Triển vọng việc làm và xã hội thế giới

Nội dung text: Triển vọng việc làm và xã hội thế giới

1. ILO World Employment and Social Outlook 2018 XU HƯỚNG
2. MỤC LỤC TÓM TẮT TỔNG QUAN 6 1) XU HƯỚNG XÃ HỘI VÀ VIỆC LÀM TOÀN CẦU 9 2) XU HƯỚNG XÃ HỘI VÀ VIỆC LÀM CÁC KHU VỰC 16 CHÂU PHI 16 CÁC NƯỚC CHÂU MỸ 20 CÁC QUỐC GIA Ả-RẬP 23 CHÂU Á VÀ THÁI BÌNH DƯƠNG 25 CHÂU ÂU VÀ TRUNG Á 30 3) CHUYỂN ĐỔI CƠ CẤU VÀ TÁC ĐỘNG ĐỐI VỚI CHẤT LƯỢNG CÔNG VIỆC TRONG TƯƠNG LAI 53 XU HƯỚNG TRONG DÀI HẠN CỦA VIỆC LÀM TỪNG LĨNH VỰC 54 SỰ KHÁC BIỆT TRONG SẮP XẾP LAO ĐỘNG VÀ ĐIỀU KIỆN LÀM VIỆC THEO NGÀNH 59 THAY ĐỔI DỰ KIẾN TRONG ĐIỀU KIỆN VIỆC LÀM DO XU HƯỚNG VIỆC LÀM THEO NGÀNH 66 4) GIÀ HÓA DÂN SỐ VÀ NHỮNG THÁCH THỨC ĐỐI VỚI THỊ TRƯỜNG LAO ĐỘNG TRONG TƯƠNG LAI 71 PHỤ LỤC 79 A) Phân nhóm các quốc gia theo khu vực và mức thu nhập 79 B) Ước tính và dự báo thị trường lao động 83 C) Những thay đổi so với ước tính và dự báo: Mô hình kinh tế lượng các xu hướng (TEM) năm 2017 so với năm 2010 87 D) Các quốc gia, nguồn số liệu và thời kỳ sử dụng để phân tích điều kiện làm việc ở cấp ngành 88 E) Số liệu thống kê về thị trường lao động và xã hội theo khu vực của ILO 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO 108 2
3. Biểu Biểu 1-1 So sánh tỷ lệ và mức thất nghiệp toàn cầu, Mô hình kinh tế lượng xu hướng của ILO, tháng 11/216 và 11/2017 ___ 11 Biểu 1-2 Thay đổi trong chỉ số bất ổn xã hội, 2016-17 ___ 14 Biểu 1-3 Tỷ trọng trong lực lượng lao động toàn cầu theo khu vực, 1990 và 2030 (%) ___ 14 Biểu 2-1 Số liệu tổng hợp về tỷ lệ thiếu việc làm và thất nghiệp, 2000-16 (%) ___ 21 Biểu 2-2 Tỷ lệ việc làm phi chính thức theo lĩnh vực hoạt động, năm gần nhất (phần trăm tổng số việc làm) 23 Biểu 2-3 Tỷ lệ việc làm trong các lĩnh vực năm 1991, 2005 và 2016 (%) ___ 29 Biểu 2-4 Tỷ lệ việc làm phi chính thức theo lĩnh vực ngành nghề, năm gần nhất (phần trăm trên tổng số việc làm) ___ 30 Biểu 2-5 Tỷ lệ thất nghiệp và lực lượng lao động tiềm năng, 2016 (%) ___ 32 Biểu 2-6 Tăng trưởng việc làm phân theo loại hình hợp đồng ở khu vực sử dụng đồng Euro (2009-2016) (%) 33 Biểu 3-1 Tỷ trọng việc làm theo tổng hợp các lĩnh vực ngành nghề và nhóm thu nhập, 2017-2025 ___ 55 Biểu 3-2 Mức thay đổi dự báo trong tỷ trọng việc làm theo ngành nghề cụ thể, 2017-2025 ___ 56 Biểu 3-3 Tỷ lệ việc làm phi chính thức và dễ bị tổn thương theo lĩnh vực và nhóm thu nhập ___ 58 Biểu 3-4 Tỷ lệ việc làm bán thời gian và tạm thời theo lĩnh vực và nhóm thu nhập ___ 61 Biểu 3-5 Tỷ lệ việc làm bán thời gian và tạm thời theo lĩnh vực và nhóm thu nhập ___ 65 Biểu 3-6 Tỷ lệ việc làm trong doanh nghiệp nhỏ và vừa theo nhóm thu nhập quốc gia (2003-2016) (%)___ 67 Biểu 3-7 Mức thay đổi trung bình trong khoảng cách giới của người có việc làm nhưng vẫn nghèo (2003-2016) (điểm phần trăm) ___ 68 Biểu 3-8 Tác động của thay đổi việc làm theo ngành đối với các chỉ số việc làm, 2017-2025 ___ 70 Biểu 4-1 Tỷ lệ phụ thuộc kinh tế tuổi già, 1990-2030 (%) ___ 71 Biểu 4-2 Tuổi trung bình của lực lượng lao động, 1990-2030 (năm) ___ 74 Biểu C-1 Phân tách điều chỉnh thất nghiệp theo cấu phần, 2017 ___ 88 Bảng Bảng 1-1 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, 2007-19 ___ 12 Bảng 2-1 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Châu phi, 2007-19 ___ 17 Bảng 2-2 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, Bắc Mỹ, 2007-19 ___ 20 Bảng 2-3 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Châu Mỹ Latinh và Caribe, 2007-19 ___ 22 Bảng 2-4 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Các quốc gia Ả Rập, 2007-19 ___ 25 Bảng 2-5 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Châu Á- Thái Bình Dương, 2007-19 ___ 27 Bảng 2-6 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, Bắc, Nam và Tây Âu, 2007-19 ___ 32 Bảng 2-7 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Đông Âu và Trung và Tây Á, 2007-19 ___ 34 Bảng C-1 So sánh mức thất nghiệp và tỷ lệ thất nghiệp toàn cầu, tháng 11/2017 so với tháng 11/2010 ___ 87 Bảng E-1 Tỷ lệ thất nghiệp và tổng số thất nghiệp: Xu hướng và dự báo 2007-19___ 93 Bảng E-2 Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương và tổng số việc làm dễ bị tổn thương: Xu hướng và dự báo 2007-19 ___ 94 Bảng E-3 Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương và tổng số việc làm dễ bị tổn thương: Xu hướng và dự báo 2007-19 ___ 94 3
4. Bản quyền © thuộc về Tổ chức Lao động Quốc tế, 2018 Xuất bản lần đầu năm 2018 Ấn phẩm của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) được công nhận bản quyền theo Nghị định 2 của Công ước Quốc tế về Bản quyền. Tuy nhiên, một số nội dung có thể trích dẫn ngắn mà không cần xin phép, với điều kiện phải ghi rõ nguồn gốc trích dẫn. Đối với quyền tái bản hoặc dịch thuật, phải được đăng ký với ILO là đại diện của cả hai Tổ chức: Bộ phận Xuất bản của ILO (Quyền và Cho phép xuất bản), Văn phòng Lao động Quốc tế, theo địa chỉ CH-1211 Geneva 22, Thụy Sĩ, hoặc qua email: rights@ilo.org. Tổ chức Lao động Quốc tế luôn khuyến khích việc đăng ký này. Thư viện, viện nghiên cứu, và những người sử dụng đã đăng ký với các tổ chức cấp quyền tái bản có thể sao chép thông tin theo giấy phép ban hành cho mục đích này. Truy cập vào trang web www.ifrro.org để biết thêm thông tin về các tổ chức cấp quyền sử dụng tại quốc gia mình. Triển vọng Việc làm và Xã hội Thế giới: xu hướng 2018 Văn phòng Lao động Quốc tế - Geneva: ILO, 2018 ISBN 978-92-2-131535-3 (bản in) ISBN 978-92-2-131536-0 (web pdf) ISBN 978-92-2-131537-7 (epub) Tổ chức Lao động Quốc tế Việc làm / thất nghiệp/ chính sách lao động / phục hồi kinh tế / phát triển khu vực / Châu Phi / Châu Á / Ca-ri-bê / Châu Âu / các nước thuộc Liên minh Châu Âu / Mỹ Latin / Trung Đông / Bắc Mỹ Thái Bình Dương 13.01.3 Biên mục ILO trong hệ thống Dữ Liệu Chung Các quy định áp dụng trong các ấn phẩm của ILO phù hợp với nguyên tắc ứng xử của Liên Hợp Quốc, và việc đưa ra các ấn phẩm không thể hiện quan điểm của ILO về tình trạng pháp lý của bất cứ quốc gia, khu vực, vùng lãnh thổ hoặc chính quyền hoặc vùng phân định biên giới nào. Việc trích dẫn một phần ấn phẩm của ILO trong các bài báo, nghiên cứu, hay tuyên bố đó là thuộc trách nhiệm của các tác giả. Việc phát hành các ấn phẩm có trích dẫn không đồng nghĩa với việc ILO chứng thực cho những quan điểm này. Ấn phẩm của ILO không phục vụ mục đích quảng cáo khi nhắc đến tên các công ty, sản phẩm và các quy trình. Tương tự, khi một công ty, sản phẩm hay quy trình không được nhắc đến trong báo cáo không có nghĩa là ILO không ủng hộ công ty, sản phẩm hay quy trình đó. Các ấn phẩm của ILO có thể được cung cấp thông qua các nhà sách hoặc các kênh phân phối điện tử, hoặc lấy trực tiếp từ ilo@turpin-distribution.com. Để biết thêm thông tin, vui lòng truy cập trang web của chúng tôi: www.ilo.org/publns hay liên hệ với ilopubs@ilo.org. Ấn phẩm này do Bộ phận Tài liệu, Sản xuất, In ấn và Phát hành (PRODOC) của ILO thực hiện. Thiết kế đồ họa, kiểu chữ, bố cục và nội dung, chỉnh sửa bản sao, biên tập, in ấn, xuất bản bả n điện tử và phát hành. Bộ phận PRODOC nỗ lực sử dụ ng giấy có nguồn gốc từ rừng được quản lý có trách nhiệm với môi trường và xã hội. Code: DTP-WEI-CORR-REPRO 4
5. Lời cám ơn Báo cáo Triển vọng Việc làm và Xã hội Thế giới: xu hướng 2018 được xây dựng bởi Bộ phận Xu hướng Thị trường Lao động và Đánh giá Chính sách thuộc Vụ Nghiên cứu của ILO do bà Veronica Escudero làm Quyền Vụ trưởng. Báo cáo được thực hiện bởi các tác giả Stefan Kühn, Santo Milasi và Sheena Yoon. Elva Lopez Mourelo và Christian Viegelahn đã có những đóng góp quan trọng cho Báo cáo. Judy Rafferty hỗ trợ nghiên cứu. Những dữ liệu dự báo trong báo cáo này được trích xuất từ Mô hình Kinh tế lượng Xu hướng của ILO do Stefan Kühn và Steven Kapsos quản lý. Báo cáo sẽ không thể được thực hiện nếu không có ý kiến đóng góp và thông tin thị trường lao động cơ sở do nhóm của Steven Kapsos làm trưởng nhóm cung cấp, trong đó nổi bật là David Bescond, Roger Gomis, Rosina Gammarano, Yves Perardel và Marie-Claire Sodergren thuộc Vụ Thống kê của ILO. L. Jeff Johnson, Phó Vụ trưởng Vụ Nghiên cứu và Sangheon Lee, Quyền Vụ trưởng Vụ Nghiên cứu đã cung cấp những bình luận và gợi ý xuất sắc. Vụ Nghiên cứu của ILO mong muốn được cám ơn những bình luận và gợi ý của Deborah Greenfield, Phó Tổng Giám đốc phụ trách Chính sách và James Howard, Cố vấn Cao cấp của Tổng Giám đốc. Nhóm nghiên cứu cám ơn những ý kiến đóng góp và gợi ý của các đồng nghiệp ILO gồm Adam Elsheiki, Akira Isawa, Antonia Asenjo, Catherine Saget, Christian Viegelahn, Claudia Ruiz, Elizabeth Manrique Echeverria, Eric Gravel, Fernanda Dutra, Frank Hagemann, Guillaume Delautre, Helmut Schwarzer, Ira Postolachi, Jeronim Capaldo, Juan Chacaltana, Ken Chamuva Shawa, Maria José Chamorro, Mariangels Fortuny, Pelin Sekerler Richiardi, Richard Horne, Roger Gomis, Sara Elder, Steven Kapsos, Takaaki Kizu và Yves Perardel. Dawn Holland (Vụ Các Vấn đề Kinh tế và Xã hội Liên Hợp Quốc) và Damian Grimshaw (Đại học Manchester) cũng cung cấp những bình luận tuyệt vời. Nhóm tác giả trân trọng những gợi ý từ các Văn phòng Khu vực của ILO tại Châu Phi, các quốc gia Ả-rập, Châu Á – Thái Bình Dương, Châu Âu và Trung Á và khu vực Mỹ Latin và Ca-ri-bê. 5
6. TÓM TẮT TỔNG QUAN Tăng trưởng kinh tế toàn cầu đã hồi phục và kỳ vọng ổn định nhưng ở mức thấp Tăng trưởng kinh tế toàn cầu đã tăng 3,6% năm 2017, sau khi duy trì ở mức 3,2% trong 6 năm liên tục cho tới 2016. Sự hồi phục này đạt được trên phạm vi rộng, do sự lớn mạnh ở các nước đang phát triển, mới nổi cũng như các nước phát triển. Tốc độ tăng trưởng tương lai dự kiến ở mức thấp hơn 4% do hoạt động kinh tế đã bình thường trở lại ở hầu hết các nền kinh tế lớn mà không có yếu tố xúc tác nào đáng kể và đầu tư cố định duy trì ở mức trung bình. Tình trạng thất nghiệp toàn cầu tiếp tục gia tăng vượt mức 190 triệu người Diễn biến mới nhất trong vấn đề thất nghiệp toàn cầu cũng có sự pha trộn. Theo số liệu ước tính mới đây của ILO dựa trên toàn bộ cơ sở dữ liệu và phương pháp luận cải tiến, tỷ lệ thất nghiệp được kỳ vọng giảm nhẹ còn 5,5% năm 2018 (từ 5,6% năm 2017), tạo nên một sự quay đầu sau 3 năm tỷ lệ thất nghiệp liên tục tăng. Tuy nhiên, với số lượng người tham gia thị trường lao động để tìm việc làm ngày càng tăng, tổng số người thất nghiệp kỳ vọng sẽ duy trì ổn định trong năm 2018, ở mức trên 192 triệu người. Năm 2019, tỷ lệ thất nghiệp toàn cầu dự kiến không thay đổi lớn trong khi số lượng người thất nghiệp ước tính tăng 1,3 triệu người. Việc làm dễ bị tổn thương ngày một tăng Do những cải thiện trong vấn đề việc làm dự kiến ở mức khiêm tốn, số lượng người lao động làm những công việc dễ bị tổn thương (lao động tự làm hay lao động gia đình) có khả năng gia tăng trong những năm tới. Trên toàn cầu, những tiến bộ đáng kể đạt được trong quá khứ trong việc giảm tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương đã chững lại kể từ năm 2012. Năm 2017, khoảng 42% người lao động (chiếm 1,4 tỷ người) trên toàn thế giới ước tính tham gia làm những công việc dễ bị tổn thương, mặc dù tỷ trọng này được kỳ vọng duy trì ở mức đặc biệt cao ở các nước đang phát triển và các nước mới nổi, lần lượt ở mức trên 70% và 46%. Đáng lo ngại là, số liệu ước tính hiện tại nhận định những xu hướng này được xác định sẽ đảo chiều, với số lượng người làm công việc dễ bị tổn thương ước tính tăng lên 17 triệu người mỗi năm trong năm 2018 và 2019. Tốc độ giảm người có việc làm nhưng vẫn nghèo đang chậm lại Tương tự như vậy, thị trường lao động toàn cầu ít tiến bộ trong khía cạnh người có việc làm nhưng vẫn nghèo. Năm 2017, tình trạng người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo cùng cực vẫn còn phổ biến, với hơn 300 triệu lao động tại các nước mới nổi và các nước đang phát triển có thu nhập hộ gia đình hay mức tiêu dùng bình quân đầu người ít hơn 1,90 đô la Mỹ (theo PPP) một ngày. Nhìn chung, tiến bộ đạt được trong việc giảm tình trạng người có việc làm nhưng vẫn nghèo quá chậm để có thể bắt kịp với tốc độ gia tăng của lực lượng lao động tại các nước đang phát triển, nơi mà số lượng người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo cùng cực được dự báo sẽ vượt mức 114 triệu người năm 2018, hay 40 phần trăm tổng số người có việc làm. Ngược lại, các nước mới nổi lại đạt được những tiến bộ đáng kể trong việc giảm người có việc làm nhưng vẫn nghèo, ước tính tác động đến ít hơn 8% (khoảng 190 triệu) người lao động năm 2017. Tỷ lệ người nghèo cùng cực dự kiến sẽ tiếp tục giảm, kéo theo số lượng người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo cùng cực giảm 10 triệu người trong mỗi năm 2018 và 2019. Tuy nhiên, tình trạng người có việc làm nghèo tương đối, theo đó người lao động sống trong điều kiện có thu nhập từ 1,90 đô la Mỹ đến 3,10 đô la Mỹ một ngày theo chuẩn PPP, vẫn còn phổ biến, tác động đến 430 triệu người lao động ở các nước mới nổi và đang phát triển trong năm 2017. Sự chênh lệch đáng kể trong kết quả việc làm tiếp tục tồn tại giữa các khu vực và giữa các quốc gia Thế giới tiếp tục chứng kiến những xu hướng đa dạng trong kết quả việc làm. Các nước đang phát triển được kỳ vọng tiếp tục năm thứ 6 liên tiếp giảm tỷ lệ thất nghiệp, xuống mức 5,5% năm 2018, là tỷ lệ thấp nhất kể từ năm 2007. Tuy nhiên, nhiều quốc gia tiếp tục ghi nhận tỷ lệ sử dụng lao động 6
7. thấp, cùng với số lượng lớn người lao động không còn động lực làm việc và gia tăng việc làm không tự nguyện bán thời gian. Ngược lại, những nước mới phát triển đang chịu tỷ lệ thất nghiệp tăng đáng kể trong giai đoạn 2014 – 2017, do suy thoái kinh tế nghiêm trọng, một phần do giá hàng tiêu dùng sụt giảm tại nhiều nền kinh tế lớn như Brazil và Liên bang Nga. Năm 2018 đánh dấu một bước ngoặt do tỷ lệ thất nghiệp dự kiến giảm còn 5,5% (từ 5,6% năm 2017), đồng nghĩa với việc việc tăng số lượng người thất nghiệp ở các nước đang mới nổi ở mức 0,4 triệu người vào năm 2018 và 1,2 triệu người vào năm 2019. Số lượng người thất nghiệp ở các nước đang phát triển dự kiến sẽ tăng nửa triệu người mỗi năm trong cả năm 2018 và 2019, với tỷ lệ thất nghiệm duy trì ở mức 5,3%. Tuy nhiên, đối với nhiều nước đang phát triển và các nước mới nổi, tình trạng việc làm chất lượng thấp và người lao động nghèo có việc làm kéo dài vẫn là những thách thức chính. Vẫn tồn tại tình trạng bất bình đẳng trong kết quả thị trường lao động Đằng sau những xu hướng xã hội và thị trường lao động phân cấp này là sự khác biệt giữa các nhóm nhân khẩu. Sự khác biệt về giới tính vẫn là lĩnh vực đặc biệt cần quan tâm. Tính trung bình, phụ nữ ít được tham gia vào thị trường lao động, đối diện với sự chênh lệch về giới trong tỷ lệ tham gia thị trường lao động toàn cầu là trên 26 điểm phần trăm và kể cả khi họ tham gia họ cũng khó có thể tìm được một việc làm. Khoảng cách này đặc biệt lớn ở Bắc Phi và các nước Ả-rập, nơi mà phụ nữ có nguy cơ thất nghiệp gấp hai lần nam giới. Khi đã có việc làm, phụ nữ lại phải đối mặt sự phân biệt về lĩnh vực, nghề nghiệp và hình thức quan hệ việc làm, dẫn đến việc tiếp cận với việc làm có chất lượng hạn chế. Chẳng hạn như, năm 2017, 82% phụ nữ ở các nước đang phát triển đang làm các công việc dễ bị tổn thương, so với tỷ lệ này ở nam giới là 72%. Việc thiếu các cơ hội việc làm cho thanh niên (ví dụ như những người dưới 25 tuổi) lại tạo ra thách thức lớn toàn cầu khác. Thanh niên càng có nguy cơ bị thất nghiệp hơn người lớn, với tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên trên toàn cầu ở mức 13%, hay cao gấp ba lần tỷ lệ này của người lớn là 4,3%. Thách thức này đặc biệt nghiêm trọng ở Bắc Phi, gần 30% thanh niên trong thị trường lao động không có việc làm. Quan trọng hơn là sự bất bình đẳng về giới đã nảy sinh trong đối tượng lao động trẻ, khiến cho những nỗ lực giảm khoảng cách về giới trong tương lai càng trở nên khó khăn hơn. Sự dịch chuyển về cơ cấu dự kiến sang lĩnh vực dịch vụ trong tương lai có thể tạo thêm nhiều áp lực về chất lượng việc làm Những yếu tố bên trong và bên ngoài, như tiến bộ về công nghệ, tích lũy vốn, toàn cầu hóa, nhân khẩu học và các chính sách của chính phủ, được kỳ vọng sẽ tiếp tục thúc đẩy sự tái phân bổ việc làm giữa các ngành sản xuất. Trong số tất cả các nhóm thu nhập, một số lượng tăng chưa từng thấy người lao động dự kiến trong ngành dịch vụ, trong khi đó tỷ trọng việc làm trong ngành nông nghiệp được tính toán để duy trì xu hướng giảm trong dài hạn. Hơn thế, tỷ trọng việc làm trong ngành sản xuất dự kiến tiếp tục giảm tại các nước thu nhập trung bình cao và các nước phát triển, và chỉ tăng nhẹ ở các nước thu nhập trung bình thấp. Điều này khẳng định xu thế “phi công nghiệp hóa sớm”, theo đó các nước thu nhập thấp hơn đang chứng kiến tỷ trọng việc làm trong ngành công nghiệp giảm ở những giai đoạn phát triển sớm hơn so với các nước phát triển. Hiện tượng này có thể dẫn đến tác động chuyển đổi cơ cấu tích cực trong việc giảm việc làm dễ bị tổn thương và phi chính thức ít hơn dự kiến, do phần lớn người lao động rời khỏi khu vực việc làm có khả năng tìm được việc làm trong hàng loạt các dịch vụ thị trường, nơi mà tình trạng điều kiện làm việc nghèo nàn cao hơn trong lĩnh vực công nghiệp. Tại các nước phát triển, việc tăng việc làm trong ngành dịch vụ dự kiến có thể làm gia tăng tình trạng việc làm bán thời gian và thiếu việc làm theo thời kỳ. Do đó, lộ trình chuyển đổi cơ cấu dự kiến dường như ít có khả năng dẫn tới cải thiện rộng rãi về điều kiện làm việc. Do vậy, những nỗ lực mạnh mẽ về chính sách thúc đẩy chính thức hóa và chất lượng công việc và năng suất trong ngành dịch vụ là một điều kiện tiên quyết quan trọng nhằm đảm bảo quá trình chuyển dịch cơ cấu mang lại việc làm bền vững. 7
8. Một dân số già hóa sẽ tạo thêm áp lực đối với những thách thức của thị trường lao động tương lai Tuổi thọ kéo dài và tỷ lệ sinh giảm dẫn đến tăng trưởng dân số toàn cầu giảm đáng kể và xu thế này dự kiến sẽ còn tiếp tục trong vài thập kỷ tới. Một tác động tức thời của sự suy giảm này là việc tăng trưởng của lực lượng lao động toàn cầu sẽ không đủ bù cho sự gia tăng nhanh chóng của nhóm đối tượng nghỉ hưu, tạo áp lực lớn cho cả hệ thống hưu trí và thị trường lao động nói chung. Ở các nước phát triển, già hóa dân số diễn tiến nhanh hơn đáng kể, ước tính đến năm 2030, cứ mười người trong lực lượng lao động thì có gần năm người 65 tuổi trở lên, tăng 3,5 lần kể từ năm 2017. Trong khi đó, già hóa dân số chắc chắn sẽ dẫn đến tuổi trung bình của những người trong lực lượng lao động tăng lên, thách thức khả năng của người lao động theo kịp tốc độ đổi mới và thay đổi cơ cấu trong thị trường lao động. Trên toàn cầu, độ tuổi trung bình người lao động ước tính tăng từ khoảng 40 tuổi năm 2017 lên 41 tuổi vào năm 2030, tăng nhanh hơn đáng kể tại Châu Âu và Đông Á, đặc biệt là Trung Quốc. Những xu hướng này cùng nhau sẽ tạo nên một số thách thức, bao gồm việc giữ cho những người về hưu khỏi đói nghèo, thúc đẩy kết quả việc làm bền vững vì một lực lượng lao động ngày một già hóa và giúp những lao động lớn tuổi thích ứng với sự thay đổi trong thế giới việc làm. Có thể nói, đói nghèo ở tuổi già gắn liền với sự bất bình đẳng trong thị trường lao động hiện tại do người lao động làm việc trong điều kiện kém hơn và thu nhập thấp hơn ít có cơ hội tiếp cận và ít có khả năng tham gia các chương trình tiết kiệm hưu trí. Do vậy, đảm bảo cơ hội thị trường lao động đầy đủ cho tất cả mọi người trong khi vừa phải cải thiện những kết quả của thị trường lao động là nền tảng quan trọng cho mục tiêu xóa đói nghèo ở tuổi già. Về khía cạnh này, thúc đẩy khả năng tìm việc của người lao động bằng cách học tập suốt đời là chìa khóa mở rộng cơ hội việc làm cho họ, kể cả khi họ nhiều tuổi hơn. Những hành động mục tiêu cũng cần thiết để khuyến khích người lao động lớn tuổi tham gia các chương trình đào tạo và cải thiện kỹ năng nhằm giảm nguy cơ không được thị trường lao động tiếp nhận và nghỉ hưu sớm, tạo thêm áp lực cho các hệ thống hưu trí. 8
9. 1) XU HƯỚNG XÃ HỘI VÀ VIỆC LÀM TOÀN CẦU Triển vọng kinh tế toàn cầu trong dài hạn duy trì ở mức khiêm tốn mặc dù tăng trưởng năm 2017 cao hơn dự kiến Tăng trưởng kinh tế toàn cầu tăng 3,6% năm 2017, so với 3,2% năm 2016 (IMF, 2017a). Con số này thể hiện sự điều chỉnh tăng 0,2 điểm phần trăm so với dự báo một năm trước, khiến cho 2017 là năm đầu tiên kể từ năm 2010 tăng trưởng thực tế vượt mức dự kiến. Mức tăng trưởng kinh tế toàn cầu khiêm tốn diễn ra trên diện rộng, dựa trên sự mở rộng ở các nước đang phát triển, các nước mới nổi cũng như các nước phát triển. Mức tăng tương ứng ở các nước mới nổi đạt mức 4,9% năm 2017 chủ yếu là do kết thúc chu kỳ suy thoái ở các nước như Brazil và Liên bang Nga. Ở các nước phát triển, dự kiến mức độ tăng trưởng tăng từ 1,6% năm 2016 lên 2,1% năm 2017. Trong thời gian tới, với sự kết hợp của giá tài nguyên tương đối ổn định, tăng trưởng bình thường ở hầu khắp các nền kinh tế lớn và đầu tư cố định duy trì ổn định ở mức vừa phải dự báo không có bất kỳ ảnh hưởng hay sự kích ứng nào đủ để thay đổi mức tăng trưởng toàn cầu dự kiến. Do đó, dự báo tăng trưởng trung hạn duy trì ở mức khiêm tốn 3,7% năm 2018 và những năm tiếp theo (xem Hộp 1.1). Hộp 1.1 Tăng trưởng chậm: một điều bình thường mới? Dự báo tăng trưởng kinh tế toàn cầu năm năm được xuất bản trong nhiều số của cơ sở dữ liệu Viễn cảnh Kinh tế Thế giới của IMF cho thấy tỷ lệ tăng trưởng toàn cầu tiềm năng dự kiến. Thực tế là con số dự báo này đã giảm từ 4,8% trong số tháng 10 năm 2011 xuống mức khiêm tốn 3,8% tại số hiện tại, tháng 10 năm 2017 cho thấy tiềm năng tăng trưởng trung hạn dự kiến đã giảm đáng kể, xuống 1 điểm phần trăm đối với các nước và tại tất cả các mức thu nhập. Tính trong giai đoạn năm năm, con số này tương đương với mức chênh gần 5% của mức thu nhập trung bình. Tăng trưởng đầu tư cố định thấp ít nhất cũng giải thích được một phần nguyên nhân tăng trưởng kinh tế suy giảm. Tình trạng này dẫn đến thiếu hụt trong tổng cầu và các yếu tố sản xuất tương lai. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng đầu tư duy trì ở mức thấp ở phần lớn các nước mặc dù có điều kiện môi trường thuận lợi, như giá trị thị trường chứng khoán, chính sách tài khóa thuận lợi ở nhiều nước phát triển và lợi nhuận của các công ty lớn. Sự bất bình đẳng trong thu nhập và khoảng cách giàu nghèo cũng là yếu tố tác động đến tổng cầu do các hộ gia đình giàu hơn có xu hướng tiêu dùng tỷ trọng thu nhập thấp hơn. Một yếu tố khác góp phần làm cho tăng trưởng sản lượng thấp là do tăng năng suất thấp, bắt nguồn một phần từ tăng trưởng đầu tư yếu kém nhưng cũng đồng thời phản ánh tốc độ đổi mới và hội nhập thương mại suy giảm. Thêm vào đó, sự gia tăng việc làm trong các ngành dịch vụ trên toàn thế giới (xem Chương 3) góp phần làm suy giảm tăng trưởng về năng suất, do tăng năng suất trong những ngành này khó đạt được hơn và cũng khó đo lường được. Nguồn: IMF, 2011 và 2017a; Liên Hợp Quốc, 2017a. Triển vọng thị trường toàn cầu vẫn yếu, tiến bộ trong giảm việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo chậm lại Tiềm năng tăng trưởng yếu đặt gánh nặng lên năng lực kinh tế toàn cầu trong việc giảm thâm hụt việc làm tử tế trong trung hạn, đặc biệt ở khía cạnh số lượng và chất lượng việc làm và cách thức phân bổ việc làm (ví dụ như tính toàn diện của tăng trưởng và cơ hội thị trường lao động, xem hộp 1.2). Đặc biệt, đã nhận thấy xu hướng sau: Tình trạng thất nghiệp toàn cầu ổn định sau lần tăng năm 2016: theo số liệu ước tính mới của ILO, dựa trên bộ cơ sở dữ liệu và phương pháp luận cải tiến (xem hộp 1.3) cho thấy tỷ lệ thất nghiệp toàn cầu chững ở mức 5,6% năm 2017, tương đương với 192,7 triệu người thất nghiệp (bảng 1.1). Con số 9
10. này cho thấy mức tăng 2,6 triệu người so với năm 2016. Năm 2018, tỷ lệ thất nghiệp toàn cầu dự kiến giảm 0,1 điểm phần trăm, duy trì số lượng người thất nghiệp không thay đổi dù có sự gia tăng lực lượng lao động. Đó là do các thị trường lao động của các nước phát triển hoạt động mạnh mẽ, theo đó tỷ lệ thất nghiệp được đảm bảo giảm thêm 0,2 điểm phần trăm xuống còn 5,5%, một tỷ lệ thấp hơn mức trước khủng hoảng. Ngược lại, ở các nước mới nổi và đang phát triển, tăng trưởng việc làm được dự báo tăng thấp hơn tăng trưởng lực lượng lao động, gây tăng số lượng thất nghiệp tính theo đầu người ở mức 0,9 triệu vào năm 2018. Tỷ lệ thất nghiệp dự kiến sẽ giảm nhẹ, 0,1 điểm phần trăm ở các nước mới nổi và duy trì ổn định ở các nước đang phát triển. Xu thế khả quan do các nước mới nổi hồi phục dẫn đến tỷ lệ thất nghiệp duy trì ở mức 5,5% và số lượng thất nghiệp toàn cầu tăng tới 1,3 triệu người. Về tiến bộ đạt được trong việc giảm các hình thức việc làm dễ bị tổn thương, ví dụ như lao động tự làm hay lao động gia đình đã chững lại: lao động làm những công việc có tính chất dễ bị tổn thương thường là mang tính bấp bênh, họ thường làm công việc phi chính thức, ít có cơ hội tham gia đối thoại xã hội và ít có khả năng được hưởng lợi ích từ an ninh việc làm, thu nhập thường xuyên và tiếp cận an sinh xã hội hơn là những người lao động làm công ăn lương (ILO 2017e). Đáng lo ngại là, những tiến bộ đáng kể đạt được trước đây trong việc giảm các hình thức việc làm dễ bị tổn thương đã chững lại kể từ năm 2012, với tỷ lệ duy trì ở mức trên 4,2%. Năm 2017, gần 1,4 tỷ người lao động ước tính làm các công việc dễ bị tổn thương và mỗi năm, con số này lại tăng thêm 17 triệu người. Hộp 1.2 Sự suy giảm trong tốc độ tăng trưởng toàn cầu trong dài hạn có những ảnh hưởng quan trọng đến điều kiện làm việc tử tế và việc đạt được các mục tiêu phát triển bền vững đã được xác định trong Chương trình nghị sự về phát triển bền vững 2030. Trước hết là, tốc độ tăng trưởng thấp hơn đồng nghĩa với tiêu chuẩn sống trung bình tăng ở tốc độ chậm hơn, tác động tiêu cực đến tiềm năng giúp người dân thoát nghèo của một nền kinh tế (SDG1). Hai là, giữa mức độ phát triển và tình trạng việc làm dễ bị tổn thương có quan hệ nghịch rõ ràng, do đó, tốc độ tăng trưởng chậm hơn cho thấy tình trạng việc làm dễ bị tổn thương sẽ dai dẳng hơn. Ba là, sự suy giảm trong tăng trưởng kinh tế làm suy yếu tiềm năng tăng trưởng tiền lương thực tế. Cuối cùng, tốc độ tăng trưởng giảm làm chậm quá trình tạo việc làm, khiến cho mọi người khó tìm được việc làm hơn (SDG8). Để tránh thâm hụt việc làm tử tế ngày càng tăng, quan trọng là phải tăng tính hiệu quả của tăng trưởng. Thứ nhất là, tăng trưởng cần phải toàn diện hơn để các nhóm người bị thiệt thòi có thể hưởng lợi nhiều hơn từ những cải tiến tổng thể trong tiêu chuẩn sống và điều kiện làm việc. Thứ hai là, tăng trưởng cần phải chú trọng đầy đủ vào vấn đề việc làm để tạo thêm nhiều cơ hội việc làm cho một lực lượng lao động lớn hơn. Từ đó, thành tựu đạt được đối với những mục tiêu này có thể thúc đẩy tăng trưởng, tạo nên một chu trình tăng trưởng nhân đạo và việc làm bền vững. Hộp 1.3 Điều chỉnh số liệu thất nghiệp toàn cầu Số liệu ước tính về thất nghiệp toàn cầu đã được điều chỉnh giảm so với số liệu thể hiện trong Báo cáo Xu hướng 2017 (biểu 1.1). Sự điều chỉnh này xuất phát từ nhiều cải tiến về số liệu và phương pháp dự báo hơn là phản ánh triển vọng thị trường lao động toàn cầu tốt hơn dự kiến. Cụ thể là ba điều chỉnh đã được thực hiện như mô tả dưới đây: (1) Điều chỉnh tỷ lệ thất nghiệp trong quá khứ: để phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế về thống kê và nỗ lực cải thiện tính chính xác và có thể so sánh của các chỉ số giữa các nước và giữa các thời kỳ, ILO đã nỗ lực không ngừng trong việc cải tiến cơ sở dữ liệu thống kê. Những phương pháp này đã tổng hợp thêm các dữ liệu bổ sung (số liệu mới hay được cập nhật của các nước), bỏ các dữ liệu đầu vào không nhất quán và những điều chỉnh này xuất phát từ việc áp dụng tiêu chí đã được quốc tế đồng thuận trong việc tính toán tỷ lệ thất nghiệp ở các nước trước đây đã từng sử dụng những định nghĩa không cụ thể và lỏng lẻo về 10
11. thất nghiệp. Những thay đổi này thể hiện 85% điều chỉnh giảm trong số liệu về thất nghiệp toàn cầu. (2) Điều chỉnh số liệu về lực lượng lao động: những điều chỉnh này được thực hiện theo cơ sở dữ liệu ước tính và dự báo về lực lựng lao động cập nhật của ILO (LFEP), bao gồm số liệu mới về dân số (Liên Hợp Quốc, 2017b) và số liệu lực lượng lao động gia nhập thị trường cũng như phản ánh những cải tiến đáng kể trong các phương pháp ước tính. Sự điều chỉnh này hàm ý thay đổi về thất nghiệp tính theo đầu người ngay cả khi tỷ lệ thất nghiệp trong quá khứ không thay đổi. (3) Điều chỉnh số liệu dự báo: là những thay đổi trong tỷ lệ thất nghiệp dự báo do bổ sung dữ liệu đầu vào mới nhất và số liệu về phát triển kinh tế (Phụ lục C nêu những chi tiết được bổ sung liên quan đến nguồn số liệu điều chỉnh thất nghiệp toàn cầu tính trên đầu người). Biểu 1-1 So sánh tỷ lệ và mức thất nghiệp toàn cầu, Mô hình kinh tế lượng xu hướng của ILO, tháng 11/216 và 11/2017 Ghi chú: Theo Nghị quyết I do Hội nghị Thống kê Lao động Quốc tế lần thứ 19 thông qua, một người được coi là thất nghiệp nếu đáp ứng ba tiêu chí sau trong thời gian tham chiếu: (i) Người đó không có việc làm, (ii) Người đó đang tìm việc, và (iii) Người đó sẵn sàng tiếp nhận công việc. 11
12. Bảng 1-1 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, 2007-19 Ghi chú: Trong báo cáo này, số liệu năm 2017 là ước tính sơ bộ và số liệu cho năm 2018 và năm 2019 là số liệu dự báo. Tỷ lệ người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo tương đối và nghèo cùng cực bao gồm tỷ lệ người lao động sống trong các hộ gia đình có thu nhập hoặc tiêu dùng bình quân đầu người trong khoảng 1,90 đô la Mỹ và 3,10 đô la Mỹ một ngày, theo khái niệm sức mua tương đương (PPP) và thấp hơn 1,90 đô la Mỹ một ngày (PPP) . Để biết danh sách chi tiết các nhóm khu vực, quốc gia và thu nhập, xem Phụ lục A. Nguồn: Các mô hình kinh tế lượng của ILO, tháng 11 năm 2017. Tình trạng người có việc làm nhưng vẫn nghèo tiếp tục giảm nhưng với tốc độ chậm hơn: tỷ trọng dân số có việc làm sống trong tình cảnh nghèo cùng cực (sống trong những hộ gia đình mà mức tiêu dùng bình quân đầu người thấp hơn 1,90 đô la Mỹ một ngày theo khái niệm sức mua tương đương (PPP))1 tiếp tục giảm trong dài hạn, đạt mức 11,2% tại các nước đang phát triển và các nước mới nổi năm 2017. Mặc dù đã đạt được những tiến bộ đáng kể trong quá khứ, năm 2017 có khoảng 300 triệu người lao động sống trong tình cảnh nghèo cùng cực ở các nước mới nổi và đang phát triển, 1 Số liệu về người có việc làm nhưng vẫn nghèo được quy chiếu theo khái niệm sức mua tương đương (PPP) trong toàn bộ báo cáo 12
13. con số này lên đến hơn 700 triệu người nếu phân loại họ ở mức nghèo tương đối (sống trong điều kiện tiêu dùng ít hơn 3,10 đô la Mỹ một ngày theo PPP). Đáng lo ngại là tiến bộ đạt được đang chậm lại và các nước đang phát triển thì không giữ được tốc độ này do sự gia tăng của lực lượng lao động. Do đó, số lượng người nghèo cùng cực ở các nước đang phát triển dự kiến vẫn duy trì ở mức trên 100 triệu người, đồng nghĩa với việc hơn một phần ba số người lao động ở các nước đang phát triển dự kiến vẫn sẽ sống trong tình cảnh nghèo cùng cực trong những năm tới. Điều này khiến cho việc đạt được mục tiêu xóa đói nghèo đặt ra trong SDGs, đặc biệt là SDG 1 trở nên khó khăn (xem Hộp 1.2). Sau những suy giảm về điều kiện thị trường lao động trong những năm trước, thất nghiệp toàn cầu giữ ở mức ổn định và sự hồi phục trong tăng trưởng kinh tế năm 2017 góp phần giảm bớt bất ổn xã hội ở nhiều khu vực trên thế giới (Hộp 1.4). Điều này đánh dấu sự phát triển tích cực so với năm 2016, khi bất ổn xã hội gia tăng ở hầu khắp các khu vực (ILO, 2017a). Hộp 1.4 Xu hướng mới nhất trong chỉ số bất ổn xã hội Khi những thách thức thị trường lao động chưa phải là nguyên nhân duy nhất của bất ổn xã hội (những yếu tố khác bao gồm tự do cá nhân, tiêu chuẩn sống và quy trình dân chủ), việc cải thiện tình trạng kinh tế ở hầu khắp các khu vực trên thế giới được thể hiện ở bất ổn xã hội hay bất mãn giảm. Thực chất là, dựa trên chỉ số bất ổn xã hội của ILO, đo lường sự bất thuận về tình hình kinh tế-xã hội và chính trị ở các quốc gia, điểm trung bình bất ổn xã hội toàn cầu đã giảm 1 điểm trong giai đoạn 2016 và 2017, xuống mức 22,0 điểm (biểu 1.2). Tuy nhiên, ba khu vực chứng kiến sự gia tăng trong chỉ số bất ổn xã hội, nổi bật nhất là Châu Mỹ Latin và Ca-ri-bê, là khu vực bị ảnh hưởng trầm trọng nhất bởi thị trường lao động hoạt động yếu kém trong năm 2017. Ngược lại, các khu vực Châu Á, Châu Phi hạ Sahara và các quốc gia Ả-rập nhận thấy mức giảm tương đối mạnh trong chỉ số bất ổn xã hội. Mặc dù có một chút cải thiện, khu vực Bắc Phi vẫn có nguy cơ bất ổn xã hội tăng cao với điểm chỉ số hiện tại là trên 4 điểm, cao hơn mức trung bình trong dài hạn. Tăng trưởng lực lượng lao động nhanh tại các khu vực với điều kiện làm việc nghèo nàn là nguy cơ đối với tiến bộ toàn cầu Sự dịch chuyển địa lý quan trọng trong việc phân phối lực lượng lao động toàn cầu trong trung hạn sẽ diễn ra do tỷ lệ tăng trưởng lực lượng lao động khá đa dạng tại các khu vực. Chẳng hạn như, năm 2030, Châu Phi hạ Sahara và Nam Á sẽ là điểm đến của 38% lực lượng lao động toàn cầu, tăng từ 26% năm 1990 (Biểu 1.3). Từ năm 2017 đến 2030, nguồn cung về lao động (mọi độ tuổi) sẽ tăng đạt mức 198 triệu người ở Châu Phi hạ Sahara và 166 triệu người ở Nam Á. Do hai khu vực này là nơi tập trung phần lớn lao động nghèo có việc làm và dễ bị tổn thương của toàn thế giới (Chương 2), tỷ trọng lao động bị ảnh hưởng bởi điều kiện làm việc nghèo nàn trung bình toàn cầu có khả năng tăng lên dù đã có những tiến bộ đáng kể đạt được trong việc cải thiện điều kiện làm việc trên toàn cầu, đặc biệt là ở những khu vực này. 13
14. Biểu 1-2 Thay đổi trong chỉ số bất ổn xã hội, 2016-17 Biểu 1-3 Tỷ trọng trong lực lượng lao động toàn cầu theo khu vực, 1990 và 2030 (%) 14
15. Vẫn tồn tại bất bình đẳng trong cơ hội thị trường lao động đối với phụ nữ Ẩn sau những xu hướng xã hội và thị trường lao động chung là sự phân biệt đối xử, thường ở diện rộng và hiện hữu trong nhiều nhóm nhân khẩu (ILO, 2016a, 2017b và 2017c). Đáng chú ý là sự phân biệt về giới trong các cơ hội thị trường lao động, thường xảy ra và tồn tại trong mọi khía cạnh của thị trường lao động, bắt nguồn từ mối tương tác phức tạp trong vai trò về giới, những ràng buộc về kinh tế - xã hội và sở thích cá nhân, ví dụ như trách nhiệm chăm sóc không bình đẳng và phân biệt đối xử (ILO, 2017c). Trong nhiều trường hợp, tỷ lệ tham gia của phụ nữ vẫn duy trì ở mức thấp hơn nhiều so với nam giới. Thực trạng này đặc biệt đáng chú ý ở Bắc Phi, các quốc gia Ả-rập và Nam Á, nơi mà khoảng cách giới trong tỷ lệ tham gia lên tới trên 50 điểm phần trăm, gần gấp đôi mức trung bình toàn cầu. Khoảng cách lớn như vậy trong tỷ lệ tham gia là do tỷ lệ tham gia cực thấp của phụ nữ, thấp nhất so với toàn cầu là ở các quốc gia Ả-rập (18,9%), Bắc Phi (21,9%) và Nam Á (27,6%). Những tỷ lệ thấp này cũng chịu tác động bởi nhiều yếu tố kinh tế xã hội và văn hóa xã hội, hạn chế phụ nữ tham gia vào thị trường lao động (như trên). Thậm chí trong số những người tham gia thị trường lao động, phụ nữ phải đối mặt nhiều rào cản về việc làm, với tỷ lệ thất nghiệp cao hơn gấp đôi so với nam giới tại nhiều khu vực như các quốc gia Ả-rập và Bắc Phi. Hơn thế, sự phân biệt đáng kể về lĩnh vực và nghề nghiệp nghĩa là các công việc mà phụ nữ được tiếp cận khác với nam giới. Do đó, phụ nữ thường chỉ tiếp cận được những công việc có chất lượng kém hơn, tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương của phụ nữ, đặc biệt là lao động gia đình, thường xuyên cao hơn so với nam giới ở Châu Phi, Châu Á – Thái Bình Dương và các quốc gia Ả-rập. Cuối cùng, sự phân chia thị trường lao động về loại hình và chất lượng công việc, góp phần tạo nên khoảng cách lớn về tiền lương (ILO, 2016b). Những xu thế về khoảng cách giới này sẽ tiếp tục được thảo luận và diễn giải trong báo cáo Triển vọng Việc làm và Xã hội Thế giới: xu hướng đối với phụ nữ của ILO sắp được xuất bản vào tháng 3 năm 2018. Chính vì thế, phụ nữ thường không đủ điều kiện được hưởng an sinh xã hội (bao gồm cả trợ cấp thất nghiệp, hưu trí và chế độ thai sản) do tỷ lệ tham gia thị trường lao động của họ thấp hơn, khiến cho mức độ thất nghiệp cao hơn và khả năng làm các công việc có tính chất dễ bị tổn thương lớn hơn. Những yếu tố này, cộng thêm thực tế là phụ nữ thường nhận mức trợ cấp thấp hơn, khiến cho họ có nhiều nguy cơ nghèo đói. Hơn nữa, ngay cả khi đã có những cải thiện đối với phụ nữ, tốc độ cải thiện này không phải lúc nào cũng như đối với nam giới. Tất cả những điều này nhấn mạnh sự cần thiết phải tăng cường nỗ lực cải thiện các cơ hội thị trường lao động cho phụ nữ. Những báo cáo gần đây của ILO (ILO, 2016a và 2017c) đề xuất những chính sách toàn diện nhằm thu hẹp khoảng cách giới dai dẳng trong thị trường lao động và tạo bước tiến trong việc đạt được SDGs. Về cơ bản là, giảm sự bất bình đẳng trong các cơ hội thị trường lao động sẽ giúp đạt được những thành tựu không chỉ cho SDG về bất bình đẳng giới (SDG 5) mà còn cho những mục tiêu về xóa đói nghèo và bất bình đẳng (SDG 1) và tăng trưởng kinh tế và việc làm bền vững (SDG 8). 15
16. 2) XU HƯỚNG XÃ HỘI VÀ VIỆC LÀM CÁC KHU VỰC Do thị trường lao động và các kết quả xã hội không đồng nhất như đã mô tả tại Chương 1, chương này sẽ đánh giá, giữa các khu vực và trong nội bộ các khu vực, (i) diễn tiến mới trong thị trường lao động và kinh tế và (ii) khía cạnh xã hội và việc làm trong ngắn hạn (xem Phụ lục A về danh mục chia nhóm theo khu vực, quốc gia và thu nhập của ILO) CHÂU PHI Triển vọng kinh tế của Châu Phi được nhìn nhận sẽ cải thiện, với mức tăng trưởng dự kiến đạt 3,7% năm 2017, tăng từ 2,1% năm 2016. Sự cải thiện dự kiến này phụ thuộc lớn với sự hồi phục của giá hàng tiêu dùng, thể hiện con đường tăng trưởng khác biệt giữa các nước xuất khẩu hàng tiêu dùng và các nước không xuất khẩu hàng tiêu dùng trong khu vực. Do đó, nền kinh tế của cả Bắc Phi và Châu Phi hạ Sahara đối mặt với những thách thức phải đảm bảo tăng trưởng toàn diện và xây dựng khả năng hồi phục đối với sự biến động giá cả hàng tiêu dùng trong bối cảnh biến đổi khí hậu không thể dự đoán được và sự bất ổn về địa chính trị. Do vậy, sự đa dạng kinh tế bền vững, sự bền vững về tài chính, phát triển cơ sở hạ tầng và tăng trưởng toàn diện là những ưu tiên hàng đầu trong việc đạt được những thành tựu về việc làm bền vững và xóa đói nghèo. Mặc dù tăng trưởng được dự đoán sẽ dần dần hồi phục và tăng lên trên phạm vi rộng trong khu vực, mức độ tăng trưởng vẫn sẽ duy trì dưới mức cần thiết để có thể giải quyết những thách thức về xã hội và thị trường lao động hiện hữu ở Châu Phi một cách hiệu quả. Liên quan đến sự tiến bộ chậm chạp của tăng trưởng, tỷ lệ thất nghiệp của cả lục địa dự kiến sẽ không thay đổi so với năm trước, giữ ở mức 7,9% (bảng 2.1). Số lượng người thất nghiệp dự kiến tăng nhẹ, chủ yếu ở khu vực Châu Phi hạ Sahara, do sự gia tăng lớn của lực lượng lao động trong điều kiện thị trường lao động ít được cải thiện. Khu vực này có tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương cao nhất trên toàn cầu, duy trì ở mức xấp xỉ 66 phần trăm. Điều này cho thấy, năm 2017, 290 triệu người lao động Châu Phi được dự báo sẽ tham gia những hình thức việc làm dễ bị tổn thương – một con số dự kiến sẽ tăng thêm gần 9 triệu năm 2018, với mức tăng lớn nhất ở khu vực Châu Phi hạ Sahara. Tình trạng người có việc làm nhưng vẫn nghèo trên toàn lục địa đang được cải thiện ở khía cạnh tỷ lệ người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo cùng cực, do tỷ lệ này được dự báo sẽ tiếp tục giảm xuống mức khoảng 31% năm 2018. Tuy nhiên, tỷ lệ người nghèo vừa phải có việc làm dự kiến sẽ duy trì ổn định ở mức xấp xỉ 23%. Nhìn chung, gần 250 triệu người lao động ở Châu Phi sống trong điều kiện nghèo cùng cực và nghèo tương đối – con số này được dự báo sẽ tăng trung bình 4 triệu người mỗi năm do sự tăng trưởng nhanh chóng của nhóm dân số trong độ tuổi lao động và mức cải thiện tỷ lệ người nghèo có việc làm chưa đủ. 16
17. Bảng 2-1 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Châu phi, 2007-19 Ghi chú: Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương được xác định bằng tỷ lệ lao động tự làm và lao động gia đình trên tổng việc làm. Tỷ lệ lao động có việc làm sống trong tình cảnh nghèo tương đối hay nghèo cùng cực là tỷ lệ lao động sống trong các hộ gia đình có thu nhập hay mức tiêu dùng trên đầu người lần lượt là từ khoảng 1,90 đô la Mỹ đến 3,10 đô la Mỹ một ngày (theo PPP) và ít hơn 1,90 đô la Mỹ một ngày (theo PPP). Nguồn: Mô hình Kinh tế lượng của ILO, tháng 11 năm 2017: ILOSTAT BẮC PHI Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của khu vực Bắc Phi được dự báo sẽ tăng đạt mức 5,4% trong năm 2017, đánh dấu sự hồi phục so với mức tăng trưởng của năm trước là 3,2%. Sự hồi phục này thể hiện rõ ràng nhất ở các nước nhập khẩu dầu được sự hỗ trợ mạnh mẽ bởi nhu cầu trong nước và xuất khẩu. Các nước như Ai Cập và Ma rốc chứng kiến sự gia tăng trong đầu tư trực tiếp nước ngoài cùng với tăng trưởng về du lịch. Tuy-ni-si cũng được dự báo có mức tăng trưởng cao do xuất khẩu nhiều hơn, gắn liền với mức tăng trưởng mạnh mẽ ở Châu Âu. Thêm vào đó, sự gia tăng trong đầu tư cá nhân và thương mại do gần đây Mỹ bãi bỏ lệnh cấm vận kinh tế đối với Su-đăng dự kiến cũng sẽ thúc đẩy tăng trưởng của cả nước. Nhìn chung, các nước nhập khẩu dầu – Ai Cập, Ma rốc, Tuy-ni-si và Su-đăng – sự phục hồi tăng trưởng tốt hơn nhiều so với các nước xuất khẩu dầu như An-giê-ri và Libya. Các nước xuất khẩu dầu tiếp tục đối mặt với những thách thức của việc điều chỉnh giảm giá dầu, thậm chí là xuống mức thấp hơn năm trước, làm hạn chế tăng trưởng và góp phần đáng kể vào sự thâm hụt ngân sách và thâm hụt đối ngoại. Tuy nhiên, các nước lân cận trong 17
18. khu vực với những căng thẳng về địa chính trị và xung đột gây nên một mối đe dọa bất ổn chưa từng có đối với tình hình an ninh khu vực và triển vọng kinh tế trong tương lai. Mức thất nghiệp gia tăng phản ánh sự chênh lệch lớn trong thị trường lao động Tỷ lệ thất nghiệp ở Bắc Phi được dự báo sẽ giảm từ 11,7% năm 2017 xuống 11,5% năm 2018. Tuy nhiên, số lượng người thất nghiệp duy trì ổn định ở mức 8,7 triệu người trong bối cảnh dân số trong độ tuổi lao động tăng cao. Bắc Phi có tỷ lệ thất nghiệp cao nhất trên toàn cầu, do tỷ lệ thanh niên và phụ nữ thất nghiệp rất cao. Thực tế là thanh niên chiếm hơn 34% tổng số người thất nghiệp trong khi họ chỉ chiếm khoảng 14,6% lực lượng lao động. Điều này làm cho tỷ lệ thanh niên thất nghiệp của Bắc Phi cao nhất thế giới. Hơn nữa, tỷ lệ thất nghiệp của phụ nữ là 19,8%, cao hơn gấp đôi tỷ lệ này ở nam giới là 9,3%. Trong thực tế, những cải thiện về khoảng cách giới đã đảo chiều trong thập kỷ qua và khoảng cách này được dự báo sẽ lớn hơn trong giai đoạn 2018-2021 (ILO, 2017c). Rõ ràng là có những rào cản về cơ cấu đối với cả thanh niên và phụ nữ, trong nhiều trường hợp gắn với khoảng cách trong giáo dục và bất bình đẳng về cơ hội. Tình trạng này được thể hiện bằng tỷ lệ NEET (“không được giáo dục, không có việc làm hay không được đào tạo”) đối với thanh niên, tỷ lệ này của Bắc Phi là 26,1%, cao thứ hai trên toàn cầu, trong đó tỷ trọng phụ nữ lớn hơn (ILO, 2017b). Một tỷ lệ NEET của phụ nữ trẻ cao cho thấy sự tham gia của họ vào thị trường lao động bị hạn chế bởi họ phải sớm tham gia vào những công việc gia đình không được trả lương và những rào cản về thể chế mạnh mẽ mà họ phải đối diện (ILO, 2017c). Mức thất nghiệp duy trì cao, bắt nguồn từ khoảng cách lớn trong lao động trong khu vực, nhấn mạnh sự cấp thiết phải có những nỗ lực giải quyết những khoảng cách này, bắt đầu với việc giáo dục và đào tạo kỹ năng và xóa bỏ các rào cản như phân biệt đối xử. Việc giải quyết ngay và thành công những khoảng cách này không chỉ có lợi cho sinh kế của phụ nữ và các thế hệ tương lai mà đồng thời còn tạo ra tăng trưởng toàn diện và năng suất cao hơn trong khu vực. Nhu cầu này sẽ ngày càng trở nên cấp thiết hơn do dân số trong độ tuổi lao động được dự kiến sẽ tăng lên. Những người có việc làm đang phải đối mặt với điều kiện làm việc nghèo nàn Khoảng 30% người có việc làm đang làm những công việc dễ bị tổn thương. Con số này giảm nhẹ so với năm trước nhưng có liên hệ với số lượng lao động tăng lên và sự kiến sẽ vượt mức 20 triệu người vào năm 2018. Tình trạng này thậm chí ít khả quan hơn đối với phụ nữ, với 12 điểm phần trăm có khả năng làm những công việc dễ bị tổn thương (40%) hơn nam giới (24,5%), đặc biệt là đối với lao động gia đình. Hơn nữa, tỷ lệ người nghèo có việc làm ở Bắc Phi vẫn duy trì ở mức cao, với hơn một phần tư lao động sống trong điều kiện nghèo cùng cực hay nghèo vừa phải. Tuy nhiên, vẫn có những tiến bộ đạt được trong việc giảm tỷ lệ nghèo đói và số lượng người nghèo cùng cực và nghèo vừa phải có việc làm được dự báo sẽ giảm còn 16,4% năm 2018. CHÂU PHI HẠ SAHARA Tăng trưởng kinh tế được dự báo cải thiện hơn một điểm phần trăm so với mức thấp lịch trong tăng trưởng năm ngoái, từ 1,4% lên 2,6% năm 2017. Sự hồi phục trong tăng trưởng này là do nhiều yếu tố, trong đó có sự hồi phục của dầu và sản xuất nông nghiệp ở Nigeria và cải thiện điều kiện hạn hán ở phần lớn khu vực phía Đông và Nam Phi. Tuy nhiên, tăng trưởng chỉ đạt nửa mức trung bình hàng năm, ở mức khoảng 5 phần trăm trong vòng mười năm vừa qua. Mặc dù đã có sự tiến triển ở một số khu vực, nhiều nước, đặc biệt là các nước xuất khẩu hàng tiêu dùng, tiếp tục đối mặt với những căng thẳng về kinh tế vĩ mô phát sinh từ sự siết chặt tài khóa do doanh thu từ hàng tiêu dùng thấp hơn và vấn đề nợ công và trả nợ công không bền vững. Khí hậu khó lường và bất ổn chính trị cũng là những thách thức lớn. Những cú shock về khí hậu đặc biệt cấp bách do khu vực phụ thuộc nặng nề vào lĩnh vực nông nghiệp, không chỉ về việc làm mà đối với cả sinh kế hàng ngày, tình trạng này khiến cuộc sống của nhiều người ở nguy cơ đói nghèo và mất an ninh lương thực tăng lên. Nhìn chung, thúc đẩy tăng trưởng toàn diện và bền vững trong khu vực đòi hỏi đa dạng hóa nền kinh tế, đặc biệt là giữa các nước xuất khẩu hàng tiêu dùng nhằm đủ tăng doanh thu để đối phó với những khó khăn về kinh tế vĩ mô hiện tại, tạo bước đệm tài khóa cho chi tiêu công thiết yếu như củng cố cơ sở hạ tầng công cộng, tăng nhu cầu đầu tư và giải quyết tình trạng nghèo đói. Hơn nữa, 18
19. tăng trưởng kinh tế được dự báo hồi phục dần sẽ không đủ để bắt kịp với tốc độ tăng dân số, khiến cho những cải thiện trong kết quả thị trường lao động càng khó thực hiện Z Dân số tăng trưởng mạnh tạo áp lực đối với tình trạng thất nghiệp và việc làm chất lượng kém Tỷ lệ thất nghiệp của khu vực Châu Phi hạ Sahara năm 2017 về cơ bản không thay đổi, giữ ở mức 7,2%. Số lượng người thất nghiệp tăng hơn một triệu người do sự gia tăng mạnh mẽ về lực lượng lao động trong khu vực. Mặc dù tỷ lệ thất nghiệp tương đối thấp so với các khu vực đang phát triển khác, tỷ lệ này che dấu sự không đồng nhất giữa các nước trong khu vực: chẳng hạn như ở Nam Phi, tỷ lệ này giữ ở mức 27,7% năm 2017. Hơn nữa, tiến bộ đạt được trong việc thu hẹp khoảng cách giới ở Châu Phi hạ Sahara trong thập kỷ qua còn rất hạn chế (ILO, 2017c). Tuy nhiên, tỷ lệ thất nghiệp chỉ thể hiện một phần thực trạng của thị trường lao động của Châu Phi hạ Sahara, bởi vì một bộ phận đáng kể dân số trong độ tuổi lao động đơn giản là quá nghèo không làm việc và hầu hết các nước không chi trả trợ cấp thất nghiệp. Do đó, thách thức chủ yếu của thị trường lao động là việc làm chất lượng kém, bằng chứng là số lượng việc làm dễ bị tổn thương và phi chính thức cao. Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương được dự báo sẽ lên tới trên 72% năm 2018, vượt qua cả Nam Á và khiến cho vùng Châu Phi hạ Sahara là khu vực có tỷ lệ này cao nhất trên toàn cầu. Điều này có nghĩa là số lượng người tham gia các hình thức việc làm dễ bị tổn thương dự kiến sẽ tăng thêm hơn 8 triệu người, đạt mức 279 triệu người năm 2018. Khu vực này cũng phải đối mặt với tỷ lệ phi chính thức ngoài lĩnh vực nông nghiệp cao nhất, từ 34% ở Nam Phi đến 90,6% ở Benin (ILO, sắp xuất bản). Thách thức do phi chính thức mang lại thường nghiêm trọng và dai dẳng, đặc biệt do đặc điểm của nền kinh tế phi chính thức thường là tỷ lệ nghèo đói, bất bình đẳng và thâm hụt việc làm tử tế cao. Tỷ lệ phi chính thức cũng tăng trong trường hợp một bộ phận lớn dân số trong độ tuổi lao động đối mặt với sự cần thiết về kinh tế, cần phải làm việc trong khi thiếu các cơ hội việc làm chính thức. Do vậy, dân số trong độ tuổi lao động trong khu vực tăng lên nhanh chóng sẽ là một thách thức lớn hơn bao giờ hết do nền kinh tế phi chính thức thường đóng vai trò bước đệm bằng việc đến bước đường cùng cung cấp một công việc cần thiết để tồn tại. Tuy nhiên, sự xuất hiện của nền kinh tế phi chính thức đóng vai trò là một rào cản không chỉ đối với việc cải thiện điều kiện làm việc mà còn đối với việc tăng năng suất lao động và phát triển kinh tế trong khu vực. Đối với phụ nữ nói riêng, việc làm phi chính thức là phổ biến. Ở một số nơi ở Châu Phi hạ Sahara, khoảng cách giới trong việc làm phi chính thức là hơn 20 điểm phần trăm. Trong bộ phận thanh niên, khoảng cách giới thậm chí còn lớn hơn. Việc làm chất lượng kém phổ biến trong bối cảnh dân số trong độ tuổi lao động trẻ và tăng lên tiềm ẩn những đe dọa đối với các cơ hội phát triển tương lai. Trong bối cảnh xu hướng chuyển dịch cơ cấu hiện tại (Chương 3), thách thức này vẫn mang tính nghiêm trọng đối với một khu vực có tỷ lệ nhập học trung học cơ sở và trung học thấp nhất. Tuy thế, dân số trẻ tăng lên, bất chấp những thách thức, có thể tạo cơ hội mở rộng tiềm năng lao động của khu vực. Kết quả là đầu tư vào giáo dục thanh niên, thu hẹp khoảng cách giới trong cả thị trường lao động và giáo dục, thúc đẩy chuyển dịch từ trường học sang thị trường lao động hiệu quả và tạo việc làm tử tế là cần thiết để hưởng lợi từ sự chuyển dịch nhân khẩu trong khu vực (ILO, 2017b). Giảm người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo cùng cực trong bối cảnh người có việc làm nhưng vẫn nghèo tương đối tăng lên Khu vực Châu Phi hạ Sahara tiếp tục chứng kiến tỷ lệ người có việc làm nghèo cùng cực rất cao (như sống trong điều kiện tiêu dùng ít hơn 1,90 đô la Mỹ một ngày theo PPP), ở mức 36,6% và tỷ lệ người có việc làm nghèo tương đối (tiêu dùng trong khoảng từ 1,90 đô la Mỹ đến 3,10 đô la Mỹ một ngày) ở mức 24,4% năm 2017. Trong khi tỷ lệ người nghèo cùng cực có việc làm đến năm 2019 dự kiến sẽ giảm, tỷ lệ người nghèo vừa phải có việc làm lại được dự báo sẽ tăng lên gần 6 triệu người. Nhìn chung, điều này thể hiện tổng số 228 triệu người lao động ở Châu Phi hạ Sahara sống trong tình cảnh nghèo cùng cực hoặc nghèo tương đối. Thách thức của tình trạng người có việc làm nhưng vẫn nghèo thậm chí còn tệ hơn đối với thanh niên do khu vực này là nơi có tỷ lệ thanh niên có việc làm nghèo đói cao nhất, với gần 67% lao động trẻ ở Châu Phi hạ Sahara sống 19
20. trong nghèo đói năm 2017, số lượng thanh niên có việc làm nghèo đói của khu vực hạ Sahara đã tăng thêm hơn 7 triệu, đạt mức 58 triệu người. CÁC NƯỚC CHÂU MỸ BẮC MỸ Bắc Mỹ đạt mức tăng trưởng cao năm 2017 và dự kiến sẽ tiếp tục duy trì năm 2018 GDP của Bắc Mỹ tăng 2,3% năm 2017, thể hiện sự hồi phục tích cực ở mức gần tối đa một điểm phần trăm từ 1,5% năm ngoái. Những hoạt động mạnh mẽ của Hoa Kỳ và Canada được thúc đẩy bởi điều kiện tài chính thuận lợi và mức biến động thị trường thấp hơn. Sự cải thiện năm 2017 chủ yếu là do mức tăng trưởng cao hơn của Canada, ở mức 3%, so với mức 1,5% năm 2016. Hoa Kỳ cũng thể hiện sự cải thiện dần dần, với tỷ lệ tăng trưởng đạt 2,2% năm 2017 so với mức 1,5% năm 2016. Sự hồi phục trong lĩnh vực năng lượng cũng thúc đẩy đầu tư kinh doanh trong khu vực. Tuy nhiên, trong trung hạn, tăng trưởng kinh tế được dự đoán sẽ bị hạn chế bởi tốc độ tăng dân số trong độ tuổi lao động chậm hơn (Chương 4) và tỷ lệ người nghỉ hưu tăng lên. Bắc Mỹ đã chứng kiến tình hình lạm phát thấp bất thường mặc dù tỷ lệ thất nghiệp giảm và lãi suất thấp. Xu hướng này cũng liên quan đến tác động lan tỏa của tỷ lệ thất nghiệp giảm trong việc thúc đẩy tăng trưởng tiền lương nhanh hơn còn yếu. Tình trạng này cũng do tỷ trọng lao động bán thời gian không tự nguyện tương đối cao trong khu vực, trong khi tăng trưởng về tiền lương còn đặc biệt kém (IMF, 2017b). Thực tế là, kể từ cuộc khủng hoảng tài chính mới đây, sự tăng trưởng thu nhập trung bình yếu thường đi kèm với sự bất bình đẳng lớn về thu nhập (như trên). Sự hồi phục hỗ trợ cải thiện tình trạng thất nghiệp Tình trạng thất nghiệp trong khu vực kỳ vọng sẽ giảm từ 4,7% năm 2017 xuống 4,5% năm 2018, do tỷ lệ thất nghiệp ở cả Canada và Hoa Kỳ đều giảm. Tuy nhiên, số lượng người thất nghiệp ở Canada vẫn không thay đổi do lực lượng lao động tăng lên. Cả hai nước đều được kỳ vọng sẽ có tỷ lệ thất nghiệp tương đối ổn định trong năm 2019 (bảng 2.2). Bảng 2-2 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, Bắc Mỹ, 2007-19 Sự sụt giảm mạnh trong thị trường dù tỷ lệ thất nghiệp giảm tạo áp lực giảm tăng lương Mặc dù tỷ lệ thất nghiệp trong khu vực tiếp tục giảm, tỷ lệ lao động thiếu việc làm vẫn chưa được cải thiện tương xứng, thể hiện mức độ sụt giảm đáng kể của thị trường lao động khu vực (biểu 2.1). Thực trạng này thể hiện rõ ở Hoa Kỳ, nơi có tỷ lệ lao động thiếu việc làm tiếp tục tăng dù tỷ lệ thất nghiệp có giảm. Quan trọng hơn là, sự sụt giảm mạnh của thị trường lao động, như thể hiện ở Biểu 2.1, góp phần làm giảm tăng trưởng về lương trong khu vực. Mặc dù tỷ lệ thất nghiệp giảm, việc giảm này song hành với sự gia tăng việc làm bán thời gian không tự nguyện. Ở Hoa Kỳ, tỷ lệ việc làm bán thời gian không tự nguyện trong tổng số việc làm bán thời gian đã tăng từ 5,3% năm 2007 lên 8,1% năm 2016. Còn ở Canada, tỷ lệ này liên tục tăng, đạt mức 27,5% năm 2016 so với 23,2% năm 2007. Xu 20
21. thế này, đi đôi với sự gia tăng số lượng hợp đồng tạm thời ở cả hai nước2 dẫn tới tăng trưởng tiền lương kém hơn3. Biểu 2-1 Số liệu tổng hợp về tỷ lệ thiếu việc làm và thất nghiệp, 2000-16 (%) MỸ LATIN VÀ KHU VỰC CA-RI-BÊ Sau khi tăng trưởng phục hồi năm 2017, triển vọng kinh tế của khu vực dự kiến sẽ tăng mạnh hơn nữa trong vài năm tới Tăng trưởng kinh tế ở khu vực Mỹ Latinh và Ca-ri-bê dự kiến sẽ phục hồi trong giai đoạn dự báo, đạt 1,8% vào năm 2018 và 2,4% vào năm 2019. Điều này thể hiện sự cải thiện đáng kể so với tình hình năm 2017, khi GDP khu vực ước tính tăng 1,0%. Một phần quan trọng của sự cải thiện dự kiến này là do sự phát triển của Brazil, nơi tăng trưởng GDP dự kiến sẽ tăng gấp đôi, đạt mức 1,5% vào năm 2018, tăng từ 0,7% vào năm 2017. Tăng trưởng kinh tế dự kiến vẫn sẽ tương đối mạnh, trên 2,5% năm 2018, ở cả Argentina và Chilê, trong khi dự kiến giảm ở Mexico từ 2,1% năm 2017 xuống 1,9% vào năm 2018. Tỷ lệ thất nghiệp khu vực dự kiến sẽ giảm nhẹ nhưng vẫn vượt xa mức thấp của năm 2014 Tỷ lệ thất nghiệp của khu vực dự kiến sẽ giảm trong giai đoạn dự báo, từ 8,2% năm 2017 xuống 7,7% năm 2019 (bảng 2.3), nhưng vẫn cao hơn đáng kể so với mức thấp là 6,1% năm 2014. Tốc độ giảm tình trạng thất nghiệp tương đối chậm ở cấp khu vực được quyết định bởi các viễn cảnh thị trường lao động đa dạng giữa các nước trong khu vực. Chẳng hạn như, tỷ lệ thất nghiệp ở Brazil được dự báo sẽ giảm đáng kể lần đầu tiên kể từ năm 2014, xuống mức 11,9% năm 2018, từ 12,9% năm 2017. Tỷ lệ thất nghiệp của Mexico cũng như Columbia, Ecuador và Chile cũng được dự báo tăng, tuy ở mức không đáng kể (từ 3,5% lên 3,6% năm 2018 và 3,7% năm 2019). Nhìn chung, số người thất nghiệp trong khu vực được xác định sẽ giảm dần, duy trì ở mức dưới 25 triệu người trong vài năm tới. 2 Khoảng 10% lực lượng lao động ở Hoa Kỳ làm các công việc không thường xuyên hay khi được yêu cầu, những người có thu nhập thấp nhất bị tác động nghiêm trọng (ILO, 2016c). Ở Canada, việc làm tạm thời đã tăng liên tục trong ba thập kỷ qua. Năm 1989, việc làm tạm thời chiếm 7% tổng số việc làm công ăn lương; đến năm 1997, con số này đã tăng lên 11,3% và đến năm 2014 là 13,4% (như trên). 3 Một nghiên cứu mới đây cho thấy tỷ lệ việc làm bán thời gian không tự nguyện tăng1 điểm phần trăm dẫn đến 0,3 điểm phần trăm giảm trong tăng trưởng tiền lương danh nghĩa (IMF, 2017b). 21
22. Bảng 2-3 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Châu Mỹ Latinh và Caribe, 2007-19 Ghi chú: Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương được xác định bằng tỷ trọng của lao động tự làm và lao động gia đình trên tổng số lao động. Tỷ lệ người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo tương đối và nghèo cùng cực là tỷ lệ người lao động sống với mức thu nhập hay mức tiêu dùng bình quân đầu người trong khoảng 1,90 đô la Mỹ và 3,10 đô la Mỹ một ngày (theo PPP) và thấp hơn 1,90 đô la Mỹ một ngày (theo PPP). GCC gồm các nước thuộc Hội đồng Hợp tác các quốc gia Ả-rập vùng Vịnh là Bahrain, Kuwait, Oman, Qatar, Ả-rập Saudi và Các tiểu vương quốc Ả-rập thống nhất. Các nước không thuộc GCC bao gồm Iraq, Jordan, Li băng, Khu vực Palestin bị chiếm đóng, Cộng hòa Ả-rập Syria và Yemen. Tỷ lệ thất nghiệp của các nước được thể hiện tại bảng này có thể khác với báo cáo thống kê quốc gia trong trường hợp định nghĩa về thất nghiệp khác với các tiêu chuẩn do Hội nghị Thống kê Lao động Quốc tế xây dựng. Nguồn: Mô hình Kinh tế Lượng của ILO, tháng 11 năm 2017 Cải thiện về chất lượng việc làm đã chững lại, trong khi tình trạng phi chính thức vẫn phổ biến Tỷ trọng lao động làm các công việc dễ bị tổn thương đã tăng trong ba năm liên tiếp, lên tới 32,2% năm 2017 (cao hơn năm 2014 một điểm phần trăm tối đa), tỷ trọng này được kỳ vọng sẽ tiếp tục duy trì tới năm 2019. Điều này có nghĩa là số lao động làm các công việc dễ bị tổn thương được dự báo sẽ tiếp tục tăng từ 87 triệu người năm 2014, đạt mức trên 91 triệu người năm 2018. Thêm vào đó, tình trạng việc làm phi chính thức trong khu vực vẫn phổ biến và là một trong những khu vực có tỷ lệ cao nhất trên toàn cầu. Tỷ trọng việc làm phi chính thức trung bình trong tổng số việc làm giữa các nước trong khu vực ở mức khoảng 58%, từ Uruguay với 24,5 phần trăm đến Bolivia với trên 83% (biểu 2.2). Tỷ trọng này cũng cao ở các nước có mức thu nhập tương đối cao, như Chile, Brazil và Argentina với mức trên 40%, Mexico với mức trên 53% và Colombia với 60%.4 Không có khác biệt nào đáng kể trong thành phần phi chính thức giữa các nước trong khu vực với phần lớn việc làm phi chính thức là lao động tự làm và lao động trong khu vực phi chính thức. Tuy nhiên, ở một số nước trong đó có Mexico, Paraguay và ở mức độ thấp hơn một chút là Brazil, tỷ lệ việc làm phi chính thức trong các doanh nghiệp chính thức cũng khá cao. Điều này đòi hỏi phải có các chính sách riêng biệt, chú trọng khuyến khích chính thức hóa cả các doanh nghiệp phi chính thức và người lao động phi chính thức trong các doanh nghiệp chính thức. Giảm tình trạng phi chính thức được 4 Để tìm hiểu thêm về phi chính thức, xem ILO (2017d). 22
23. cho là một trong những cách thức hứa hẹn nhất nhằm xóa bỏ tình trạng người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo cùng cựcvà nghèo vừa phải vẫn đang tác động đến hơn 8% người lao động trong khu vực. Biểu 2-2 Tỷ lệ việc làm phi chính thức theo lĩnh vực hoạt động, năm gần nhất (phần trăm tổng số việc làm) CÁC QUỐC GIA Ả-RẬP Triển vọng kinh tế đang được cải thiện nhưng vẫn phụ thuộc vào căng thẳng địa chính trị trong khu vực Tăng trưởng kinh tế ở khu vực các quốc gia Ả-rập được dự báo sẽ hồi phục, đạt 2,3% năm 2018 từ 0,1% năm 2017 và sẽ duy trì ổn định trong năm 2019. Những cải thiện dự kiến này là do sự hồi phục kinh tế ở các nước thuộc Hội đồng Hợp tác vùng Vịnh (GCC), theo đó GDP được xác định tăng từ 0,5% năm 2017 lên 2,2% năm 2018, do các hoạt động mạnh mẽ hơn ở các lĩnh vực phi dầu mỏ và tiếp tục mở rộng nguồn tài chính. Tuy nhiên, mặc dù bất ổn về triển vọng giá dầu đã giảm bớt, vẫn có những rủi ro suy giảm đáng kể do sự gia tăng căng thẳng địa chính trị tại một số nước trong khu vực. Ở những nước không thuộc GCC, những quan ngại về địa chính trị kéo dài và trong một số trường hợp, xung đột vũ trang tiếp diễn, tiếp tục cản trở hoạt động kinh tế, do vậy, tăng trưởng GDP dự kiến duy trì ở mức 2% trong giai đoạn dự báo. Viễn cảnh thị trường lao động ổn định nhưng cần có những thay đổi cơ cấu thực chất để tạo ra sự cải thiện tại các nước GCC Những điều kiện thị trường lao động dự kiến duy trì tương đối ổn đinh với tỷ lệ thất nghiệp khu vực được dự báo sẽ giảm nhẹ còn 8,3% năm 2018 và lại tăng trở lại vào năm 2019 (bảng 2.4). Do đó, ước tính sẽ có gần 5 triệu người bị thất nghiệp vào năm 2018, trong đó phụ nữ chiếm gần một phần ba số người thất nghiệp mặc dù họ chỉ đại diện 16% lực lượng lao động của khu vực. Thực tế là sự khác biệt lớn về giới vẫn tồn tại ở các quốc gia Ả-rập. Tỷ lệ thất nghiệp của phụ nữ năm 2017 là 16,7%, cao hơn gấp đôi nam giới, trong khi tỷ lệ phụ nữ tham gia thị trường lao động ở mức 18,8% năm 2017, vẫn thấp hơn mức trung bình toàn cầu 30 điểm phần trăm. Tuy nhiên, cũng có những dấu 23
24. hiệu sớm về sự cải thiện trong triển vọng thị trường lao động đối với phụ nữ do tỷ lệ thất nghiệp của phụ nữ dự kiến sẽ đạt mức 16% năm 2018, tỷ lệ thấp nhất kể từ năm 2000. Trong khi đó, thanh niên tiếp tục đối mặt với những điều kiện thị trường lao động thực sự tồi tệ hơn so với người lớn. Đặc biệt, sự suy giảm trong tăng trưởng kinh tế gần đây càng làm trầm trọng hơn viễn cảnh thị trường lao động thanh niên. Kể từ năm 2015, tỷ lệ thanh niên thất nghiệp đã tăng thêm hơn 2 điểm phần trăm lên mức 25,6% năm 2017, cao thứ hai trên toàn cầu, chỉ sau Bắc Phi. Trong các nền kinh tế GCC, tỷ lệ thất nghiệp được dự báo sẽ duy trì ổn định ở mức 4,9% trong các năm tới 2019 (bảng 2.4). Tuy nhiên, tỷ lệ tham gia lực lượng lao động được dự báo sẽ giảm dưới mức 63% trong vài năm tới, lần giảm đầu tiên kể từ năm 2003. Đồng thời, quan trọng là phải thừa nhận rằng những số liệu về thất nghiệp phản ánh tính năng động của thị trường lao động của người lao động di cư, đại diện cho hơn một nửa số người có việc làm ở phần lớn các nước GCC và chủ yếu làm việc trong khu vực tư nhân, trái ngược với công dân GCC chủ yếu làm việc trong khu vực công. Về lâu dài, sự hồi phục tăng trưởng mạnh mẽ hơn và việc tạo việc làm trong các nước GCC gắn liền với tiềm năng giảm sự phụ thuộc của họ vào dầu mỏ thông qua sự đa dạng hóa và thay đổi sự chú trọng của tăng trưởng từ khu vực công sang khu vực tư nhân. Những điều kiện thị trường lao động ở các nước không thuộc GCC vẫn còn nhiều thách thức do chiến tranh vẫn đang tiếp diễn và nguy cơ an ninh đang làm gián đoạn cơ cấu xã hội và kinh tế. Trong chừng mực có thể, triển vọng thị trường lao động của những nước này dường như phản chiếu tình hình khó khăn về địa chính trị và kinh tế-xã hội, với tỷ lệ thất nghiệp được dự báo tiếp tục duy trì ở mức cao, tăng từ 11,9% năm 2016 lên 12,1% năm 2017 (bảng 2.4). Điều kiện xã hội tiếp tục khó khăn và tồi tệ hơn ở các nước không thuộc GCC Ở các nước GCC, tình trạng người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo cùng cực đã được xóa bỏ hoàn toàn và tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương cũng chỉ ở mức khiêm tốn. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những lo ngại về điều kiện làm việc nghèo nàn của người không phải dân bản xứ vẫn (ILO, 2014a). Trong khi đó, ở các nước không thuộc GCC, tỷ trọng người lao động làm các công việc dễ bị tổn thương được dự báo sẽ tiếp tục tăng trong ba năm liên tiếp trong năm 2017, đạt mức 34,4% tổng số việc làm. Do vậy, tình trạng người có việc làm nhưng vẫn nghèo vẫn là một mối quan tâm cấp bách ở những nước này. Ước tính gần 18% người lao động sống trong điều kiện nghèo cùng cực và thêm 24,7% nghèo tương đối trong năm 2017. Nhìn chung, ước tính hơn 42% (hay hơn 10 triệu người) tổng số người có việc làm ở các nước không thuộc GCC sống trong tình cảnh nghèo cùng cực hay nghèo tương đối năm 2017, tăng từ 40% năm 2016 và 28,7% năm 2010. Những phát triển tương lai về xã hội ở một số nước này, đặc biệt là Jordan và Li băng, cũng phụ thuộc vào khả năng tiếp nhận số lượng lớn người tị nạn từ Cộng hòa Ả-rập Syria đang hiện diện tại biên giới của họ. Jordan đã thực hiện những hành động để giải quyết vấn đề này, như sửa đổi quy định về giấy phép làm việc và các quy định về cấp phép làm việc cho người tị nạn Syria. Do có những biện pháp như vậy, số lượng người Syria có giấy phép làm việc ở Jordan đã tăng từ 4.000 lên 40.000 trong năm 2016 (ILO, 2017e). 24
25. Bảng 2-4 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Các quốc gia Ả Rập, 2007-19 Ghi chú: Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương được xác định bằng tỷ trọng của lao động tự làm và lao động gia đình trên tổng số lao động. Tỷ lệ người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo tương đối và nghèo cùng cực là tỷ lệ người lao động sống với mức thu nhập hay mức tiêu dùng bình quân đầu người trong khoảng 1,90 đô la Mỹ và 3,10 đô la Mỹ một ngày (theo PPP) và thấp hơn 1,90 đô la Mỹ một ngày (theo PPP). GCC gồm các nước thuộc Hội đồng Hợp tác các quốc gia Ả-rập vùng Vịnh là Bahrain, Kuwait, Oman, Qatar, Ả-rập Saudi và Các tiểu vương quốc Ả-rập thống nhất. Các nước không thuộc GCC bao gồm Iraq, Jordan, Li băng, Khu vực Palestin bị chiếm đóng, Cộng hòa Ả-rập Syria và Yemen. Tỷ lệ thất nghiệp của các nước được thể hiện tại bảng này có thể khác với báo cáo thống kê quốc gia trong trường hợp định nghĩa về thất nghiệp khác với các tiêu chuẩn do Hội nghị Thống kê Lao động Quốc tế xây dựng. Nguồn: Mô hình Kinh tế Lượng của ILO, tháng 11 năm 2017 CHÂU Á VÀ THÁI BÌNH DƯƠNG Tăng trưởng tiếp tục được duy trì trong bối cảnh những thay đổi về cơ cấu tiếp diễn Tăng trưởng kinh tế ở khu vực Châu Á và Thái Bình Dương dự kiến vẫn duy trì ở mức cao, khoảng 5,5% trong thời gian dự báo. Triển vọng của Đông Á nói chung tương ứng với mức trung bình của khu vực, mặc dù tăng trưởng GDP dự kiến sẽ giảm từ 5,5% năm 2017 xuống còn 5,1% vào năm 2018. Sự suy giảm tăng trưởng kinh tế ở Đông Á phản ánh tỷ lệ tăng trưởng giảm nhẹ ở Trung 25
26. Quốc, dự kiến sẽ giảm từ 6,8% năm 2017 xuống 6,5% vào năm 2018. Hoạt động kinh tế ở Trung Quốc dự kiến sẽ được thúc đẩy bởi cơ sở hạ tầng công cộng và lĩnh vực dịch vụ tiếp tục tăng trưởng nhanh chóng, phần nào bù đắp cho việc giảm đầu tư vào các ngành công nghiệp đòi hỏi nhiều vốn và lực lượng lao động bị sụt giảm. Ngược lại, nền kinh tế của Ấn Độ dự kiến sẽ tăng thêm 7,4% vào năm 2018 (tăng từ mức 6,7% năm 2017), góp phần vào việc thu hút các hoạt động kinh tế ở Nam Á. GDP thực tế trong khu vực này dự kiến tăng đạt 6,7% vào năm 2018 và 7,0% vào năm 2019, so với mức 6,2% năm 2017. Ở khu vực Đông Nam Á và Thái Bình Dương, tăng trưởng kinh tế sẽ duy trì ở mức ổn định 4,8% trong cả năm 2018 và 2019, nhưng cao hơn một chút so với mức tăng trưởng dự kiến của năm 2017. Việc làm tiếp tục tăng nhưng thường vẫn có tính chất dễ bị tổn thương Mức thất nghiệp ở châu Á và Thái Bình Dương được dự báo vẫn duy trì ở mức tương đối thấp so với các khu vực khác, và không đổi trong thời gian dự báo ở mức khoảng 4,2% (bảng 2.5). Điều này chủ yếu là do thực tế tăng trưởng việc làm trong khu vực dự kiến vẫn sẽ tiếp diễn mạnh mẽ, với số lượng người có việc làm tăng lên khoảng 23 triệu người (hoặc 1,2%) trong khoảng thời gian từ 2017 đến 2019. Do lực lượng lao động của Nam Á gia tăng nhanh chóng, dự kiến sẽ chiếm gần 90 phần trăm tổng số việc làm tăng trưởng của Châu Á và Thái Bình Dương. Ngược lại, tăng trưởng việc làm ở Đông Á dự kiến sẽ ở mức biên, chủ yếu là do lực lượng lao động bị thu hẹp ở Trung Quốc. Hơn nữa, một tỷ lệ lớn các công việc được tạo ra trong khu vực vẫn kém chất lượng. Tỷ lệ lao động dễ bị tổn thương trong tổng số việc làm được dự báo sẽ không thay đổi trong những năm tới cho tới năm 2019. Đặc biệt, việc làm dễ bị tổn thương sẽ tiếp tục tác động tới khoảng 72% lao động ở Nam Á, 46 phần trăm ở Đông Nam Á và Thái Bình Dương và 31% ở Đông Á. Trong khi đó, việc làm dễ bị tổn thương tiếp tục phổ biến đối với phụ nữ hơn là nam giới. Đặc biệt là ở Đông Nam Á và Thái Bình Dương, cũng như ở Nam Á, nơi có tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương ở phụ nữ cao hơn tương ứng là hơn 10 và 8 điểm phần trăm so với nam giới. Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương duy trì ở mức cao và dai dẳng gắn liền với thực tế là tốc độ của quá trình chuyển đổi cơ cấu, theo đó vốn và người lao động chuyển dịch từ các ngành có giá trị gia tăng thấp sang các ngành có giá trị gia tăng cao vẫn còn khá chậm ở phần lớn các nước trong khu vực. Thực tế là, một tỷ trọng đang kể dân số có việc làm tiếp tục làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp hay trong các ngành dịch vụ truyền thống có năng suất thấp (như dịch vụ bán buôn và bán lẻ, dịch vụ cư trú và ăn uống), đây là những ngành việc làm dễ bị tổn thương rất phổ biến. Quá trình chuyển đổi cơ cấu đang diễn biến với tốc độ chậm ở Nam Á, nơi việc làm trong lĩnh vực nông nghiệp vẫn chiếm 59% tổng số việc làm trong khi sản xuất chỉ chiếm 12% và dịch vụ chiếm khoảng 24%. Đã có những dấu hiệu mạnh mẽ về đa dạng hóa nông nghiệp ở Đông Nam Á và Thái Bình Dương, với nền kinh tế khu vực ngày càng chú trọng vào ngành dịch vụ, nhưng tỷ trọng việc làm trong lĩnh vực sản xuất chỉ tăng nhẹ. Khu vực Đông Á, chủ yếu do Trung Quốc chiếm ưu thế, đã chứng kiến tỷ trọng việc làm giảm với tốc độ nhanh chóng, trước hết trong lĩnh vực nông nghiệp và tiếp đến là trong lĩnh vực sản xuất và số lượng người lao động chuyển sang các hoạt động dịch vụ ngày càng tăng (biểu 2.3). Những xu hướng này được dự báo sẽ tiếp diễn ở các mức độ khác nhau trong vài năm tới, đặt ra câu hỏi về ngành dịch vụ với vai trò là ngành tạo việc làm có chất lượng và là động lực phát triển kinh tế (xem Chương 3). Thực tế là mặc dù một số ngành chuyên về ICT (công nghệ- thông tin-truyền thông) tạo ra nhiều việc làm, nổi bật là ở Ấn Độ, một bộ phận đáng kể các công việc được tạo ra trong ngành dịch vụ trong vài thập kỷ qua vẫn là các dịch vụ truyền thống có giá trị gia tăng thấp trong đó các hình thức việc làm phi chính thức và dễ bị tổn thương thường chiếm số đông. 26
27. Bảng 2-5 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Châu Á- Thái Bình Dương, 2007-19 Ghi chú: Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương được xác định bằng tỷ trọng của lao động tự làm và lao động gia đình trên tổng số lao động. Tỷ lệ người có việc làm sống trong tình cảnh nghèo tương đối và nghèo cùng cực 27
28. là tỷ lệ người lao động sống với thu nhập hay mức tiêu dùng bình quân đầu người trong khoảng 1,90 đô la Mỹ và 3,10 đô la Mỹ một ngày (theo PPP) và thấp hơn 1,90 đô la Mỹ một ngày (theo PPP). GCC gồm các nước thuộc Hội đồng Hợp tác các quốc gia Ả-rập vùng Vịnh là Bahrain, Kuwait, Oman, Qatar, Ả-rập Saudi và Các tiểu vương quốc Ả-rập thống nhất. Các nước không thuộc GCC bao gồm Iraq, Jordan, Li băng, Khu vực Palestin bị chiếm đóng, Cộng hòa Ả-rập Syria và Yemen. Tỷ lệ thất nghiệp của các nước được thể hiện tại bảng này có thể khác với báo cáo thống kê quốc gia trong trường hợp định nghĩa về thất nghiệp khác với các tiêu chuẩn do Hội nghị Thống kê Lao động Quốc tế xây dựng. Nguồn: Mô hình Kinh tế Lượng của ILO, tháng 11 năm 2017 Mặc dù tỷ lệ người có việc làm nhưng vẫn nghèo tiếp tục giảm, tình trạng phi chính thức trong khu vực vẫn duy trì ở mức cao nhất trên toàn cầu Tỷ lệ người có việc làm nhưng vẫn nghèo ở Châu Á và Thái Bình Dương dự kiến tiếp tục xu hướng giảm trong vài năm tới đây. Tính đến năm 2017, 23,4% dân số lao động sống trong điều kiện nghèo cùng cực hoặc nghèo tương đối, giảm từ 44% năm 2017. Mặc dù đã có những tiến bộ rõ rệt, tỷ lệ người có việc làm nhưng vẫn nghèo vẫn duy trì ở mức cao tại một số nơi trong khu vực, đặc biệt là ở Nam Á. Ước tính hơn 42% lao động ở khu vực Châu Á-Thái Bình Dương sống trong tình cảnh nghèo cùng cực hoặc nghèo vừa phải, chiếm hơn hai phần ba tổng số người có việc làm nhưng vẫn nghèo trong khu vực. Tỷ lệ người có việc làm nhưng vẫn nghèo cùng cực và nghèo tương đối tiếp tục giảm ở Đông Nam Á và Thái Bình Dương, mặc dù vẫn duy trì ở mức cao nhất trên toàn cầu, ở mức 19,6% năm 2017 cho cả hai đối tượng. Ngược lại, Đông Á hiện có tỷ lệ người có việc làm nhưng vẫn nghèo cùng cực và nghèo tương đối thấp nhất, lần lượt ở mức hơn 3% và 6%. Tỷ lệ phi chính thức cao tiếp tục làm suy yếu triển vọng giảm hơn nữa tình trạng người có việc làm nhưng vẫn nghèo, đặc biệt ở Nam Á và Đông Nam Á. Thực chất, phi chính thức tác động đến khoảng 90% tổng số lao động ở Ấn Độ, Bangladesh, Campuchia và Nepal (biểu 2.4). Tỷ lệ phi chính thức cao như vậy chỉ một phần do tỷ trọng việc làm trong lĩnh vực nông nghiệp cao – đây là ngành có tình trạng phi chính thức cao hơn các ngành khác trong nền kinh tế. Thực tế là, tình trạng phi chính thức tại các nước này vẫn phổ biến trong các ngành phi nông nghiệp như ngành xây dựng, thương mại bán buôn và bán lẻ và dịch vụ cư trú và ăn uống. Thêm vào đó, cần lưu ý rằng phi chính thức tiếp tục tác động đến hơn một nửa số lao động ở Trung Quốc, trong đó không có sự khác biệt giữa ngành nông nghiệp và các ngành khác của nền kinh tế. 28
29. Biểu 2-3 Tỷ lệ việc làm trong các lĩnh vực năm 1991, 2005 và 2016 (%) Biểu 2.3 29
30. Biểu 2-4 Tỷ lệ việc làm phi chính thức theo lĩnh vực ngành nghề, năm gần nhất (phần trăm trên tổng số việc làm) CHÂU ÂU VÀ TRUNG Á BẮC ÂU, NAM ÂU VÀ TÂY ÂU Tăng trưởng kinh tế năm 2017 đạt tỷ lệ cao nhất trong một thập niên, nhưng dự kiến sẽ giảm tốc độ khi các nhân tố trong chu kỳ đã ở giai đoạn chín muồi và hỗ trợ chính sách giảm Tăng trưởng xuất khẩu, sự hồi phục trong đầu tư tư nhân và niềm tin lớn hơn vào thị trường đã mang lại lợi ích đáng kể cho hoạt động kinh tế ở khu vực Bắc Âu, Nam Âu và Tây Âu. Tăng trưởng GDP của khu vực đạt mức 2,1% năm 2017, tăng từ 1,8% năm 2016, là mức cao nhất kể từ năm 2007. Tăng trưởng GDP dự kiến sẽ bình thường trở lại trong vài năm tới, duy trì ở mức 1,8% năm 2018 và 1,6% năm 2019. Kỳ vọng thắt chặt chính sách tài khóa của Ngân hàng Trung ương Châu Âu là một trong những yếu tố chính gây ảnh hưởng tiêu cực đến viễn cảnh kinh tế khu vực. Chính sách tài khóa ít tính hỗ trợ hơn, tăng tiền lương thấp và sự suy giảm thị trường lao động dai dẳng ở một số nước trong khu vực được dự báo cũng cản trở tiềm năng tăng trưởng. Nguy cơ sụt giảm triển vọng kinh tế khác phụ thuộc vào kết quả của các cuộc đàm phán Brexit cũng như khả năng thắt chặt nhu cầu bên ngoài do việc tái cân bằng cơ cấu trong nội bộ Trung Quốc và các chính sách bảo hộ đang được chấp nhận bởi các đối tác thương mại then chốt khác. Tuy nhiên, những nguy cơ này phần nào được bù đắp bởi sự không chắc chắn của các nhà đầu tư giảm đi, điều này được khẳng định bởi sự hồi phục trong tăng trưởng đầu tư khá mạnh mẽ của khu vực trong năm vừa qua. Chu kỳ kinh doanh đã khá đồng nhất giữa các nước trong khu vực, với sự tăng trưởng GDP ở phần lớn các nền kinh tế được dự báo sẽ giảm nhẹ trong năm 2018, sau khi đã hồi phục mạnh mẽ tron năm 2017. Cụ thể là, tỷ lệ tăng trưởng GDP thực tế được dự báo sẽ chậm lại ở Đức, từ 2,1% năm 2017 xuống 1,8% năm 2018, từ 1,5% năm 2017 xuống 1,1% năm 2018 ở Ý. Tỷ lệ tăng trưởng của Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha cũng sẽ giảm, mặc dù vẫn duy trì trên 2% ở cả hai nước trong năm 2018. Ngược lại, hoạt động kinh tế ở Pháp được dự báo sẽ khởi sắc và thậm chí hơn mức thế ở Hy Lạp, theo đó tăng trưởng GDP sẽ tăng đạt mức 2,6 %, là mức cao nhất kể từ năm 2007. Tác động của các cuộc đàm phán Brexit vẫn chưa rõ ràng đối với triển vọng kinh tế của Vương Quốc Anh, 30
31. nơi mà tăng trưởng GDP dự kiến sẽ giảm nhẹ, từ 1,7% năm 2017 xuống 1,5% năm 2018, mặc dù lạm phát tăng có thể tác động xấu đến những ngành phụ thuộc vào nhập khẩu. Tỷ lệ thất nghiệp đã giảm xuống mức tiền khủng hoảng, nhưng vẫn tồn tại những vấn đề về cơ cấu Tỷ lệ thất nghiệp trong khu vực, được duy trì bởi các hoạt động kinh tế tốt hơn dự kiến, được dự báo sẽ giảm từ 9,2% năm 2016 xuống 8,5% năm 2017- tỷ lệ thấp nhất kể từ năm 2008. Tốc độ cải thiện thị trường lao động cấp khu vực dự kiến sẽ giảm nhẹ trong vài năm tới, trong giai đoạn đó, tỷ lệ thất nghiệp cấp khu vực vẫn sẽ giảm tiếp xuống mức 8,1% năm 2018 và 7,8% năm 2019. Điều này sẽ kéo theo số lượng người thất nghiệp đến năm 2019 giảm xuống còn khoảng 1,5 triệu người (bảng 2.6). Thị trường lao động cấp khu vực năm 2018 dự kiến sẽ được cải thiện trên phạm vi rộng tại các nước. Mức giảm lớn nhất trong tỷ lệ thất nghiệp trong năm 2018, ở mức 2 điểm phần trăm, được dự báo là ở Hy Lạp và Tây Ban Nha, nơi có tỷ lệ thất nghiệp ước tính lần lượt đạt mức 19,5% và 15,4%. Tỷ lệ thất nghiệp năm 2018 của Ireland, Ý và Bồ Đào Nha được dự báo sẽ tiếp tục giảm nhưng với tốc độ chậm hơn so với giai đoạn 2015-2017. Tỷ lệ thất nghiệp năm 2018 của Pháp, Đức và Vương Quốc Anh dự kiến sẽ duy trì tương đối ổn định (bảng 2.6). Tuy nhiên, tỷ lệ thất nghiệp giảm chỉ phần nào làm giảm bớt tỷ lệ thất nghiệp trong dài hạn, tỷ lệ này vẫn tiếp tục tăng ở phần lớn các nước trong khu vực. Chẳng hạn như, tỷ lệ người tìm việc trong vòng 12 tháng trở lên ở Châu Âu trong quý hai năm 2017 là 46,2%, cho thấy tỷ lệ này chỉ giảm mức khiêm tốn từ 47,8% năm 2016. Tỷ lệ này tương đương với khoảng 8,5 triệu người thất nghiệp trong đó 63% số này đã bị thất nghiệp từ hai năm trở lên. Thêm vào đó, mặc dù tỷ lệ thất nghiệp trong dài hạn đã giảm nhẹ ở cấp khu vực, tỷ lệ này của Đức, Hy Lạp, Ý và Slovakia đã tăng thêm kể từ năm 2016, tất cả các nước đều báo cáo tỷ lệ thất ngiệp cao. Do vậy, tỷ trọng thất nghiệp dài hạn trong tổng số việc làm duy trì ở mức trên 40% tại 18/28 quốc gia thành viên Liên minh Châu Âu (EU), trong đó tỷ lệ này vượt mức 50% tại 8 nước trong số đó. Hơn nữa, mặc dù có thể lập luận rằng các số liệu về thất nghiệp trong khu vực đã được cải tiến, các số liệu này vẫn chưa tính đến nhu cầu việc làm chưa được đáp ứng, thường lớn hơn đáng kể so với đánh giá đơn giản về thống kê thất nghiệp truyền thống. Chẳng hạn như, tính đến năm 2016, có khoảng 8,8 triệu người đã sẵn sàng làm việc nhưng không tìm việc làm và do đó không được tính là một phần của lực lượng lao động của EU-28 (EC, 2017). Những người này thường không có động lực chủ động tìm việc do thiếu việc làm trong khu vực họ sinh sống hay do sự thất bại trước đây trong việc tìm việc làm. Thêm vào đó, tính đến năm 2016, thêm 2,3 triệu người nữa cũng tìm việc nhưng không có khả năng bắt đầu công việc trong thời gian ngắn (như trên). Phụ nữ và thanh niên, là những người thường phải đảm đương thêm trách nhiệm khác liên quan đến gia đình hay học hành, nhiều khả năng thuộc đối tượng này. Gộp cả hai nhóm này – thường gọi là “lực lượng lao động tiềm năng”- chiếm tới 11 triệu người, là những người không được tính là một cấu phần của lực lượng lao động mặc dù họ cũng thể hiện nhu cầu muốn có việc làm. Xét rằng con số này chiếm hơn một nửa số người hiện đang thất nghiệp của EU-28 (18,7 triệu người trong quý hai của năm 2017), rõ ràng là việc phân tích gộp lực lượng lao động tiềm năng và những người đang thất nghiệp đưa ra một bức tranh hoàn chỉnh về những thách thức mà khu vực đang phải đối mặt về thị trường lao động. Chẳng hạn như, tỷ lệ gộp thất nghiệp và lực lượng lao động tiềm năng – là tổng của số người thất nghiệp và lực lượng lao động tiềm năng chia cho lực lượng lao động mở rộng – cho thấy mức độ lao động thiếu việc làm vẫn duy trì trên mức tỷ lệ thất nghiệp đề xuất, đặc biệt là ở Croatia, Ý và ở mức thấp hơn là Phần Lan (biểu 2.5). Điều này cho thấy rằng dù sự hồi phục được củng cố và mức thất nghiệp giảm, vẫn còn một số nước trong khu vực cần có những hành động chính sách nhằm thúc đẩy sự gắn kết của các nhóm xã hội lớn với thị trường lao động, đặc biệt là những người lao động nản chí và phụ nữ với trách nhiệm gia đình. 31
32. Bảng 2-6 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, Bắc, Nam và Tây Âu, 2007-19 Ghi chú: Tỷ lệ thất nghiệp của các nước được thể hiện tại bảng này có thể khác với báo cáo thống kê quốc gia trong trường hợp định nghĩa về thất nghiệp khác với các tiêu chuẩn do Hội nghị Thống kê Lao động Quốc tế xây dựng. Nguồn: Mô hình Kinh tế Lượng của ILO, tháng 11 năm 2017 Biểu 2-5 Tỷ lệ thất nghiệp và lực lượng lao động tiềm năng, 2016 (%) Tạo việc làm đã được duy trì nhưng dự kiến sẽ suy yếu, trong khi chất lượng việc làm hiện có là một vấn đề cần quan tâm Tăng trưởng việc làm đã khởi sắc trong giai đoạn 2015-2016, ghi nhận mức tăng trưởng trung bình hàng năm là 1,2 % so với mức chỉ 0,1% trong giai đoạn 2011-2014. Tuy nhiên, tăng trưởng việc 32
33. làm dự kiến sẽ giảm, duy trì dưới mức 1% trong cả năm 2017 và 2018. Do đó, tỷ số việc làm trên dân số khu vực được dự báo sẽ đạt mức cận dưới 53% trong vài năm tới đây. Số người trong lực lượng lao động được kỳ vọng sẽ duy trì gần như không đổi với tỷ lệ tham gia thị trường lao động cấp khu vực đạt mức 57,5% năm 2017 và dự kiến sẽ giảm dần trong giai đoạn dự báo. Tuy nhiên, mặc dù việc làm đã gia tăng kể từ năm 2015, tăng trưởng tiền lương vẫn còn ì ạch, hạn chế sự cải thiện hơn nữa về tổng cầu và kế đến là cải thiện trong thị trường lao động. Kỳ vọng lạm phát thấp, cùng với tăng trưởng năng suất chậm, chắc chắn đóng vai trò quan trọng trong việc hạn chế tăng trưởng tiền lương. Tuy nhiên, chất lượng việc làm được tạo ra (thường) kém cũng góp phần làm hạn chế mức lương. Chẳng hạn như, kể từ cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, một số lượng lớn việc làm bán thời gian đã được tạo ra, đặc biệt là ở khu vực sử dụng đồng Euro (EA) và người lao động phải chấp nhận làm việc một cách không tự nguyện do thiếu các cơ hội việc làm toàn thời gian (biểu 2.6). Xu hướng này đã giảm tương đối kể từ năm 2015 do sự bất ổn kinh tế đã giảm và thúc đẩy phục hồi. Tuy nhiên, tỷ lệ tạo việc làm toàn thời gian trong những năm vừa qua chưa đủ để bù đắp những thiệt hại về việc làm toàn thời gian trong giai đoạn 2008-2013, với việc làm bán thời gian chiếm hơn một phần tư tổng tăng trưởng việc làm kể từ năm 2015. Do đó, việc làm bán thời gian chiếm 21,6% tổng số việc làm trong khu vực sử dụng đồng Euro trong năm 2016 (19,5% trong EU-28), tăng từ mức 18,7% năm 2008. Biểu 2-6 Tăng trưởng việc làm phân theo loại hình hợp đồng ở khu vực sử dụng đồng Euro (2009-2016) (%) Do các công việc bán thời gian thường đem lại mức lương thấp hơn và triển vọng phát triển nghề nghiệp hạn chế (ILO, 2014a, OECD, 2015), hơn 30% lao động bán thời gian của EA muốn được làm việc toàn thời gian. Tỷ lệ lao động bán thời gian không tự nguyện chiếm hơn 60% ở hầu hết các nước Nam Âu, trong đó có Tây Ban Nha, Ý và Hy Lạp, nơi có tỷ lệ này ở mức trên 70%. Cũng cần lưu ý rằng hơn 54% lao động tạm thời - chiếm 14,4% tổng số việc làm trong EU-28 trong quý hai năm 2017 – thuộc nhóm này chấp nhận làm việc một cách không tự nguyện do không có việc lâu dài. Cùng với tỷ lệ lao động thiếu việc làm cao, tỷ lệ lao động có trình độ quá cao ngày càng tăng cũng có thể là một yếu tố nữa góp phần làm tăng trưởng tiền lương kém hơn. Chẳng hạn như, tỷ lệ lao động có trình độ trung học phổ thông được tuyển dụng làm các công việc yêu cầu tay nghề cao đã giảm từ 32,7% năm 2008 xuống còn 29,6% năm 2016, khi người lao động chuyển sang làm các công việc yêu cầu tay nghề thấp hoặc trung bình. Quan trọng hơn là dường như tỷ lệ việc làm trong các ngành nghề yêu cầu kỹ năng cao cũng giảm, mặc dù chỉ giảm nhẹ, trong số lao động có trình độ 33
34. đại học, đối tượng này đang chuyển hướng sang những công việc yêu cầu tay nghề trung bình ngày một tăng. ĐÔNG ÂU, TRUNG Á VÀ TÂY Á Kinh tế trong khu vực dự kiến sẽ lấy lại đà tăng trưởng Kinh tế của Đông Âu tăng trưởng khá mạnh, từ 1,0% năm 2016 lên 2,6% năm 2017. Trong vài năm tới đây, tăng trưởng GDP thực tế dự kiến sẽ duy trì ở mức khoảng 2,2%. Tăng trưởng kinh tế hồi phục phần lớn là do sự tăng trưởng trở lại của Liên bang Nga sau hai năm sụt giảm liên tiếp cũng như sự gia tăng trong tổng cầu của các nước thành viên EU. Mức tăng trưởng mạnh mẽ hơn của Liên bang Nga, cùng với việc tăng đầu tư vào cơ sở hạ tầng và nhu cầu trong nước cao hơn cũng góp phần cải thiện đáng kể triển vọng kinh tế ở Trung Âu và Tây Âu. Tăng trưởng GDP thực tế trong khu vực đã đạt mức 4,4% năm 2017, tăng từ 3,0% năm 2016 và được dự báo sẽ duy trì ở mức khoảng 3,5% trong cả năm 2018 và 2019. Sự khởi sắc trong hoạt động kinh tế không mang lại cải thiện trong thị trường lao động trên diện rộng Tiếp nối sự hồi phục đáng kể trong tăng trưởng kinh tế của Đông Âu, tỷ lệ thất nghiệp dự kiến sẽ giảm nhưng chỉ ở mức khiêm tốn, từ 5,5% năm 2017 xuống 5,3% năm 2018. Kịch bản này phản ánh tỷ lệ thất nghiệp giảm ở một số nước trong đó có Ba Lan, Ukraina và Slovakia, chỉ phần nào bù đắp được cho mức thất nghiệp gia tăng dự báo của Cộng hòa Séc. Xét đến tăng trưởng việc làm của khu vực dự kiến vẫn duy trì ở mức không khả quan, thất nghiệp dự kiến giảm chủ yếu là do lực lượng lao động giảm 0,7% mỗi năm trong giai đoạn 2016 và 2018, một phần là tỷ lệ di cư tiếp tục duy trì. Trong khi đó, xu hướng giảm tỷ lệ lao động làm các công việc dễ bị tổn thương dự kiến sẽ chững lại ở mức 10,6% năm 2017 và sẽ duy trì ở mức này trong vài năm tới đây (bảng 2.7). Bảng 2-7 Xu hướng và dự báo thất nghiệp, việc làm dễ bị tổn thương và người có việc làm nhưng vẫn nghèo, Đông Âu và Trung và Tây Á, 2007-19 Ghi chú: Tỷ lệ việc làm dễ bị tổn thương được xác định bằng tỷ trọng của lao động tự làm và lao động gia đình trên tổng số lao động. Tỷ lệ người có việc làm nhưng vẫn nghèo là tỷ lệ người lao động sống với thu nhập hay mức tiêu dùng bình quân đầu người trong khoảng 1,90 đô la Mỹ và 3,10 đô la Mỹ một ngày (theo PPP). Số liệu này không bao gồm các nước phát triển thuộc nhóm G20. Tỷ lệ thất nghiệp của các nước được thể hiện tại bảng này có thể khác với báo cáo thống kê quốc gia trong trường hợp định nghĩa về thất nghiệp khác với các tiêu chuẩn do Hội nghị Thống kê Lao động Quốc tế xây dựng. 34
35. Nguồn: Mô hình Kinh tế Lượng của ILO, tháng 11 năm 2017 Mặc dù tăng trưởng đạt được rõ rệt hơn Đông Âu, sự hồi phục mạnh mẽ trong tăng trưởng kinh tế ở Trung Á và Tây Á chỉ phần nào tác động làm giảm thất nghiệp, như vậy tỷ lệ thất nghiệp khu vực dự kiến sẽ chững ở mức 8,6% trong suốt giai đoạn dự báo. Tỷ lệ thất nghiệp tăng kéo dài dù tăng trưởng kinh tế tương đối mạnh mẽ phần lớn là do cơ cấu kinh tế của các nước trong khu vực quá chú trọng vào lĩnh vực hàng hóa có ít tiềm năng tạo việc làm. Vấn đề về chất lượng việc làm vẫn tồn tại cùng với tỷ lệ đáng kể việc làm dễ bị tổn thương và phi chính thức Việc làm dễ bị tổn thương duy trì cao ở Trung Á và Tây Á, tác động đến hơn 30% tổng số lao động năm 2017 (bảng 2.7). Tình trạng này gắn liền với tỷ trọng việc làm phi chính thức tương đối cao, dao động từ 74% ở Tajikistan và 34,4% ở Thổ Nhỹ Kỳ. Do vậy, tốc độ giảm tỷ lệ người có việc làm nhưng nghèo cùng cực và nghèo tương đối giảm dần. Tính đến năm 2017, khoảng 5,5% người có việc làm sống với mức tiêu dùng thấp hơn 3,10 đô la Mỹ một ngày (PPP) ở Trung Á và Tây Á, tỷ lệ này dự kiến chỉ giảm nhẹ trong những năm tới. Ở các quốc gia Đông Âu không thuộc EU, tỷ lệ người có việc làm nhưng nghèo cùng cực và nghèo tương đối duy trì ở mức không đáng kể. Mặc dù những nước này đã đạt mức độ phát triển tương đối cao, tỷ trọng việc làm phi chính thức vẫn cao, đặc biệt nếu so sáng với các khu vực khác của Châu Âu. Chẳng hạn như việc làm phi chính thức ước tính chiếm 38% tổng số việc làm ở Ba Lan và gần 36% ở Liên bang Nga. 35
36. 3) CHUYỂN ĐỔI CƠ CẤU VÀ TÁC ĐỘNG ĐỐI VỚI CHẤT LƯỢNG CÔNG VIỆC TRONG TƯƠNG LAI Đánh giá toàn diện về chuyển đổi cơ cấu phải tính đến tác động đối với các hình thức việc làm và điều kiện làm việc Đặc trưng của quá trình chuyển đổi cơ cấu thường là sự tái phân bổ dần các yếu tố sản xuất từ các hoạt động truyền thống (như nông nghiệp và sản xuất có giá trị gia tăng thấp) sang các hoạt động hiện đại (như sản xuất có giá trị gia tăng cao và dịch vụ). Quá trình này thường kết hợp với các xu hướng nhân khẩu học dài hạn khác như đô thị hóa và già hóa dân số, một trong những thực tế cách điệu then chốt đi kèm với tăng trưởng kinh tế (Timmer và cộng sự, 2012). Bằng chứng cho thấy các nước có thể đa dạng hoá nông nghiệp và sản xuất truyền thống có thể tăng năng suất và thoát nghèo. Đây là thực tế ở phần lớn các nước phát triển trong nửa đầu thế kỷ hai mươi và gần đây nhất là ở một số nước mới nổi, đặc biệt là ở Châu Á (Bah, 2009). Tuy nhiên, chuyển đổi cơ cấu không phải là một quá trình cơ học. Thật vậy, quá trình thay đổi cơ cấu mà nhiều nước đang phát triển áp dụng thường khác biệt đáng kể so với cách thức mà các nước phát triển đã làm trong thế kỷ trước. Cụ thể là, so với các nước phát triển, phần lớn các nước đang phát triển, đặc biệt là các nước ở Châu Mỹ Latin và Châu Phi đã chứng kiến tỷ trọng việc làm hợp đồng và kết quả của lĩnh vực sản xuất có mức thu nhập trên đầu người tương đối thấp hơn (ILO, 2015a; Rodrik, 2016). Hiện tượng “phi công nghiệp hóa sớm” đã có những tác động quan trọng đến cả tốc độ phát triển5 và hình thức việc làm được tạo ra. Hơn nữa, không nhất thiết phải có sự phối hợp tích cực một cách hệ thống giữa thay đổi cơ cấu, tăng trưởng năng suất và giảm nghèo. Tái phân bổ nguồn lực từ lĩnh vực có năng suất thấp sang lĩnh vực có năng suất cao chỉ là một trong những yếu tố góp phần cải thiện tổng năng suất và sinh kế (ILO, 2013a). Để đạt được phát triển kinh tế bền vững, sự dịch chuyển việc làm sang các ngành nghề hiện đại cần phải đi đôi với nỗ lực tăng năng suất trong mỗi hoạt động kinh tế bằng cách đầu tư vào cải tiến công nghệ, phát triển kỹ năng và năng lực thể chế (McMillan, Rodrik và Sepúlveda, 2017). Đồng thời, năng lực chuyển đổi cơ cấu để tạo ra những cải tiến rộng rãi và nhanh chóng trong tiêu chuẩn sống phụ thuộc lớn vào tiềm năng tạo thêm việc làm có chất lượng tốt hơn. Chẳng hạn như, thay đổi cơ cấu dựa trên mở rộng ngành công nghiệp khai khoáng, là ngành ít thâm dụng lao động, sẽ không thể tạo thêm các cơ hội việc làm hiệu quả ở nhiều nước đang phát triển. Tương tự như vậy, sự tăng trưởng nhanh chóng của ngành dịch vụ ICT (công nghệ- thông tin-truyền thông) trong những năm qua ở một số nước mới nổi, nổi bật là Ấn Độ, không tạo được đủ cơ hội việc làm cho phần đông dân số (Ray, 2015). Cũng như vậy, ở các nước phát triển, sự chuyển dịch gần đây từ các công việc được trả lương thấp sang các công việc chú trọng kỹ năng trong lĩnh vực dịch vụ đã mang lại lợi ích cho lao động tay nghề cao, bỏ xa những người thiếu kinh nghiệm mà những ngành dịch vụ mới nổi đòi hỏi phải có (Hurley, Fernández-Macias và Storrie, 2013). Do vậy, danh mục kỹ năng của những công việc mới được tạo ra và mức độ lành nghề của người lao động để hội nhập hoàn toàn với những lĩnh vực được mở rộng mang tính thiết yếu quyết định kết quả thị trường lao động do chuyển đổi cơ cấu đem lại (Byiers và cộng sự, 2015). Cuối cùng, cần phải thừa nhận rằng chuyển đổi cơ cấu có thể kéo theo không chỉ dịch chuyển việc làm theo hướng các công việc có năng suất cao trong “lĩnh vực hiện đại” mà còn tái phân bổ việc làm vào các công việc phi chính thức và năng suất thấp (McMillan và Rodrick, 2011; Byiers và cộng sự, 2015). Do đó, việc đánh giá toàn diện về chuyển đổi cơ cấu không chỉ giới hạn ở phân tích tác động của chuyển đổi đối với tạo việc làm tổng thể và cần cân nhắc ảnh hưởng của thay đổi cơ cấu đối với những kết quả thị trường lao động ít hữu hình hơn như điều kiện làm việc và sắp xếp việc làm. 5 ILO (2015a) cho thấy các nước có tỷ trọng việc làm trong ngành sản xuất giảm có nhiều khả năng tăng trưởng kinh tế chậm lại 53
37. Với ý định này, chương này của báo cáo tìm hiểu xu hướng dài hạn trong việc tái phân bổ việc làm giữa các lĩnh vực và đánh giá tác động đối với điều kiện việc làm tổng thể và sắp xếp việc làm. Việc áp dụng quan điểm ngành để phân tích sự khác biệt trong điều kiện làm việc và sắp xếp việc làm có thể hỗ trợ việc xác định những lĩnh vực phải đối mặt với những thách thức cụ thể, từ đó định hướng xây dựng chính sách mục tiêu. Đồng thời, do các lĩnh vực có sự khác biệt đáng kể về đặc điểm xã hội-nhân khẩu học như giới tính, độ tuổi và trình độ học vấn, việc phân tích điều kiện làm việc của các lĩnh vực có thể giúp xác định các nhóm xã hội đặc biệt có nguy cơ phải làm việc trong điều kiện nghèo nàn. Điều này đặc biệt phụ hợp với bằng chứng là sự tham gia không tương xứng của phụ nữ trong những hoạt động kinh tế nhất định (ILO, 2017c). Chương này trước hết trình bày những thay đổi dự kiến trong tỷ trọng việc làm theo ngành. Tiếp đến, báo cáo đánh giá điều kiện việc làm thực tại trong một số lĩnh vực. Cuối cùng, tác động của tái phân bổ việc làm theo ngành dự kiến đối với điều kiện làm việc được ước tính và phân tích. Nhìn chung, kết quả cho thấy sự khác biệt về điều kiện làm việc giữa các ngành nghề và hình thức sắp xếp việc làm thường có quy mô lớn, có nghĩa là sự dịch chuyển việc làm giữa các lĩnh vực có tiềm năng thay đổi chất lượng việc làm. Tuy nhiên, việc đạt được những cải tiến về điều kiện làm việc phụ thuộc vào năng lực tìm việc có điều kiện làm việc tốt hơn của người lao động trong những lĩnh vực mà họ đang dịch chuyển, mà điều này thì không có gì đảm bảo được. XU HƯỚNG TRONG DÀI HẠN CỦA VIỆC LÀM TỪNG LĨNH VỰC Việc làm trong lĩnh vực nông nghiệp tiếp tục giảm Phân tích sự tiến triển của tỷ trọng việc làm trong các lĩnh vực kinh tế lớn cho thấy tốc độ và mô hình chuyển đổi cơ cấu khác nhau đáng kể giữa các nhóm nước và thời kỳ. Ở các nước đang phát triển, lĩnh vực nông nghiệp vẫn thu hút lao động nhiều nhất, chỉ cận dưới 70% vào năm 2017 (Biểu 3.1). Ở các quốc gia có thu nhập trung bình thấp hơn, gần 40% lao động làm việc trong nông nghiệp, trong khi việc làm trong ngành này chỉ chiếm 16% ở với các nước có thu nhập trung bình cao hơn và 3% ở các nước phát triển. Ở tất cả các cấp độ phát triển, tỷ lệ việc làm trong nông nghiệp đang có xu hướng giảm, mặc dù sự suy giảm này được dự báo rõ ràng nhất ở các quốc gia có thu nhập trung bình thấp hơn, giảm thêm 6 điểm phần trăm vào năm 2025 (biểu 3.2). Ở các nước đang phát triển, xu hướng giảm đã tăng nhanh trong hai thập kỷ qua, với tỷ lệ việc làm trong nông nghiệp dự kiến giảm thêm 3,5 điểm phần trăm cho đến năm 2025. Việc làm trong ngành công nghiệp đang ì trệ hay suy giảm Các ngành công nghiệp, bao gồm xây dựng, sản xuất, khai thác mỏ, khai thác đá và các dịch vụ tiện ích chiếm khoảng 22% tổng số việc làm ở các nước có thu nhập trung bình thấp và các nước phát triển vào năm 2017, nhưng chỉ chiếm khoảng 10% ở các nước đang phát triển. Ở các nước có thu nhập trung bình cao, 26% lực lượng lao động làm việc trong các ngành công nghiệp. Sản xuất là ngành quan trọng nhất trong số các ngành công nghiệp, chiếm 16% tổng số việc làm ở các nước có thu nhập trung bình cao, 12% và 13% ở các nước có thu nhập trung bình thấp và các nước phát triển và 6% ở các nước đang phát triển. Tỷ trọng của ngành xây dựng trong tổng số việc làm chiếm 2% ở các nước đang phát triển và gần 9% ở các nước thu nhập trung bình thấp và các nước thu nhập trung bình cao và có xu hướng ngày càng tăng. Khai thác mỏ, khai thác đá và các dịch vụ tiện ích chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ trong tổng số việc làm do đây là những lĩnh vực thâm dụng vốn. Tỷ lệ việc làm trong ngành sản xuất đã giảm 5 điểm phần trăm ở các nước phát triển trong hai thập kỷ qua và dự kiến sẽ giảm thêm một điểm phần trăm vào năm 2025. Các nước có thu nhập trung bình cao đã chứng kiến mức giảm tỷ lệ lớn hơn – 6 điểm phần trăm - trong hai thập kỷ qua và tỷ lệ này dự kiến sẽ giảm thêm 2 điểm phần trăm vào năm 2025. Các nước đang phát triển và các nước có thu nhập trung bình thấp hơn có dấu hiệu phi công nghiệp hóa 54
38. sớm do tỷ lệ việc làm trong ngành sản xuất dự báo không tăng. Vì vậy, lộ trình phát triển cao hơn thông qua chuyển đổi cơ cấu sẽ tiếp tục khác biệt rõ rệt so với lộ trình trước đây của các nước phát triển và nước có thu nhập trung bình cao. Điều này một phần là do thực tế nhiều nước đang phát triển và có thu nhập trung bình thấp trong quá khứ đã phụ thuộc lớn vào tăng trưởng từ tài nguyên thiên nhiên và các dịch vụ truyền thống mà không phát triển những năng lực cần thiết để chuyên môn hóa sản xuất. Thực trạng này có thể sẽ nghiêm trọng hơn khi việc sử dụng công nghệ ngày càng nhiều, cạnh tranh ngày càng tăng và đòi hỏi tay nghề cao trong ngành sản xuất khiến cho các nước đang phát triển và nước có thu nhập trung bình thấp hơn khó có thể cạnh tranh trên thị trường toàn cầu. Biểu 3-1 Tỷ trọng việc làm theo tổng hợp các lĩnh vực ngành nghề và nhóm thu nhập, 2017-2025 Ghi chú: Tổng thể các hoạt động kinh tế bao gồm những lĩnh vực sau (sử dụng Phân nhóm ngành Tiêu chuẩn Quốc tế (ISIC), phiên bản mã ngành 4): Nông nghiệp (A), Xây dựng (F), Sản xuất (C), Khai thác mỏ, khai thác đá và các dịch vụ tiện ích (B, D, E), Dịch vụ thị trường (G, H, I, J, K, L, M, N), Dịch vụ phi thị trường (O, P, Q, R, S, T). Có thể tham khảo thông tin thêm tại: www.ilo.org/ilostat- files/Documents/description_ECO_EN.pdf Nguồn: Mô hình Kinh tế Lượng của ILO, tháng 11 năm 2017 Việc làm trong lĩnh vực dịch vụ là động lực chính của tăng trưởng việc làm tương lai 55
39. Tính đến năm 2017, lĩnh vực dịch vụ thu hút lực lượng lao động với tỷ lệ lớn nhất trong tất cả các nhóm thu nhập, mà các nước đang phát triển là ngoại lệ khi tỷ trọng việc làm trong lĩnh vực này so với tổng việc làm (21%) thấp hơn rất nhiều so với lĩnh vực nông nghiệp. Ở các nước có thu nhập trung bình thấp, tỷ lệ này trong khu vực dịch vụ thị trường (27%) cao gấp đôi khu vực dịch vụ phi thị trường (12%). Ở các nước có thu nhập trung bình cao, tỷ lệ việc làm trong khu vực dịch vụ thị trường chỉ cao hơn một chút so với các nước có thu nhập trung bình thấp, ở mức 33%, nhưng khu vực dịch vụ phi thị trường thu hút tỷ lệ lao động lớn hơn đáng kể, ở mức 25% lực lượng lao động. Ở các nước phát triển, ba phần tư lao động làm việc trong lĩnh vực dịch vụ trong năm 2017, trong đó khu vực dịch vụ thị trường chiếm 41%. Biểu 3-2 Mức thay đổi dự báo trong tỷ trọng việc làm theo ngành nghề cụ thể, 2017- 2025 Ghi chú: Các ngành thể hiện trong bảng này tuân theo ISIC phiên bản 4 một con số về phân nhóm ngành cho hầu hết các lĩnh vực, loại trừ vận tải, lưu trữ và truyền thông; bất động sản và dịch vụ kinh doanh và các ngành khác có phối hợp nhiều hoạt động khác theo ISCS phiên bản 4 (xem Phụ lục B để biết thêm chi tiết). Ngành khai thác mỏ, khai thác đá và dịch vụ tiện ích cũng không được đưa vào bảng để tiết kiệm không gian do những thay đổi trong việc làm dự kiến trong các lĩnh vực này rất nhỏ. Nguồn: Mô hình Kinh tế Lượng của ILO, tháng 11 năm 2017. Việc làm trong khu vực dịch vụ thị trường đã mở rộng đáng kể trong tất cả các nhóm thu nhập trong vài thập kỷ gần đây, trong đó nổi bật nhất là ở các nước có thu nhập trung bình cao hơn với tỷ lệ việc làm tăng gấp đôi kể từ năm 1997. Trong thời gian tới, tỷ lệ việc làm trong khu vực dịch vụ thị trường được dự báo sẽ tăng khoảng 2 điểm phần trăm ở các nước đang phát triển và khoảng 5 điểm phần trăm ở các nước có thu nhập trung bình cao và các nước có thu nhập trung bình thấp. Ở các nước phát triển, tăng trưởng trong tỷ lệ việc làm khu vực này dự kiến sẽ thấp hơn 1 điểm phần trăm. 56
40. Trong các dịch vụ thị trường, tăng trưởng việc làm của hoạt động thương mại bán buôn-bán lẻ và sửa chữa dự kiến sẽ là động lực chính của tăng trưởng việc làm tổng thể ở các nước đang phát triển trong các năm từ 2017 đến 2025 (biểu 2.3). Ở các nước có thu nhập trung bình thấp và các nước có thu nhập trung bình cao, bất động sản và dịch vụ kinh doanh dự kiến sẽ có sự tăng trưởng lớn nhất về việc làm, tăng tỷ lệ trên tổng số việc làm ở mức khoảng 2 điểm phần trăm. Ở các nước phát triển, việc làm về bất động sản và dịch vụ kinh doanh được dự báo cũng sẽ gia tăng, trong khi đó tỷ lệ việc làm của các hoạt động thương mại bán buôn-bán lẻ được xác định sẽ giảm. Cuối cùng, việc làm trong hoạt động cư trú và dịch vụ ăn uống sẽ tăng trưởng ở các mức độ khác nhau ở tất cả các nhóm thu nhập. Tỷ lệ việc làm của khu vực dịch vụ phi thị trường dự kiến sẽ tăng ở tất cả các mức thu nhập, nhưng ở mức thấp hơn nhiều so với khu vực dịch vụ thị trường. Ở các nước đang phát triển và nước có thu nhập trung bình thấp, lĩnh vực giáo dục được kỳ vọng sẽ là nhân tố đóng góp chủ yếu cho sự phát triển đó, tăng tỷ lệ việc làm trên tổng số việc làm ở mức lần lượt là 0,1 và 0,2 điểm phần trăm. Ở các nước có thu nhập trung bình cao và các nước phát triển, vai trò động lực chính của phát triển lại là lĩnh vực y tế và các hoạt động xã hội, được xác định sẽ có tỷ lệ việc làm tăng ở mức 0,6 điểm phần trăm. Thực tế là ở các nước phát triển, đây là khu vực dịch vụ phi thị trường duy nhất được dự báo sẽ thay đổi đáng kể, trong khi đó việc làm trong lĩnh vực giáo dục ở các nước có thu nhập trung bình cao dự kiến sẽ tăng trưởng ở mức 0,1 điểm phần trăm. 57