Văn hóa Đông Sơn trong bối cảnh văn hóa tiền sử khu vực Nam Trung Quốc và Đông Nam Á

Nội dung text: Văn hóa Đông Sơn trong bối cảnh văn hóa tiền sử khu vực Nam Trung Quốc và Đông Nam Á

1. Tạp chí Khoa học xã hộiTRIẾT Việt Nam, - LUẬT số 12(9 - 7TÂM) - 2015 LÝ - XÃ HỘI HỌC Văn hóa Đông Sơn trong bối cảnh văn hóa tiền sử khu vực Nam Trung Quốc và Đông Nam Á Trình Năng Chung * Tóm tắt: Bài viết đánh giá vị trí và vai trò của văn hóa Đông Sơn trong văn hóa tiền sử khu vực Nam Trung Quốc và Đông Nam Á. Văn hóa - văn minh Đông Sơn là một trung tâm kim khí mạnh ở khu vực Đông Nam Á đương thời. Giai đoạn văn hóa Đông Sơn phát triển, ngoài dạng nhà nước sơ khai Văn Lang - Âu Lạc ở miền Bắc Việt Nam, thì hầu như khắp vùng Đông Nam Á chưa có nhà nước sơ khai nào khác được thành lập. Sự lan tỏa của trống đồng Đông Sơn, một mặt minh chứng cho sự ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Đông Sơn ở Đông Nam Á, mặt khác trống đồng Đông Sơn được xem như những biểu tượng quyền lực và gắn với sự hình thành nhà nước sớm ở Đông Nam Á. Từ khóa: Văn hóa Đông Sơn; Nam Trung Quốc; Đông Nam Á. 1. Đặt vấn đề Nam Á lục địa nhiều hơn là với khu vực Văn hóa Đông Sơn có vị trí, ý nghĩa đặc phía Bắc Trường Giang. Lịch sử địa chất biệt trong lịch sử Việt Nam, là nền tảng cho cho thấy vùng núi và cao nguyên phía Bắc một nhà nước sơ khai, nhà nước Văn Lang - Việt Nam thực chất là điểm cuối cùng về Âu Lạc với trình độ văn minh cao ở khu phía đông nam của cao nguyên Vân Quý. vực Đông Nam Á và cả khu vực phía nam Khí hậu giữa hai khu vực về cơ bản khá dãy Ngũ Lĩnh đương thời. giống nhau, đều thuộc khí hậu á nhiệt đới Trong quá trình phát triển, văn hoá Đông và nhiệt đới gió mùa. Chính những đặc Sơn không đóng kín mà hấp thụ nhiều nét điểm này đã góp phần không nhỏ tạo nên văn hoá xa gần. Văn hoá Đông Sơn có những đặc trưng văn hoá gần gũi giữa hai những mối giao lưu văn hoá rộng lớn, bởi vùng trong suốt thời tiền sử và sơ sử.(*) đây là một văn hoá đầy sức sống, bản lĩnh, Cho đến nay đã có thể khẳng định mối trong quá trình giao lưu văn hoá, có sự toả giao lưu, tiếp xúc văn hoá nhiều chiều giữa sáng và cũng có sự tiếp nhận. khu vực Bắc Việt Nam với khu vực Nam Bài viết này đánh giá vị trí và vai trò của Trung Quốc trong thời tiền sử. Trong thời văn hóa Đông Sơn trong văn hóa tiền sử đại đá ở cả hai khu vực đều tồn tại các văn khu vực Nam Trung Quốc và Đông Nam Á. hóa truyền thống đá cuội. Các công cụ kiểu 2. Văn hóa Đông Sơn với khu vực Ngườm, Sơn Vi và Hòa Bình đều có mặt cả Nam Trung Quốc hai vùng [1]. 2.1. Các nhà khoa học đã chứng minh, Đến giai đoạn hậu kỳ đá mới, sự liên kết về điều kiện tự nhiên miền Bắc Việt Nam các văn hóa ở hai khu vực nói trên càng và miền Nam Trung Quốc có chung nhiều được đẩy mạnh. Đây là thời kỳ hình thành nét tương đồng. Đứng về cấu tạo địa chất cũng như địa hình địa mạo, vùng Nam (*) Phó giáo sư, tiến sĩ, Viện Khảo cổ học. Trung Quốc gắn liền với khu vực Đông ĐT: 0913012270. Email: trinhnangchung@gmail.com. 84
2. Trình Năng Chung khối tộc người Bách Việt ở khu vực Nam địa, toàn bộ những vùng trên đã hình thành Trung Quốc và vùng Bắc Bộ Việt Nam. những vùng văn hóa riêng đặc sắc và phát Mỗi tộc người đều có bản sắc văn hóa riêng triển liên tục từ thời đại đồng thau sang thời trên nền tảng những đặc điểm văn hóa đại sắt sớm. chung của khối Bách Việt. Dựa vào những tài liệu hiện có cho thấy 2.2. Bước sang thời kỳ kim khí, chúng ta ảnh hưởng của văn hoá Đông Sơn tới vùng chứng kiến quy luật phát triển không đồng Quảng Tây có vẻ trực tiếp hơn, sôi động đều trong lịch sử. Tại khu vực Vân Nam và hơn so với các vùng khác. Mối quan hệ này Bắc Việt Nam với những điều kiện tự nhiên là trực tiếp, có ảnh hưởng qua lại. Tài liệu thuận lợi, lại sẵn khoáng kim loại mầu nên khảo cổ học ở các địa điểm Ngân Sơn Lĩnh, có điều kiện phát triển nhanh hơn các vùng Phổ Đà, Oa Cái Lĩnh cho thấy, văn hóa Quảng Tây, Quảng Đông và Quý Châu. Đông Sơn có mối quan hệ với văn hóa kim Khu vực Vân Nam bước vào thời đại khí Quảng Tây từ rất sớm, vào sơ kỳ Chiến kim khí vào thời Hạ - Thương sơ kỳ Quốc (thế kỷ V tr.CN). Ở những vùng khác, (khoảng thế kỷ XX - XVII trước Công sự tiếp xúc Đông Sơn có muộn hơn chút ít. Nguyên (tr.CN)) [2]. Vùng Quảng Tây chính Các nhà khảo cổ học Trung Quốc coi Ngân thức bước vào thời đại kim khí vào thời Sơn Lĩnh là di tích văn hoá tiêu biểu của Xuân Thu vãn kỳ (thế kỷ VI tr.CN) [3]. nhóm Tây Âu (Âu Việt) trong khối Bách Khu vực Quảng Đông bước vào thời đại Việt vùng Lĩnh Nam [6, tr.86 - 104]. Dựa kim khí vào cuối thời Chu (thế kỷ IX tr.CN) vào tài liệu khảo cổ học Ngân Sơn Lĩnh có [4]. Thời điểm mở đầu văn hóa kim khí thể xác nhận đây là sự gặp gỡ đầu tiên của Quý Châu vào khoảng thời Xuân Thu sơ kỳ cư dân Lạc Việt miền Bắc Việt Nam với cư (thế kỷ VIII - VII tr.CN) [5]. Đến nay, ở dân Tây Âu vùng Quế Việt cổ. Sự gắn kết những khu vực trên đã phát hiện hàng trăm này như một lẽ tự nhiên dựa trên những di tích thuộc thời đại kim khí. điểm tương đồng văn hóa rất gần gũi giữa Khu vực Bắc Việt Nam bước vào thời hai tộc người trong suốt chiều dài lịch sử. đại kim khí vào khoảng thế kỷ XX - XXI Mối giao lưu văn hoá giữa cộng đồng người tr.CN, mở đầu bằng văn hóa Phùng Lạc Việt Bắc Việt Nam và Tây Âu - Lạc Nguyên. Với những dữ liệu khoa học trên Việt Quảng Tây còn thể hiện rõ đến tận thế chúng ta thấy khu vực Bắc Việt Nam bước kỷ I sau Công Nguyên, khi mà Hai Bà vào thời đại kim khí sớm hơn những vùng Trưng nổi dậy chống nhà Hán, 65 thành trì trên ở Nam Trung Quốc. Điểm đáng chú ý đồng loạt đi theo, trong đó có cả những là toàn bộ các khu vực kể trên đều không miền đất ở Quảng Tây, nơi mà ngày nay trải qua giai đoạn đồng đỏ mà bước thẳng còn tìm được những dấu tích thờ Hai Bà vào giai đoạn đồng thau. Trưng [7, tr.112]. Đến nay, khảo cổ học Việt Nam đã xác Đồng thời với những tiếp xúc văn hóa lập được hệ thống văn hóa Tiền Đông Sơn - Tây Âu - Lạc Việt vùng Quảng Tây, các cư Đông Sơn. Ở Vân Nam, Quảng Tây, Quảng dân Đông Sơn cũng đẩy mạnh quan hệ với Đông và Quý Châu vẫn chưa xác lập được vùng Tây Nam Trung Quốc. Giai đoạn văn hệ thống văn hóa khảo cổ giống như hệ hoá Điền, tiêu biểu là Thạch Trại Sơn và Lý thống Tiền Đông Sơn - Đông Sơn ở Bắc Gia Sơn, đã đánh dấu bước phát triển rực rỡ Việt Nam. Nhưng, trên cơ tầng văn hóa bản của văn hoá đồ đồng Vân Nam [8,9]. Đây 85
3. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 12(97) - 2015 cũng là thời kỳ phát triển mạnh mẽ của mối lúa nước với tín ngưỡng phồn thực, thực quan hệ giữa văn hoá Đông Sơn với văn hành kỹ thuật chế tác và sử dụng trống hoá kim khí ở Nam Trung Quốc. Tuy vậy, đồng. Trong quá trình phát triển đã dung mối quan hệ giữa cư dân văn hoá Đông Sơn hợp, tiếp thu các yếu tố khác dần hình thành với cư dân Điền Việt có khác với khối cư nên các dạng văn hóa khác nhau. dân cổ ở Lưỡng Quảng. Văn hóa Đông Sơn Tại khu vực tỉnh Vân Nam, lịch sử đã ghi và văn hóa Điền thuộc hai hệ thống văn hóa chép lại, trong suốt thời Xuân Thu - Chiến khác nhau. Giữa hai văn hóa không có Quốc, do những cuộc chiến mở rộng thế lực chung nguồn gốc. Nhưng so sánh cho thấy của các nước vùng Trung Nguyên và vùng giữa văn hóa Đông Sơn và văn hóa Điền có thảo nguyên từ phương bắc tràn xuống khiến quan hệ giao lưu trao đổi hai chiều thể hiện diện mạo văn hóa tộc người có những biến trên bộ di vật đồ đồng [10, tr.41 - 56]. động mạnh. Các lớp cư dân du mục, tiếp đến Tại Quảng Đông, những chứng cứ khảo người Sở rồi cuối cùng là người Hán tràn cổ học từ di chỉ Bắc Tùng Lĩnh đã ghi nhận xuống xâm lấn vùng Điền Trì. Sự xáo trộn sự tiếp xúc đầu tiên giữa cư dân văn hóa và tiếp xúc với cư dân nông nghiệp ở đây đã Đông Sơn với cư dân cùng thời ở Quảng đổi thay mạnh mẽ, kiểu thức văn hóa bị biến Đông là vào thế kỷ III tr.CN [11]. Tuy đổi, vị trí của trống đồng của đời sống cư nhiên, mức độ giao lưu văn hóa giữa Bắc dân ở đây dần mờ nhạt. Trống đồng loại Việt Nam và Quảng Đông thì không mạnh hình Thạch Trại Sơn dần bước ra khỏi đời mẽ bằng mức độ giao lưu văn hóa giữa Vân sống cư dân ở đây. Nam và Quảng Tây. Mặc dù có sự khác Trong khi đó ở Bắc Việt Nam và khu nhau về nguồn gốc, nhưng văn hóa Đông vực Hồng Hà ở vùng đông nam tỉnh Vân Sơn ở Bắc Việt Nam và văn hóa kim khí ở Nam và Nam Quảng Tây, ảnh hưởng của Quảng Đông là những trung tâm văn hóa văn hóa đồng cỏ không sâu đậm, sự tiếp phát triển mạnh ở khu vực phía Nam xúc với Sở và Trung Nguyên mới dừng lại Trường Giang. Những di vật khảo cổ cùng ở quan hệ văn hóa trao đổi, sức ép của thiết những yếu tố văn hóa khác có sự giống chế chính trị chưa lớn. Bởi vậy nền văn hóa nhau hoặc tương tự trong phong cách và trống đồng ở khu vực này vẫn tồn tại và đặc trưng là do gần nhau về vị trí địa lý, phát triển đỉnh cao. Trống đồng Đông Sơn giống nhau về môi trường thiên nhiên cùng cùng những loại hình hậu duệ vẫn không sự giao lưu trao đổi mà có. Sang đến thời ngừng phát triển. Cùng với trống đồng, loại nước Nam Việt của họ Triệu thì mối quan hình thạp đồng Đông Sơn cũng có mặt hệ giữa văn hóa Nam Việt với văn hóa trong các văn hóa kim khí vùng Nam Trung Đông Sơn có bước phát triển mới với Quốc và để lại những dấu ấn thật sâu đậm chiều hướng tăng lên và khăng khít hơn trong văn hóa vật chất ở đây. trước [7, tr.75]. Sự góp mặt những tinh hoa văn hóa nổi Từ những dữ kiện khảo cổ học cho thấy, bật của văn hóa Đông Sơn trên vùng đất trong thiên niên kỷ I tr.CN, một vùng rộng Nam Trung Quốc như trống đồng, thạp lớn bao gồm miền Bắc Việt Nam, đông đồng cùng những chiếc rìu lưỡi xéo, rìu xòe nam tỉnh Vân Nam và phía Nam Quảng cân, chuông có núm sừng dê, dao găm cán Tây, Trung Quốc đã hình thành một phức thẳng (hình chữ nhất), đã góp phần tạo nên hợp văn hóa của cư dân nông nghiệp trồng đặc tính “Việt thức - kiểu Việt” trong văn 86
4. Trình Năng Chung hóa tiền sử Hoa Nam. Mặt khác cũng làm hóa Đông Nam Á cổ đã tạo nên sức đề giàu có thêm đặc trưng văn hóa Bách Việt kháng văn hóa mạnh là một minh chứng của văn hóa kim khí Nam Trung Quốc. Sự cụ thể trong bối cảnh lịch sử đương thời liên kết của cộng đồng Tây Âu (Âu Việt) ở toàn khu vực. Quảng Tây và Lạc Việt ở Bắc Việt Nam Vậy là, cách nay khoảng hơn hai nghìn vào thế kỷ V tr.CN là nền tảng văn hóa - năm trước, trên nền tảng phát triển đỉnh cao tộc người duy trì bền vững những đặc trưng của văn hoá thời đại kim khí, tiêu biểu là văn hóa “kiểu Việt” trong văn hóa tiền sử văn hoá Đông Sơn, văn hóa Thạch Trại khu vực [7, tr.188]. Sơn, văn hóa Ngân Sơn Lĩnh, giữa hai khu Khi xem xét nội dung văn hóa của thời vực Bắc Việt Nam và Nam Trung Quốc đã đại đồng thau ở mỗi khu vực trên cần chú ý có sự giao lưu trao đổi mạnh mẽ các yếu tố đến cơ tầng văn hóa của từng khu vực. Văn văn hoá, kỹ thuật dựa trên những mối liên hóa kim khí ở Vân Nam, Quảng Tây, Quảng hệ tộc người của khối Bách Việt cổ. Dù có Đông và Quý Châu và một số vùng khác những bước phát triển không đồng đều, đây nữa ở Nam Trung Quốc đều có sự liên quan cũng là thời kỳ tiếp xúc, giao lưu và hội chặt chẽ với văn hóa đồng thau vùng Trung nhập văn hóa nội vùng, liên vùng phát triển Nguyên Trung Quốc. Đến nay, ở những khu nhanh, rực rỡ. vực trên đã phát hiện hàng trăm di tích Trên nền tảng vật chất kinh tế, văn hoá, thuộc thời đại kim khí. Kết quả nghiên cứu xã hội phát triển cao dẫn đến sự hình thành cho thấy, cơ tầng văn hóa kim khí của một số quốc gia cổ hùng mạnh của khối tộc những khu vực này chịu nhiều ảnh hưởng Bách Việt ở phía nam sông Dương Tử. Đó từ Trung Nguyên hoặc văn hóa thảo nguyên là quốc gia Văn Lang - Âu Lạc ở Bắc Việt phía bắc, tuy rằng mức độ chịu ảnh hưởng Nam, là quốc gia Điền Việt ở Vân Nam và của mỗi vùng có khác nhau [12, 13, 14, 15]. quốc gia Nam Việt ở Quảng Đông. Trong khi đó, thời đại đồng thau Việt 3. Văn hóa Đông Sơn với khu vực Nam liên quan chặt chẽ và hữu cơ với Đông Nam Á thời đại đồng thau Đông Nam Á. Mối liên Trong vài thập kỷ gần đây, đồng thời với quan này có cội nguồn từ thời đại đá, sự phát triển việc nghiên cứu văn hóa Đông trong nền cảnh địa - văn hóa tương đồng. Sơn ở Việt Nam, nhiều nước ở Đông Nam Nói cách khác, cơ tầng văn hóa kim khí Á cũng có những bước tiến quan trọng của Việt Nam là cơ tầng văn hóa Đông trong việc nghiên cứu thời đại kim khí Nam Á cổ [7, tr.186]. Đây có lẽ là một trong khu vực. Căn cứ vào kết quả nghiên trong những nguyên nhân cơ bản để giải cứu của nhiều nhà khoa học cho thấy, vào thích vì sao cùng chung số phận bị nhà khoảng gần 4000 năm cách ngày nay, cư Hán đô hộ, bị Hán hóa nhưng văn hóa dân Đông Nam Á bước vào thời đại kim Đông Sơn - văn hóa Việt cổ không bị giải khí. Cuộc “Cách mạng luyện kim” này thể, không bị đồng hóa như những vùng khiến quá trình phân hóa văn hóa trong một khác ở Nam Trung Quốc, để rồi sau ngàn số vùng ở Đông Nam Á diễn ra mạnh mẽ. năm Bắc thuộc nó vẫn không mất đi, vẫn Dẫu có những bước phát triển không đồng tồn tại mãnh liệt trong suốt chiều dài lịch đều, thời đại kim khí cũng là thời kỳ tiếp sử của dân tộc Việt Nam. Có thể coi, sức xúc, giao lưu và hội nhập văn hoá nội vùng, sống Đông Sơn trên nền tảng cơ tầng văn liên vùng phát triển rực rỡ. 87
5. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 12(97) - 2015 3.1. Văn hóa Đông Sơn với khu vực Ở miền Nam Thái Lan, xung quanh vùng Đông Nam Á lục địa Vịnh biển Thái Lan có nhiều trống đồng Theo nhiều tài liệu khảo cổ học cho thấy, Đông Sơn. Trống đồng trên đảo Ko Samui khoảng gần 4000 năm trước, tại khu vực thuộc tỉnh Xurathani phát hiện chỉ cách bờ Đông Nam Á lục địa đã xuất hiện nhiều biển có 300m, trống có những đặc điểm trung tâm khai khoáng, luyện kim có quy tương tự như trống Quảng Xương, Thanh mô lớn, hình thành nên những nền văn hóa Hóa. Còn trống Khao Samkaeo, trống Chaiya, kim khí có bản sắc riêng cùng thời với văn trống Tha Rua, trống Phun Phin có lẽ thuộc hóa Đông Sơn. Khi nói đến một trung tâm nhóm trống B Đông Sơn. văn hóa thì phải nhấn mạnh đến sự phát Đáng lưu ý, những trống Đông Sơn tìm triển mạnh mẽ và độc lập của văn hóa - kỹ được ở Thái Lan cũng chứa tỷ lệ hợp kim thuật. Đây cũng là thời kỳ giao lưu văn hóa tương tự như những trống tìm thấy ở miền có những bước đột biến, đa dạng. Bắc Việt Nam, gồm 3 thành phần: đồng - 3.1.1. Tại Thái Lan, ít nhất có hai trung chì - thiếc, trong đó tỷ lệ chì chiếm khá cao, tâm kim khí nổi bật đã được nghiên cứu khá gần 20%, đây là một trong những đặc trưng kỹ lưỡng [16, tr.357 - 397]. Thứ nhất, là của đồ đồng Đông Sơn muộn [20.pp.93 - 102]. trung tâm Đông Bắc Thái Lan mà tiêu biểu 3.1.2. Đến nay, trên đất nước Lào, các là các di tích Bản Chiang, Non Nok Thà, nhà khảo cổ học đã xác định được ba trung Bản Na Di, Bản Kan Luang, Thứ hai, là tâm kim khí: Trung tâm Luang Prabang; trung tâm kim khí miền Trung Thái Lan với trung tâm Viêng Chăn; và trung tâm Khăm những di tích đặc sắc như Non Pa Wai, Muộn - Savannakhet. hang Ongbah, Khok Charoen, Tha Kae, Trong số các di tích kim khí ở Lào, đáng Lop Buri, Bản Don Ta Phet, [17]. chú ý là di chỉ khảo cổ học Lao Pako thuộc Khi nghiên cứu so sánh các đặc trưng trung tâm Viêng Chăn. Trong khoảng thời văn hóa của trung tâm Đông Bắc Thái Lan gian từ 1993 đến 1996, các nhà khảo cổ học với văn hóa Đông Sơn, chúng tôi nhận thấy Lào và Úc đã tiến hành vài đợt khai quật tại chúng thuộc về những truyền thống văn hóa địa điểm Lao Pako, thuộc bờ nam Nậm khác nhau. Những đặc trưng của văn hóa Ngừm, cách thủ đô Viêng Chăn khoảng 40 km Đông Sơn dường như ít biểu hiện trong các về phía đông bắc. Địa điểm Lao Pako vừa di chỉ khảo cổ học vùng Đông Bắc Thái Lan. là di chỉ cư trú vừa là di chỉ mộ táng của cư Trong khi đó ở miền Trung và miền Nam dân thuộc sơ kỳ thời đại đồ sắt, có tuổi Thái Lan, dấu ấn Đông Sơn được biểu hiện khoảng thế kỷ V tr.CN đến thế kỷ IV sau rất rõ qua những trống đồng Đông Sơn. Công Nguyên (s.CN) [21, 22, tr.101 - 110]. Trong số 22 chiếc trống đồng Đông Sơn Bộ sưu tập Lao Pako bao gồm đồ gốm, tìm được ở Thái Lan, có những chiếc nằm đồ sắt, đồ trang sức, mộ vò và đặc biệt là sâu trong nội địa nước này. Đó là 5 trống gốm tô mầu cho thấy mối quan hệ mật thiết đồng tìm được trong hang Ongbah ở tỉnh giữa cư dân Lao Pako với các cư dân đương Kanchanaburi giống với trống đồng Quảng thời ở khu vực Đông Bắc Thái Lan như Bản Xương, Hữu Chung, Việt Nam [18,19, Chiang, Non Nok Tha, Bản Chiang Hian. tr.196 - 202]. Hay như 4 trống đồng tìm Đồng thời, với sự có mặt của trống đồng thấy ở hang Thung Yang mang đặc trưng minh khí Đông Sơn trong tầng văn hóa Lao của những trống Đông Sơn muộn. Pako, cùng một số trống đồng Đông Sơn 88
6. Trình Năng Chung tìm thấy ở khu vực này cho thấy mối liên hệ những thành tựu nghiên cứu thời đại kim giao lưu của của dân Lao Pako với cư dân khí Campuchia đáng ghi nhận là kết quả văn hóa Đông Sơn ở Việt Nam. nghiên cứu khai quật địa điểm Prohear Cách đây đúng 30 năm, trong công trình thuộc tỉnh Prey Veng, nằm cách thủ đô nghiên cứu “Miền Nam Việt Nam trong bối Phnôm Pênh khoảng gần 100km về phía cảnh tiền sử Đông Nam Á”, giáo sư Hà Văn Đông Bắc do các nhà khảo cổ học Đức và Tấn đã đưa ra sơ đồ về mối liên hệ giữa các Campuchia thực hiện vào năm 2008 - 2009. trung tâm kim khí trên bán đảo Đông Tại địa điểm Prohear (một di chỉ mộ táng Dương, trong đó ông vạch ra con đường khá lớn), các nhà khảo cổ đã phát hiện một giao lưu giữa văn hóa Đông Sơn với vùng khối lượng phong phú hiện vật gốm đá, kim Đông Bắc Thái Lan qua trạm trung gian loại đồng thau, sắt và đồ trang sức bằng Bắc Lào [23, tr.5 - 10] Với những tư liệu vàng. Nhưng nổi bật hơn cả là những chiếc khảo cổ học mới, chúng tôi cho rằng con trống đồng tìm thấy trong khu mộ ở đây. đường giao lưu giữa văn hóa Đông Sơn với Trong số những chiếc trống đồng đã khai vùng Đông Bắc Thái Lan thông qua trung quật được, đáng chú ý có chiếc trống đồng tâm kim khí Viêng Chăn. được phát hiện trong ngôi mộ số 4. Ngôi Tại trung tâm Khăm Muộn - Savannakhet mộ có trống là ngôi mộ đất; trống đồng khi (Snavakhet), mới đây Thonglith Luangkhoth phát hiện được trong vị trí nằm nghiêng. Vì (nhà khảo cổ học Lào) thông báo cho chúng thế, có khả năng người xưa được mai táng ta biết những phát hiện mới ở vùng Sê Pôn. theo phong tục hung táng, đặt đầu người Đáng chú ý là các nhà khảo cổ (người ta) đã quá cố trong trống đồng, các đồ gốm tùy phát hiện nhiều di tích mỏ khai thác quặng táng được xếp bên ngoài. Đây là một trống đồng, khuôn đúc đồng, mộ táng chứa vũ khí Đông Sơn muộn. Niên đại của trống mộ 4 ở và công cụ bằng đồng mang đặc trưng Đông Prohear là 2001 ± 17 năm cách đây (mẫu Sơn [24, tr.69 - 72]. Đặc biệt, tại Sê Pôn đã Hd-27257) [25, pp.38]. tìm thấy nhiều trống đồng kiểu Đông Sơn. Khi nghiên cứu so sánh với các di vật ở Đây là bằng chứng chắc chắn về mối liên hệ, nền văn hóa khác trong khu vực, những giao lưu trao đổi của cư dân Sê Pôn với cư người khai quật cho rằng, những chiếc dân văn hóa Đông Sơn ở Việt Nam. Những trống này giống với những trống đồng tìm con đường giao lưu thường theo những thấy ở Phú Chánh, tỉnh Bình Dương và thung lũng, hay thuận theo dòng sông Cả, trống Vĩnh Phúc ở tỉnh Bình Định. Tuy sông Chu, sông Mã, những con sông chảy nhiên, loại này cũng tìm thấy ở Bắc Lý tỉnh qua miền Trung Lào trước khi đổ ra Biển Bắc Giang, ở Đông Hòa tỉnh Thanh Hóa Đông ở miền Bắc Trung Bộ Việt Nam. (Việt Nam) và “Không còn nghi ngờ gì nữa 3.1.3. Từ những thập kỷ đầu của thế kỷ những trống đồng ở Prohear thuộc dòng XX, chúng ta biết đến nền văn hóa kim khí trống Đông Sơn mà không phải thuộc dòng trên lãnh thổ Campuchia qua các di tích trống Điền từ Vân Nam” [25, pp.149] Samrong Sen và Mlu Prei, cùng một số Ngoài địa điểm Prohear ra, các nhà khảo cổ trống đồng Đông Sơn. học Đức còn cho biết đã phát hiện được địa Trong những năm gần đây, có những điểm Bit Meas thuộc sơ kỳ thời đại sắt phát hiện quan trọng về khảo cổ học tiền sử (khoảng 150 năm tr.CN - 100 năm s.CN) và sơ sử trên đất nước Chùa tháp. Một trong cũng tại tỉnh Prey Veng. Điều đáng tiếc là 89
7. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 12(97) - 2015 di chỉ này đã bị đào phá nặng nề cùng sự hoá bản địa như văn hoá cự thạch, văn hóa thất thoát hàng ngàn di vật khảo cổ trong đó mộ vò Tuy nhiên việc phát hiện khảo cổ có nhiều trống đồng. mới chỉ là các hiện vật đồ đồng lẻ tẻ, chủ Cùng với những chiếc trống đồng khác yếu là đồ nghi lễ. Theo các nhà nghiên cứu, tìm thấy ở Campuchia, việc tìm thấy những thời đại kim khí xuất hiện ở Indonesia khá chiếc trống Đông Sơn ở Prohear mang ý muộn, khoảng 500 năm tr.CN [27]. Lúc nghĩa quan trọng. Vấn đề đặt ra là những này, với cơ sở vật chất kinh tế, xã hội trên trống Đông Sơn này từ đâu đến? Câu trả lời các đảo Indonesia chưa thể nảy sinh ra một có liên quan đến vấn đề giao lưu văn hóa, dạng nhà nước sơ khai, nhưng đã xuất hiện đến tộc người ở Prohear cũng như ở miền những thủ lĩnh cộng đồng nhỏ và có những Nam Campuchia. mối giao lưu với các khu vực khác. Trong Trên đảo Lại Sơn, thuộc vịnh Rạch Giá, nhiều tác phẩm viết về vùng Đông Nam Á, tỉnh Kiên Giang, Việt Nam người ta đã phát học giả C.Higham cũng cho rằng cư dân hiện được mộ trống đồng Đông Sơn [26, thời kim khí ở quần đảo Indonesia đã có tr.70]. Điều này gợi mở cho chúng ta thấy mối liên hệ với cư dân đương thời ở vùng một con đường giao lưu của cư dân Đông Bắc Việt Nam [28]. Trống đồng Đông Sơn Sơn dọc đường biển phía nam đến nhiều có mặt ở quần đảo này có thể là được du vùng Nam Bộ, đến cả vùng vịnh Thái Lan. nhập theo đường biển, từ phía bắc tới, vào Khi qua vùng cửa sông Cửu Long, sông khoảng 200 năm tr.CN. Đồng Nai, các trống Đông Sơn đã ngược Cho đến nay, các nhà khảo cổ học đã ghi dòng mà vào Nam Campuchia. Sự có mặt nhận được 28 chiếc trống đồng Đông Sơn của những chiếc trống đồng Đông Sơn ở phát hiện rộng khắp quần đảo Indonesia, từ Prohear và cả vùng Nam Thái Lan có thể đảo Java cho đến các đảo Sumatra, Bali, được lý giải như vậy. Sumbawa, Roti, Luang, Kai và Salajar [29, 3.2. Văn hóa Đông Sơn với khu vực tr.205 - 213]. Theo ý kiến của nhiều nhà Đông Nam Á hải đảo khảo cổ học, thì những nơi này vào thời kỳ Hầu hết các nhà tiền sử học Đông Nam đó không đúc trống đồng mà trống đồng Á đều cho rằng cộng đồng cư dân Đông đem tới từ miền Bắc Việt Nam. Vì thế, sự Nam Á hải đảo dường như bước vào thời có mặt của trống Đông Sơn ở đây chắc chắn đại kim khí muộn hơn khối cư dân ở Đông là sản phẩm của sự giao lưu với cư dân Nam Á lục địa, vào khoảng thế kỷ V - III tr.CN. Đông Sơn theo con đường biển [30]. Những Với những tài liệu khảo cổ học hiện nay con thuyền của cư dân Đông Sơn theo chúng ta thấy ảnh hưởng của văn hóa kim những dòng hải lưu ven biển và dựa vào khí vùng Đông Nam Á lục địa tới các văn những đợt gió mùa đã đưa những sản vật hóa kim khí Đông Nam Á hải đảo là rất rõ Đông Sơn, trong đó có trống đồng đến với ràng, trong đó, dấu ấn đậm hơn cả là ảnh thế giới Đông Nam Á hải đảo. Các nhà hưởng của văn hóa Đông Sơn và văn hóa khảo cổ đã ghi nhận nhiều đợt giao lưu của Sa Huỳnh. người Đông Sơn đến với Đông Nam Á hải 3.2.1. Vào thời điểm nền văn hoá Đông đảo, trong đó những đợt sớm diễn ra vào Sơn phát triển mạnh mẽ ở Bắc Việt Nam thì khoảng cuối thế kỷ III tr.CN, khi mà nền ở Indonesia cũng bước vào buổi đầu của văn hóa Đông Sơn phát triển cực thịnh, cư một thời đại kim khí với những sắc thái văn dân Đông Sơn đã mang những sản phẩm đi 90
8. Trình Năng Chung giao lưu với các vùng đất khác theo hình đến đầu thế kỷ I tr.CN đã khiến một số học thức trao đổi hàng hóa. giả liên tưởng và giải thích bằng bối cảnh Một số trống đồng tìm được ở Indonesia lịch sử đương thời ở khu vực. Đó là do áp là những trống Đông Sơn điển hình, mang lực bành trướng của nhà Hán, văn hóa dáng dấp của trống Hữu Chung của Việt Đông Sơn đã Nam tiến và do quá trình lớn Nam. Các nhà khảo cổ học cho rằng những mạnh của những xã hội mới với nhu cầu trống đồng Đông Sơn đến đất nước này của những người đứng đầu, coi trống như theo một dạng như nhập khẩu nguyên chiếc, một biểu trưng về quyền lực. Trống thường để sau đó, những người thợ đúc đồng bản được tìm thấy ở những địa điểm nằm gần địa đã đúc nên một dạng trống đồng bản địa những tuyến giao thông biển và đường độc đáo là trống Moko, vừa có những nét sông. Không những trống được nhập nguyên của trống Đông Sơn lại vừa có những nét chiếc từ miền Bắc Việt Nam, trống đồng riêng bản địa. Người ta đã tìm được khuôn theo phong cách Đông Sơn còn được sản đúc trống bằng đá và có cả hình ảnh chiến xuất tại một số địa điểm khác ở Đông Nam binh đang vác trống đồng trên lưng được Á để đáp ứng nhu cầu tại chỗ của những khắc trên đá ở Indonesia. cộng đồng xã hội với cơ cấu tổ chức mới Tài liệu dân tộc học còn ghi nhận ảnh đang hình thành và phát triển. Một số trống hưởng của văn hóa Đông Sơn thể hiện rõ có kích thước rất lớn tìm thấy ở miền Đông hình ảnh những nếp nhà sàn mái cong trên Indonesia lại được xác định có nguồn gốc trống đồng Ngọc Lũ được bảo tồn gần như tại Việt Nam. Theo nhà khảo cổ học Nhật nguyên vẹn trên những nhà sàn Toraja Bản K.Imamura thì những trống này được trong một số vùng dân cư hiện nay trên các sản xuất tại Việt Nam chỉ nhằm mục đích đảo Toba Batak, đảo Sulawesi. trao đổi với bên ngoài [32]. Dẫu còn có nhiều 3.2.2. Tài liệu khảo cổ học cho thấy, ý kiến thảo luận với tác giả K.Imamura, khoảng vài ba thế kỷ trước Công Nguyên, nhưng tôi chia sẻ với ông ở một vài trường những cư dân thời kim khí Malaysia đã có hợp cụ thể như: những trống Đông Sơn tìm công nghệ đúc đồng tại chỗ thể hiện qua thấy ở khu vực Sê Pôn (Lào) là sản phẩm nhiều khuôn đúc đồng đã được tìm thấy. trao đổi lấy nguyên liệu đồng. Từ Sê Pôn, Trong số những đồ đồng ở đây, đáng chú ý nguồn nguyên liệu chiến lược này được vận là có 6 chiếc trống đồng Đông Sơn, có thể chuyển theo dòng sông Cả, sông Chu, sông được mang tới từ miền Bắc Việt Nam theo Mã - những con sông chảy qua miền Trung đường biển [31]. Thế nhưng, khác với vùng Lào, trước khi chảy ra biển cả ở địa phận Indonesia, văn hóa kim khí Malaysia chưa miền Bắc Trung bộ Việt Nam. thể hiện được bản sắc riêng của mình. Theo các thư tịch cổ cho biết, ở vào giai Có thể nói, vùng bán đảo Malaysia là đoạn văn hóa Đông Sơn phát triển, ngoài vùng xa nhất về phía tây nam, cho đến nay dạng nhà nước sơ khai Văn Lang - Âu Lạc tìm được những dấu tích của sự giao lưu ở miền Bắc Việt Nam, thì hầu như khắp văn hóa Đông Sơn. vùng Đông Nam Á chưa có nhà nước sơ Việc xuất hiện khá nhiều trống Đông khai nào khác được thành lập. Sơn muộn trên các lãnh thổ Thái Lan, Lào, Một số học giả, điển hình là H.H.E.Loofs - Campuchia và vùng hải đảo Indonesia và Wissowa cho rằng những trống đồng Đông Malaysia ở vào thời điểm cuối thế kỷ III Sơn có mặt khắp vùng Đông Nam Á rộng 91
9. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 12(97) - 2015 lớn là do có sự ban phát quyền lực nào đó, tỏa sáng cả ở vùng phía Nam Trung Quốc mà trống đồng là một dạng “quyền trượng” và ở vùng Đông Nam Á. Đây cũng là giai của một thủ lĩnh ở vùng Bắc Việt Nam đã đoạn mà tầm ảnh hưởng của văn minh ban cho các thủ lĩnh địa phương trong vùng Đông Sơn đạt đến đỉnh cao mới, trong một Đông Nam Á [33]. Sự lan tỏa của trống không gian lớn hơn. Đấy chính là những đồng Đông Sơn một mặt minh chứng cho minh chứng có sức thuyết phục lớn cho vai sự ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Đông trò và vị trí của văn hóa Đông Sơn trong Sơn ở Đông Nam Á; mặt khác, trống đồng văn hóa tiền sử toàn khu vực. Đông Sơn được xem như những biểu tượng quyền lực và gắn với sự hình thành nhà Tài liệu tham khảo nước sớm ở Đông Nam Á. Ý kiến trên được [1] Trình Năng Chung (2009), Mối quan hệ nhiều nhà nghiên cứu đồng tình. Mới đây, văn hóa thời tiền sử giữa Bắc Việt Nam C.Higham cũng coi trống đồng là biểu và Nam Trung Quốc, Nxb Khoa học xã trưng của quyền lực thủ lĩnh vùng Lĩnh hội, Hà Nội. Nam và Bắc Việt Nam trong vài thế kỷ [2] 云 南 省 文 物 考 古 研 究 所 1995. 云 trước Công Nguyên, với các trung tâm kim 南 剑 川 海 门 口 青 铜 时 代 早 期 遗 khí vùng châu thổ sông Hồng, sông Mã và 址. 考 古. 1995 (9). khu vực Điền Trì (Vân Nam). Theo C.Higham, [3] 广 西 壮 族 自 治 区 文 物 工 作 队 编 xã hội Đông Sơn là hiện thực quan trọng 1993. 广 西 文 物 考 古 报 告 集 1950 - nhất của cơ cấu quyền lực tập trung của 1990. 广 西 人 民 出 版 社 出 版. Đông Nam Á đương thời. Sự có mặt của [4] 杨 式 挺 著 1998. 岭 南 文 物 考 古 论 nhiều trống Đông Sơn ở vùng ngoại biên 集 . 广 东 省 地 图 出 版 社. phía nam được ông đánh giá như là biểu [5] 贵州文物考古研究所 1993. 贵 州 田 野 tượng quan trọng nhất của tầng lớp quý tộc 考 古 四 十 年, 1953 - 1993. 贵 州 民 族 mới nổi, những thủ lĩnh, hay người đứng 出 版 社. đầu những xã hội nằm ngoài sự bành trướng [6] 蒋 廷 瑜 2007. 西 瓯 骆 越 青 铜 文 化 của nhà Hán Trung Hoa [34]. 比 较 研 究. 百 越 研 究. 广 西 科 学 技 4. Kết luận 术 出 版 社 2007 年: 86 - 104. Vào những thế kỷ III - II tr.CN, lịch sử [7] Trình Năng Chung (2014), Mối quan hệ toàn khu vực chứng kiến sự lấn tỏa của văn văn hóa Đông Sơn với các văn hóa thời hóa từ phương bắc đến. Ở giai đoạn này, có đại kim khí ở Nam Trung Quốc, Đề tài thể nhận thấy hai khu vực khác biệt của cấp Nhà nước do Quỹ phát triển Khoa học Đông Nam Á lục địa. Khu vực thứ nhất và Công nghệ Quốc gia (Nafosted) tài trợ. gồm những xã hội nằm trên con đường [8] 云 南 省 博 物 馆 1975. 云南 江 川 李 bành trướng của nhà Hán Trung Hoa: Lãnh 家 山 古 墓 群 发 掘 报 告. 考 古 学 报. thổ văn hóa Đông Sơn, địa vực nước Văn 1975 年, 第 2 期 : 97 - 156. Lang - Âu Lạc nằm trong khu vực này. Khu [9] 张 僧 祺 (著 )1987. 滇 国 与 滇 文 化. vực thứ hai ở xa hơn về phía nam, chỉ bị 云 南 美 术 出 版 社. ảnh hưởng gián tiếp bởi sự bành trướng của [10] Trình Năng Chung (2012), “Nghiên cứu nhà Hán. Cũng từ đấy, văn hóa Đông Sơn mối quan hệ giữa văn hóa Đông Sơn với luôn đứng trước nguy cơ bị xâm lấn. Nhưng văn hóa Điền ở Vân Nam, Trung Quốc”, trỗi vượt lên tất cả, văn hóa Đông Sơn vẫn Tạp chí Khảo cổ học, số 6. 92
10. Trình Năng Chung [11] 广 东 省 博 物 馆, 肇 庆 市 文 化 局 [23] Hà Văn Tấn (1985), “Miền nam Việt Nam 1974. 广 东肇 庆 市北 岭 松 山 古 墓 发 trong bối cảnh tiền sử Đông Nam Á”, Tạp 掘簡 报. 文 物. 1974 年, 第 11期: 69 - 78. chí Khảo cổ học, số 3. [12] 区 家 发 1991. 广 东 先 秦 社 会 初 探 - [24] Thonglith Luangkhoth (2014), “Giới thiệu 兼 论 坐 随 葬 青 铜 器 墓 葬 的 年 代 sơ lược về những phát hiện văn hóa Đông 与 墓 主 人 问 题. 科 學 研 究. 广 东. 1991 Sơn tại huyện Sepon, tỉnh Svanakhet, [13] 蒋 廷 瑜 2009. 广 西 先 秦 青 铜 文 化 Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào”, Tạp chí 初 论 . 桂 岭 考 古 文 论 文 集. 科 学 Khảo cổ học, số 4. 出 版 社. 2009 年: 13- 24. [25] Andreas Reinecke, Vin Laychour, Seng [14] 殷 其 昌 1993. 大 山 古 大 炼 铜 遗 址. Sonetra (2009), The first Golden Age of 贵 州 田 野 考 古 四 十. 贵 州 民 族 出 Cambodia : Excavation at Prohear. Bonn. pp.38. 版 社. 1993 年. [26] Nguyễn Trung Chiến (2011), Khảo cổ học [15] 张 僧 祺 1991. 云 南 青 銅 文 化 研 究. thời tiền - sơ sử trên các hải đảo vùng ven 云 南 青 銅 文 化 论. 云 南 人 民 出 版 社 . biển miền Nam Việt Nam, Đề tài nghiên [16] White, J.C. and Hamilton, E. G. (2009), The cứu khoa học cấp Bộ, Viện Khoa học xã Transmission of Early Bronze Technology hội Việt Nam, Tư liệu Viện Khảo cổ học. to Thailand. New Perspectives World [27] Higham C.F.W (1996), The Bronze Age of Prehistory Vol. 22. Southeast Asia, The Cambridge University [17] Higham C.F.W. and T.F.G. Higham (2009), Press, Cambridge. A new chronological framework for [28] Higham.C.F.W (2014), Early Mainland prehistoric Southeast Asia, based on a Southeast Asia from First Humans to Bayesian model from Ban Non Wat. Angkor, River Books Co.Ltd. BangKok. Antiquity 82:1-20 [29] Phạm Minh Huyền, Nguyễn Văn Huyên, [18] Sørensen P. (1979), The Ongbah cave and Trịnh Sinh (1987), Trống Đông Sơn, Nxb its fifth drum. In R.B. Smith and W.Watson Khoa học xã hội, Hà Nội. (eds), Early South East Asia 78 - 97. Oxford [30] Bernet Kempers A.J. 1986 - 1987, The University Press, New York-Kuala Lumpur. kettledrums of Southeast Asia, Modern [19] Phạm Minh Huyền, Nguyễn Văn Huyên, Quaternary Reseach in Southeast Asia 10. Trịnh Sinh (1987), Trống Đông Sơn, Nxb [31] Peacock B.A.V. (1965), The drums at Khoa học xã hội, Hà Nội. Kampon Sungailang. MIN. Vol X. [20] Trịnh Sinh (1998), A comment on the [32] Imamura K (1993). The distribution of bronze drums discovered in Thailand. bronze drums of the Heger I and Pre I- Comparative Thai - Vietnamese Archaeology: types: temporal changes and historical culture in Metal Age, Bangkok. pp. 93-102. backgroud, Department of Archaeology, [21] Anna Källén, Anna Karlström (1999), The University of Tokyo. Lao Pako: a late prehistoric site on the [33] Loofs-wissowa, H.H.E. (1983), The distribution Nâm Ngum River in Laos. Archaeopress. of Dongson drums: Somes thoughts, In p. 44. ISBN 978-0-86054-995-6. Peter Snoy (ed.) Ethnologie und Geshicte, [22] Thongsa Sayavong Khamdy, Perter Bellwood Wiesbaden: 410 - 417. 2000. Recent archaeological research in [34] Higham.C.F.W (2014), Early Mainland Laos. Bulletin of the Indo - Pacific Southeast Asia from First Humans to Prehistory association. Vol3. Angkor, River Books Co.Ltd. BangKok. 93
11. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 12(97) - 2015 94