, chi phối và tác động thuận nghịch giữa ba thành tố: mục tiêu kinh tế, mục tiêu xã hội và mục tiêu môi trường để PTBV. Mô hình 3 minh hoạ mối quan hệ giữa con người và hệ sinh thái như là một vòng tròn nằm trong một vòng tròn khác, giống như lòng đỏ và lòng trắng của một quả trứng gà. Điều này hàm ý rằng, con người nằm trong hệ sinh thái và hai đối tượng này hoàn toàn phụ thuộc, tác động, chi phối lẫn nhau. Giống như một quả trứng chỉ thực sự tốt khi cả lòng đỏ và lòng trắng đều tốt, lòng trắng là môi trường để lòng đỏ phát triển, một xã hội chỉ PTBV khi cả con người và hệ sinh thái điều kiện tốt. Mô hình 1: Mô hình phát triển bền vững kiểu Mô hình 2: Mô hình phát triển bền vững ba vòng tròn kiểu tam giác Mô hình 3: Mô hình phát triển bền vững kiểuquả trứng Nguồn: Centre for Environment education (2007), Sustainable Development: An Introduction (Internship, Volume -I), India, tr.48 78
5. 3.2. Khái niệm Tăng trưởng “xanh” Tăng trưởng “xanh” là cách tiếp cận để đạt được tăng trưởng kinh tế, với mục đích giảm nghèo và bảo đảm sự bền vững về môi trường. Tăng trưởng “xanh” khác với tăng trưởng truyền thống là không lấy phương châm “phát triển trước, bảo vệ môi trường sau”, mà lấy việc phòng, ngừa, lồng ghép bảo vệ môi trường, giảm phát thải các-bon trong sản xuất, kinh doanh làm động lực để tăng trưởng1 Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) định nghĩa: Tăng trưởng “xanh” là định hướng mới thúc đẩy kinh tế phát triển theo những mô hình tiêu thụ và sản xuất bền vững, nhằm bảo đảm nguồn vốn tự nhiên tiếp tục cung cấp những nguồn lực và dịch vụ sinh thái mà đời sống của chúng ta phụ thuộc vào, cho thế hệ này cũng như cho những thế hệ mai sau. Ngân hàng Thế giới (WB) cho rằng, Tăng trưởng “xanh” là quá trình tăng trưởng sử dụng tài nguyên hiệu quả, sạch hơn và tăng cường khả năng chống chịu mà không làm chậm quá trình này. Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) cho rằng, Tăng trưởng “xanh” là thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế, đồng thời bảo đảm việc các nguồn tài sản tự nhiên tiếp tục cung cấp các tài nguyên và dịch vụ môi trường thiết yếu cho cuộc sống của chúng ta. Tăng trưởng “xanh” là nhân tố xúc tác trong việc đầu tư và đổi mới, là cơ sở cho sự tăng trưởng bền vững và tạo ra các cơ hội kinh tế mới. Ủy ban Kinh tế - xã hội châu Á - Thái Bình Dương của Liên hợp quốc (UNESCAP) định nghĩa: Tăng trưởng “xanh” là chiến lược tìm kiếm sự tối đa hóa trong sản lượng kinh tế và tối thiểu hóa gánh nặng sinh thái. Với quan niệm này, tăng trưởng "xanh” nhấn mạnh ba khía cạnh: thứ nhất, cải thiện hiệu quả sinh thái thông qua việc nâng cao hiệu quả khai thác, sử dụng tài nguyên thiên nhiên; thứ hai, tăng cường công tác bảo vệ môi trường thông qua cải thiện công tác quản lý/quản trị tốt môi trường; thứ ba, coi việc thúc đẩy bảo vệ môi trường chính là cơ hội cho tăng trưởng và phát triển kinh tế. Tăng trưởng xanh là một nội dung của Chiến lược phát triển bền vững Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020 nhằm đảm bảo phát triển kinh tế theo hướng hiệu quả và bền vững, đồng thời góp phần giảm nhẹ và phòng chống tác động của biến đổi khí hậu trong giai đoạn hiện nay. 1 Hoa Lê Anh, “Tăng trưởng “xanh” hướng tới nền kinh tế “xanh”, phát triển bền vững”, Tạp chí Cộng sản, ngày 13/04/2018 79
6. Chiến lược Tăng trưởng “xanh” của Việt Nam nhằm thúc đẩy quá trình tái cơ cấu nền kinh tế, tiến tới việc sử dụng hiệu quả tài nguyên thiên nhiên, giảm cường độ phát thải khí nhà kính thông qua nghiên cứu và áp dụng công nghệ xanh, hiện đại phù hợp, phát triển hệ thống cơ sở hạ tầng để nâng cao hiệu quả nền kinh tế, ứng phó với BĐKH, góp phần xóa đói giảm nghèo và tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế một cách bền vững. 3.3. Tăng trưởng xanh gắn với phát triển bền vững – Mô hình tất yếu ở Việt Nam * Tác động của phát triển kinh tế tới môi trường ở Việt Nam Thứ nhất, phát triển kinh tế với vấn đề biến đổi khí hậu ở Việt Nam Biến đổi khí hậu mà trước hết là sự nóng lên của toàn cầu và mực nước biển dâng đang là thách thức nghiêm trọng không chỉ là vấn đề riêng của bất cứ quốc gia nào. Tuy nhiên, mức độ tác động của biến đổi khí hậu ở mỗi quốc gia là khác nhau. Việt Nam được đánh giá là một trong 5 quốc gia chịu tác động mạnh nhất của biến đổi khí hậu và nước biển dâng. Với địa hình đa dạng, đường bờ biển dài và các đồng bằng sông rộng lớn, hoạt động nông nghiệp Việt Nam đang chịu ảnh hưởng lớn từ những thay đổi của khí hậu cùng các thảm họa tự nhiên như bão, lụt, hạn hán. Từ năm 1994 đến năm 2013, theo thống kê lâu dài do biến đổi khí hậu, Việt Nam đứng thứ 7 trên toàn cầu về thiệt hại do biến đổi khí hậu. Trung bình mỗi năm, Việt Nam có 392 người chết và thiệt hại hơn 1% GDP do các thảm họa liên quan đến biến đổi khí hậu gây ra1. Theo Báo cáo của Ngân hàng Thế giới (2008), với mực nước biển dâng cao 1m vào năm 2100 thì nền kinh tế Việt Nam sẽ chịu thiệt hại khoảng 17 tỷđô la Mỹ hàng năm, gây ngập 12% diện tích đất ven biển, 4,4% lãnh thổ Việt Nam bị ngập vĩnh viễn đồng nghĩa với khoảng 20% xã trên cả nước, 9.200 km đường bộ bị xóa sổ2. Cùng với mực nước biển dâng là sự tăng lên của nhiệt độ trung bình. Trong 70 năm qua, nhiệt độ trung bình ở Việt Nam đã tăng lên 0,70C. Nhiệt độ trung bình 4 thập kỷ gần đây (1961 - 2000), cao hơn 3 thập kỷ trước đó (1931 - 1960). Trong khi đó, các cơn bão có xu hướng dịch chuyển vào phía Nam và mùa bão cũng chuyển dần về cuối năm; nhiều hiện tượng thời tiết cực đoan đã xuất hiện, gây hậu quả nặng nề về người và tài sản ở các địa phương trong cả nước3. 1 Phạm Hương, “Việt Nam đứng thứ 7 toàn cầu về thiệt hại do biến đổi khí hậu”, Vnexpress, ngày 22/12/2015 2 Báo cáo quốc gia tại Hội nghị cấp cao của Liên Hợp Quốc về phát triển bền vững (RIO+20), tr. 53 3 GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ 80
7. Thứ hai, sự phát triển kinh tế với vấn đề ô nhiễm môi trường ở Việt Nam Kinh nghiệm các nước tiên tiến chỉ rõ, một quốc gia có sự phát triển bền vững phải chú ý đồng thời giải quyết ba yếu tố quan trọng: bền vững kinh tế, bền vững xã hội và bền vững môi trường. Tuy nhiên, ở nhiều nước đang phát triển hiện nay trong đó có Việt Nam là tốc độ tăng trưởng cao của sản xuất công nghiệp, dịch vụ so với nông nghiệp. Sự tăng trưởng cao của các ngành công nghiệp đã dẫn đến sự gia tăng khối lượng chất thải; làm tăng sự di cư từ nông thôn tới thành thị, làm thay đổi phương thức sinh sống của các cư dân. Ô nhiễm môi trường là vấn nạn chung của nhiều quốc gia trên thế giới, nhất là những nước đang phát triển như Việt Nam. Nếu như Trung Quốc “bất chấp đánh đổi môi trường để phát triển bằng mọi giá” thì Việt Nam được đánh giá là đang theo “vết xe đổ của Trung Quốc”1 Mối quan hệ giữa tăng trưởng công nghiệp, đô thị hoá và xã hội, môi trường ở các nước đang phát triển có thể khái quát như sơ đồ 1: Tăng trưởng công nghiệp Tăng công ăn việc làm Tăng quá trình di cư từ nông thôn tới thành thị Tăng sự hoà trộn công nghiệp-đô thị Tăng khối lượng chất thải và tích luỹ ô nhiễm môi trường; đặt ra nhiều vấn đề xã hội Sơ đồ 1: Mối quan hệ giữa tăng trưởng công nghiệp và ô nhiễm môi trường Nguồn: Phạm Khôi Nguyên (2004): Bảo vệ môi trường vì sự phát triển bền vững ngành thuỷ sản ở nước ta, (Tham luận trình bày tại Hội nghị toàn quốc về khoa học công nghệ ngành thuỷ sản năm 2001 - 2005 ngày 28 tháng 3), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội Vậy, câu hỏi đặt ra là làm thế nào để cân đối giữa vấn đề tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường để không vì quá tập trung tăng trưởng nhanh để mất ổn định xã hội, gây ô nhiễm, 1 Gia Minh, “Ô nhiễm môi trường ở Việt Nam”, Tạp chí Khoa học Môi trường, ngày 09/06/2015 81
8. suy thoái môi trường và cũng không vì quá tập trung vào duy trì ổn định xã hội, bảo vệ môi trường để dẫn đến tăng trưởng chậm, tụt hậu so với các nước phát triển? Thực tiễn phát triển kinh tế ở Việt Nam thời gian qua đã gây ra những tác động không nhỏ đối với vấn đề môi trường.Ônhiễm môi trường bao gồm 3 loại chính là: ô nhiễm đất, ô nhiễm nước và ô nhiễm không khí. Trong ba loại ô nhiễm đó thì ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn, khu công nghiệp và làng nghề là nghiêm trọng nhất, mức độ ô nhiễmvượt nhiềulần tiêu chuẩn cho phép. Theo kết quả nghiên tại Diễn đàn Kinh tế thế giới Davos, Việt Nam nằm trong số 10 quốc gia có chất lượng không khí thấp và ảnh hưởng nhiều nhất đến sức khỏe. Theo xếp hạng của Đại học Yale, chất lượng không khí của Việt Nam là 54,76/100 điểm, đứng thứ 170/180 nước nghiên cứu1. Còn theo đánh của Ngân hàng thế giới tại Việt Nam, với 59 điểm, Việt Nam đứng ở vị trí 85/163 các nước được xếp hạng trong bảng xếp hạng chỉ số hiệu quả hoạt động môi trường. Theo báo cáo giám sát của Uỷ ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, tỉ lệ các khu công nghiệp có hệ thống xử lí nướcthải tập trung ở một số địa phương rất thấp, có nơi chỉ đạt 15 - 20%. Một số khu công nghiệp có xây dựng hệ thống xử lí nước thải tập trung nhưng hầu như không vận hành vì để giảm chi phí. Đến nay, cả nước mới có 60 khu công nghiệp đã hoạt động có trạm xử lí nước thải tập trung (chiếm 42% số khu công nghiệp đã vận hành) và 20 khu công nghiệp đang xây dựng trạm xử lí nước thải. Bình quân mỗi ngày, các khu, cụm, điểm công nghiệp thải ra khoảng 30.000 tấn chất thải rắn, lỏng, khí và chất thải độc hại khác. Nhìn chung, hầuhết các khu, cụm, điểm công nghiệp trên cả nước chưa đáp ứng đượcnhững tiêu chuẩnvề môi trường theo quy định. Thựctrạng đó làm cho môi trường sinh thái ở mộtsốđịaphương bị ô nhiễm nghiêm trọng. Cộng đồng dân cư,nhất là các cộng đồng dân cư lân cậnvới các khu công nghiệp, đang phải đốimặtvớithảmhoạ về môi trường. Họ phảisống chung với khói bụi, uống nướctừ nguồn ô nhiễmchấtthải công nghiệp Từ đó, gây bất bình, dẫn đếnnhững phản ứng, đấu tranh quyếtliệtcủangười dân đốivới những hoạt động gây ô nhiễm môi trường, có khi bùng phát thành các xung đột xã hội gay gắt2. Bên cạnh đó, do nhậnthứcchưathật đầy đủ và toàn diệnvề công tác bảovệ môi trường, coi chi phí bảovệ môi trường chủ yếu là loại chi phí “tiêu tốn” mà chưaphải là loại chi phí “sinh lợi”, nghĩa là chúng giúp cho quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế -xãhội mà 1 Theo thống kê của Cục Đăng kiểm Việt Nam 2 “Vì sao Việt Nam lại có mặt trong danh sách “điểm đen về ô nhiễm không khí trên thế giới”, Kenh14.vn, ngày 05/08/2016 82
9. chưaphải là đem lại giá trị gia tăng cho quá trình này. Từđó dân đến quan điểm, thói quen hạn chế chi phí bảovề môi trường hơn là gia tăng chúng. Như vậy, có thể thấy Việt Nam là một trong những quốc gia chịu tác động nặng nề nhất của biến đổi khí hậu, nước biển dâng, đồng thời cũng chịu tác động tiêu cực của việc khai thác và sử dụng không bền vững nguồn tài nguyên. Bên cạnh đó, môi trường bị ô nhiễm do quá trình phát triển kinh tế - xã hội là một thách thức nghiêm trọng trong tiến trình thực hiện mục tiêu phát triển bền vững ở Việt Nam. Với quan điểm là không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng kinh tế, khuyến khích năng lượng sạch, năng lượng tái tạo, tăng trưởng xanh và phát triển bền vững, kiên quyết chống xả thải gây ô nhiễm môi trường, thì Tăng trưởng “xanh” là một phương thức mới để thực hiện chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam. * Tăng trưởng “xanh” - phương thức mới để phát triển bền vững ở Việt Nam Tăng trưởng “xanh” là một nội dung của Chiến lược phát triển bền vững Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020 nhằm đảm bảo phát triển kinh tế theo hướng hiệu quả và bền vững, đồng thời góp phần giảm nhẹ và phòng chống tác động của biến đổi khí hậu trong giai đoạn hiện nay. Nói cách khác, Chiến lược tăng trưởng “xanh“ hướng tới việc cân đối cả hai yếu tố kinh tế và môi trường ở Việt Nam. Chiến lược này nhằm thúc đẩy quá trình tái cơ cấu nền kinh tế, tiến tới việc sử dụng hiệu quả tài nguyên thiên nhiên, giảm cường độ phát thải khí nhà kính thông qua nghiên cứu và áp dụng công nghệ xanh, hiện đại phù hợp, phát triển hệ thống cơ sở hạ tầng để nâng cao hiệu quả nền kinh tế, ứng phó với biến đổi khí hậu, góp phần xóa đói giảm nghèo và tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế một cách bền vững. Lựa chọn chiến lược Tăng trưởng “xanh” là phương án tối ưu cho sự phát triển bền vững, xóa đói, giảm nghèo tại Việt Nam. Đây đồng thời cũng được xem là một mô hình mới, góp phần giải quyết những thách thức mang tính toàn cầu như biến đổi khí hậu hiệnnay. Để đạt được mục tiêu trên, chiến lược tăng trưởng xanh của Việt Nam giai đoạn 2011- 2020 và tầm nhìn đến 2050 tập trung vào 3 mục tiêu: (i) “Xanh hóa” sản xuất, (ii) Giảm cường độ phát thải khí nhà kính và thúc đẩy sử dụng năng lượng sạch, năng lượng tái tạo, (iii) Xanh hóa lối sống và thúc đẩy tiêu dùng bền vững1. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện Chiến lược Tăng trưởng “xanh”, Việt Nam còn gặp một số hạn chế sau: Thứ nhất, Việt Nam hiện vẫn nằm trong nhóm các nước đang phát triển. Với đặc điểm là một nước sản xuất nông nghiệp, nền kinh tế Việt Nam hiện vẫn phụ thuộc chủ yếu vào khai 1 Báo cáo quốc gia tại Hội nghị cấp cao của Liên Hợp Quốc về phát triển bền vững (RIO+20), tr.58 83
10. thác thô, sử dụng nhiều tài nguyên thiên nhiên và năng lượng hóa thạch cho phát triển kinh tế và tiêu dùng. Việc chuyển dịch sản xuất theo hướng hiện đại, sử dụng hiệu quả và bền vững tài nguyên đang là thách thức lớn đối với Việt Nam, nhất là tại các địa phương nghèo, các tỉnh miền núi. Do vậy, việc đổi mới công nghệ nhằm tiến hành “xanh hóa sản xuất“ còn gặp nhiều khó khăn, cản trở việc rút ngắn khoảng cách với các nước phát triển. Việt Nam hiện đứng thứ 5 trên toàn cầu về thiệt hại do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và mực nước biển dâng. Đặc biệt, trong năm 2016, những sự cố về môi trường liên quan đến các doanh nghiệp sản xuất đã trở thành tâm điểm chú ý của chính phủ và người dân. Do vậy, việc thực hiện “xanh hóa sản xuất„ là xu hướng phát triển bên vững, đem lại hiệu quả kinh tế, xã hội và môi trường trước những hệ quả của biến đổi khí hậu những năm gần đây. Thứ hai, chưa có nhận thức đầy đủ, đúng đắn và toàn diện về Chiến lược Tăng trưởng “xanh” nên việc áp dụng công nghệ mới trong sản xuất còn chưa phổ biến. Nhận thức về môi trường, phát triển bền vững còn thấp cảởcác cơ quan ra quyết định, các nhà quản lý, các doanh nghiệp và cộng đồng dân cư. Các nhóm cộng đồng chưa được cung cấp đầy đủ thông tin và chưa được huy động mạnh vào sự nghiệp bảo vệ môi trường (Xem Hộp 1): Hộp 1: Đánh giá vai trò của tài nguyên và môi trường thấp hơn so với của kinh tế (và cả xã hội) Một khía cạnh khác trong tư duy hay cách tiếp cận trong quản lý tài nguyên và môi trường ở nước ta cho đến nay là trong mối tương quan giữa các trụ cột/mặt của phát triển bền vững thì môi trường “lép vế“ hơn so với kinh tế và xã hội. Có vẻ và dường như ở nước ta cho đến nay, trong suy nghĩ và hành động của các cộng đồng trong xã hội, trong đó có cả bộ phận không nhỏ những người hoạch đinh và quyết định chính sách phát triển, vẫn còn coi tăng trưởng kinh tế mới là mục tiêu đích thực cần được ưu tiên nhằm vào trước hết, còn môi trường (trong đó có tài nguyên) chỉ là phương tiện cho việc đạt mục tiêu kinh tế. Sự doãng xa giữa tăng trưởng, phát triển kinh tế và bảo vệ tài nguyên, môi trường thời gian qua ở nước ta cho thấy sự ưu tiên cho lĩnh vực kinh tế, phản ánh tư duy phát triển theo kiểu“kinh tế trước, môi trường sau“. Nguồn: PGS. TS Nguyễn Danh Sơn,“Tiêu dùng xanh tài nguyên thiên nhiên – một cách thức thực hiện tăng trưởng xanh ở Việt Nam„, Tạp chí nghiên cứu Kinh tế, số 431 – tháng 4/2014 Thứ ba, việc quy hoạch phát triển đô thị và quản lý quy hoạch còn chưa đạt được các tiêu 84
11. chí về hiệu quả sinh thái và bảo đảm xã hội. Việc kết hợp tăng trưởng kinh tế với bảo vệ môi trường, phát triển giáo dục, y tế, văn hóa và thúc đẩy tiến bộ và công bằng xã hộinhằm đảm bảo phát triển nông thôn bền vững trong còn gặp nhiều khó khăn. Thứ tư, việc thay đổi mô hình và hành vi tiêu dùng theo hướng tiêu dùng bền vững và xây dựng lối sống xanh của cả ba khu vực tiêu dùng: Nhà nước, doanh nghiệp dân cư còn gặp nhiều khó khăn do quan điểm và thói quen tiêu dùng theo lối truyền thống. Những thói quen cũ trong sản xuất, quản lý và tiêu dùng còn phổ biến1. Trong sản xuất, vẫn sử dụng phổ biến công nghệ sản xuất cũ, lạc hậu, năng suất lao động thấp, sức cạnh tranh của sản xuất chưa cao, công nghệ sản xuất năng lượng tái tạo còn hạn chế, hiệu quả sử dụng các nguồn lực thấp. Bên cạnh đó, việc phát triển nông nghiệp hữu cơ bền vững, từng bước nâng cao tính cạnh tranh của sản xuất nông nghiệp của các doanh nghiệp cũng như việc sử dụng các nguồn năng lượng sạch này trong sản xuất và tiêu thụ năng lượng của quốc gia, từng bước hướng tới việc giảm dần sự phụ thuộc vào nguồn năng lượng hóa thạch, tăng cường an ninh năng lượng, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững còn nhiều hạn chế. Thứ năm, hệ thống pháp luật chưa thật đồng bộ, chưa phù hợp với xu thế toàn cầu hóa, do vậy chưa thực sự hiệu quả trong việc hướng tới Tăng trưởng xanh. Còn thiếu một phương thức quản lý tổng hợp môi trường ở cấp vùng và liên ngành; vẫn còn sự chồng chéo chức năng, nhiệm vụ giữa các cấp, các ngành. Một số quy hoạch vùng đã được xây dựng, nhưng chưa có cơ chế bắt buộc các địa phương và các ngành tham khảo khi xây dựng quy hoạch của mình và thực hiện. Như vậy, để phát triển, dù là giàu có hay nghèo đói đều tạo ra khả năng gây ô nhiễm môi trường. Vấn đề ở đây là phải giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa phát triển và BVMT. Không vì mục tiêu phát triển kinh tế mà khai thác quá mức dẫn tới hủy hoại tài nguyên, môi trường. Thực hiện đồng bộ các giải pháp sản xuất sạch, phát triển sản xuất đi đôi với các giải pháp xử lý môi trường; bảo tồn các nguồn gen động vật, thực vật; bảo tồn đa dạng sinh học; không ngừng nâng cao nhận thức của nhân dân về BVMT. Tuy nhiên, phát triển theo hướng bền vững, Việt Nam cũng đang phải đối mặt với thách thức lớn nhất là thiếu hụt nguồn lực. Vì vậy, cần sớm nghiên cứu, hình thành môi trường pháp lý, có những cơ chế chính sách thuận lợi để Tăng trưởng “xanh„ được hiện thực hóa trong thực tế. 3.4. Giải pháp thực hiện Chiến lược Tăng trưởng “xanh” ở Việt Nam 1 Nguyễn Thị Thu Trang, “Một số vấn đề về tăng trưởng xanh ở Việt Nam”, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, số 5(2015), tr. 109 - 113 85
12. Hiện nay, tăng trưởng “xanh” được xác định là trọng tâm trong chính sách phát triển quốc gia của nhiều nước trên thế giới trong nỗ lực đạt được sự phát triển bền vững. Các nước đi tiên phong trong việc thúc đẩy tăng trưởng “xanh”, thể hiện sự cam kết mạnh mẽ hướng tới nền kinh tế xanh là Hàn Quốc, Nhật Bản, Đức, Anh, Pháp, Hà Lan Việc thúc đẩy tăng trưởng “xanh” hay quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế “xanh” sẽ tạo ra tiềm năng to lớn để đạt được phát triển bền vững và giảm đói nghèo với tốc độ chưa từng thấy đối với tất cả các quốc gia. Riêng đối với các quốc gia đang phát triển, tăng trưởng “xanh” còn tạo đà cho bước “nhảy vọt” để phát triển kinh tế, bỏ qua cách tăng trưởng kinh tế theo kiểu “ô nhiễm trước, xử lý sau”. Vậy vai trò và trách nhiệm của mỗi tổ chức, cá nhân trong việc xây dựng nền kinh tế xanh hướng tới sự nghiệp phát triển bền vững cho nhân loại là gì? Giải pháp nào cho việc thực hiện Chiến lược Tăng trưởng “xanh” ở Việt Nam? Một là, xây dựng và hoàn thiện thể chế, tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước, tăng cường triển khai các chính sách, đặc biệt về thuế và tín dụng để tái cơ cấu nền kinh tế, thay đổi mô hình tăng trưởng theo hướng khuyến khích đổi mới, cải tiến, nâng cấp công nghệ, đa dạng hóa ngành nghề, phát triển các ngành có giá trị gia tăng cao và tiêu hao năng lượng thấp. Từng bước xây dựng chính sách FDI có chất lượng hơn là số lượng để thu hút FDI có tính chọn lọc nhiều hơn. Chính sách định hướng vẫn phải tiếp tục thu hút đầu tư nước ngoài nhưng hướng đến các ngành công nghệ cao, công nghệ mới thân thiện với môi trường, ít sử dụng tài nguyên, ít sử dụng năng lượng và ít sử dụng lao động nhất. Hai là, phát huy hiệu quả LuậtThuế bảo vệ môi trường, hướng đến việc bảo đảm nguyên tắc bảo vệ môi trường để phát triển bền vững và đáp ứng nhu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Ba là, cần có cơ chế khuyến khích hỗ trợ các ngành sản xuất kinh - doanh sử dụng công nghệ và năng lượng sạch. Thúc đẩy hình thành và phát triển văn hoá “doanh nghiệp phát triển bền vững” trong giới doanh nghiệp cả nước; Tập hợp và triển khai các giải pháp kinh doanh bền vững. Đưa ra các tiêu chuẩn “doanh nghiệp phát triển bền vững” vào hệ thống đánh giá công khai và minh bạch kết quả hoạt động kinh doanh và trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp; Bốn là, đa dạng hóa nguồn lựcvà cơ chế tài chính để thực hiện chiến lược, tăng cường hợp tác công tư nhằm hỗ trợ tốt hơn cho tăng trưởng xanh. Cần nâng cao năng lực và kiện toàn các tổ chức hiện có, tăng cường năng lực dịch vụ tài chính và tiền tệđểhuy động các 86
13. nguồn lực tài chính cho tăng trưởng xanh. Tăng cường thu hút đầu tư từ khu vực tư nhân, đầu tư của Chính phủ và ODA sẽ là chất xúc tác để thu hút, tạo điều kiện cho đầu tư tư nhân cho biến đổi khí hậu và tăng trưởng xanh thông qua chuyển giao công nghệ, dự án thí điểm, triển khai thí điểm. Những hành động này cần được triển khai một cách đồng bộ thông qua việc hoàn thiện thể chế, chuyển đổi mô hình kinh tế ngành, địa phương và doanh nghiệp và đổi mới công nghệ. Năm là, tuyên tryền và nâng cao nhận thức cho mọi tầng lớp nhân dân, thực hiện các biện pháp hành chính, các công cụ kinh tế thúc đẩy lối sống, sinh hoạt và tiêu dùng thân thiện với môi trường1. Đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao hiệu suất sử dụng năng lượng, giảm tiêu hao năng lượng trong sản xuất, hướng tới sử dụng nguồn năng lượng mới, sạch, tái tạo, giảm phát thải nhà kính thông qua phát triển nông ngiệp hữu cơ bền vững. 4. Kếtluận Không thể phủ nhận những thành tựu to lớn của Việt Nam thời gian qua trên lĩnh vực kinh tế thời gian qua đã tạo nguồn lực cho việc giải quyết thàng công hàng loạt các vấn đề xã hội: xóa đói, giảm nghèo, phát triển giáo dục, chăm sóc sức khỏe. Các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội trong thời gian qua đã bước đầu gắn kết với bảo vệ môi trường. Sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý, hài hòa giữa 3 mặt: phát triển kinh tế, phát triển xã hội và bảo vệ môi trường bước đầu được xác lập và khẳng định mạnh mẽ trong thực tế. Tuy nhiên, là nước chịu ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí hậu, tăng trưởng xanh được xác định là một chiến lược nhằm hướng đến phát triển bền vững, đặc biệt trong bối cảnh đa dạng sinh học bị suy giảm và môi trường tiếp tục bị xuống cấp trong khi các thảm họa do thiên tai và biến đổi khí hậu đang trở thành một thách thức lớn đối với các quốc gia trên toàn cầu. Để thực hiện thành công Chiến lược Tăng trưởng “xanh”, Việt Nam cần phải xây dựng được chính sách cơ cấu phù hợp với điều kiện cụ thể của mình; phải coi trọng ngay từđầu việc bảo đảm hài hoà giữa các mặt kinh tế, xã hội, môi trường trong quá trình chuyển dịch cơ cấu; chú trọng phát triển các ngành có năng suất lao động cao hơn, có đóng góp lớn hơn cho tăng trưởng; coi trọng việc giải quyết thoảđáng vấn đề động lực tăng trưởng, các chính sách cơ cấu kinh tế cũng cần cân nhắc đầy đủ các yếu tố về xã hội, môi trường. 1 Theo MOF, “Tăng trưởng xanh ở Việt Nam: Chính sách và định hướng giải pháp” 87
14. Hiểu rõ được Chiến lược tăng trưởng xanh, các thách thức và triển vọng, cùng với nỗ lực của Chính phủ, người dân, doanh nghiệp và các tổ chức quốc tế, việc thực hiện Chiến lược tăng trưởng xanh ở Việt Nam chắc chắn sẽđạt được những thành tựu nhất định trong tương lai, nhất là ở các khâu sản xuất, khai thác và tiêu dùng1. 5. Tài liệu tham khảo [1]. Hoa Lê Anh, “Tăng trưởng “xanh” hướng tới nền kinh tế “xanh”, phát triển bền vững”, Tạp chí Cộng sản, ngày 13/04/2018. [2]. Nguyễn Tuấn Anh, “ Thực tiễn áp dụng và giải pháp thúc đẩy tăng trưởng xanh”, Nganhamedia.vn [3]. Báo cáo quốc gia tại Hội nghị cấp cao của Liên Hợp Quốc về phát triển bền vững (RIO+20). [4]. Cục Đăng kiểm Việt Nam [5]. Phó thủ tướng Trịnh Đình Dũng, phát biểu trong buổi tiếp ông Erik Solheim, Giám đốc điều hành Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UN Environment). [6]. Phạm Hương, “Việt Nam đứng thứ 7 toàn cầu về thiệt hại do biến đổi khí hậu”, Vnexpress, ngày 22/12/2015 [7]. Gia Minh, “Ô nhiễm môi trường ở Việt Nam”, Tạp chí Khoa học Môi trường, ngày 09/06/2015 [8]. Phạm Khôi Nguyên (2004): Bảo vệ môi trường vì sự phát triển bền vững ngành thuỷ sản ở nước ta, (Tham luận trình bày tại Hội nghị toàn quốc về khoa học công nghệ ngành thuỷ sản năm 2001 - 2005 ngày 28 tháng 3), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. [9]. Quyết định số 1393/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về: Chiến lược quốc gia của Việt Nam về tăng trưởng xanh thời kỳ 2011 – 2020 và tầm nhìn đến năm 2050. [10]. Thanh Tuấn, “Kinh tế Xanh - Xu thế phát triển kinh tế vì môi trường”, Báo Dân trí, ngày 05/06/2015 [11]. Nguyễn Thị Thu Trang, “Một số vấn đề về tăng trưởng xanh ở Việt Nam”, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Tập 31, số 5(2015), tr. 109 - 113 [12]. Kenh14.vn, ngày 05/08/2016, “Vì sao Việt Nam lại có mặt trong danh sách “điểm đen về ô nhiễm không khí trên thế giới”. [13]. MOF [14]. Mpi.gov.vn 1 Nguyễn Tuấn Anh, Phó Vụ trưởng Vụ Khoa học, Giáo dục, Tài nguyên và Môi trường, Bộ Kế hoạch và Đầu Tư, “ Thực tiễn áp dụng và giải pháp thúc đẩy tăng trưởng xanh”, Nganhamedia.vn 88