Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa qua hôn nhân của người Mường

Nội dung text: Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa qua hôn nhân của người Mường

1. Bảo t ồn và phát huy các giá tr ị v ăn hóa qua hôn nhân c ủa ng ười M ường (Nghiên c ứu tr ường h ợp ng ười M ường ở Hòa Bình và Đắk L ắk) (*) Võ Th ị Mai Ph ươ ng ( ) Tóm tắt: Hôn nhân là m ột trong nh ững thi ết ch ế xã h ội ph ản ánh rõ nét đặc tr ưng v ăn hóa t ộc ng ười. Hôn nhân luôn tuân th ủ các nghi l ễ và t ập quán truy ền th ống c ủa dân tộc và đôi khi tr ở thành nh ững chu ẩn m ực trong quan h ệ xã h ội. Tuy nhiên, hôn nhân không ph ải lúc nào cũng nh ất thành bất bi ến mà nó luôn luôn bi ến đổi và thích nghi với điều ki ện mới, hôn nhân của ng ười Mường cũng không nằm ngoài xu hướng đó. Dưới tác độ ng c ủa điều ki ện kinh t ế-xã h ội hi ện nay, hôn nhân c ủa ng ười M ường m ột mặt v ẫn gi ữ được nh ững quy đị nh c ủa phong t ục t ập quán truy ền th ống, m ặt khác c ũng ch ịu ảnh h ưởng và ti ếp thu m ột cách có ch ọn l ọc các y ếu t ố v ăn hóa m ới. Tục c ưới xin của ng ười M ường ở Vi ệt Nam nói chung và ở Hòa Bình, Đắk L ắk nói riêng là m ột nét văn hóa đặc s ắc, có ảnh h ưởng r ất l ớn đế n s ự hình thành, phát tri ển gia đình, dòng tộc ng ười M ường. Vì v ậy, mu ốn bảo t ồn và phát huy được các giá tr ị văn hóa truy ền th ống của ng ười M ường qua hôn nhân thì tr ước h ết c ần đưa ra các ph ươ ng án để gìn gi ữ các giá tr ị được coi là t ốt đẹ p và phù h ợp v ới th ời đạ i. Từ khóa: Bảo t ồn văn hóa, Người M ường, Hôn nhân, Hòa Bình, Đắk L ắk (*)( ) Người M ường (còn có tên g ọi Mol, Tuy nhiên, trong nh ững n ăm g ần đây, do Mual, Moi) là m ột trong s ố 54 dân t ộc c ủa đặc điểm c ủa quá trình chuy ển c ư, s ự tác Vi ệt Nam, có dân s ố h ơn m ột tri ệu ng ười. động c ủa chính sách xây d ựng kinh t ế Ng ười M ường có cùng ngu ồn g ốc v ới mới, nh ất là c ủa quá trình đổi m ới đấ t ng ười Vi ệt c ổ, c ư trú ở nhi ều t ỉnh phía nước m ột b ộ ph ận ng ười M ường ở Hòa Bắc, t ập trung đông nh ất ở t ỉnh Hòa Bình Bình đã di c ư vào Đắk L ắk để l ập nghi ệp và m ột s ố huy ện mi ền núi c ủa t ỉnh Thanh và sinh s ống. Trong b ối c ảnh c ộng c ư v ới Hóa. B ản s ắc v ăn hóa c ủa t ộc ng ười nhi ều t ộc ng ười ở nhi ều vùng mi ền khác Mường g ắn li ền v ới n ền v ăn hóa Hòa nhau, l ại ch ịu s ự tác độ ng c ủa quá trình Bình ra đời cách đây h ơn m ột v ạn n ăm. hội nh ập và toàn c ầu hóa nên v ăn hóa c ủa tộc ng ười M ường ở Hòa Bình và Đắk L ắk (*) Bài vi ết d ựa trên k ết qu ả nghiên c ứu Đề tài mã đã có s ự giao thoa m ạnh m ẽ v ới các t ộc số IV.3-2012.07 do Qu ỹ phát tri ển khoa h ọc và ng ười khác. Do v ậy, v ăn hóa c ủa t ộc công ngh ệ qu ốc gia (NAFOSTED) tài tr ợ. ( ) TS., B ảo tàng Dân t ộc h ọc Vi ệt Nam; Email: ng ười M ường, trong đó có hôn nhân c ũng phuongvme@gmail.com bi ến đổ i và thích nghi v ới điều ki ện m ới.
2. B¶o tån vµ ph¸t huy 43 Bài vi ết ti ếp c ận d ưới góc độ ch ủ th ể tiên, dòng h ọ. Ng ược l ại, vi ệc k ết hôn còn văn hóa là ng ười Mường ở độ tu ổi t ừ 18 th ể hi ện ngh ĩa v ụ, trách nhi ệm c ủa con cái tr ở lên nh ằm nh ận di ện đúng s ự bi ến đổ i đối v ới cha mẹ c ũng nh ư gia đình, dòng h ọ về hôn nhân và xu h ướng bi ến đổ i c ủa nó. của mình. Do đó, các b ậc cha m ẹ luôn Qua đó góp ph ần làm sáng rõ nh ững giá mong ước, c ố g ắng h ết kh ả n ăng để con tr ị v ăn hóa t ộc ng ười c ần được b ảo t ồn và cái có được gia đình hạnh phúc, yên ấm. phát huy nh ằm th ực hi ện hi ệu qu ả Ngh ị Ngoài ra, còn có s ự t ươ ng tr ợ giúp đỡ nhau quy ết Trung ươ ng 5 khóa VIII v ề xây trong h ọ hàng, hàng xóm láng gi ềng thông dựng và phát tri ển n ền v ăn hóa Vi ệt Nam qua t ục h ọp ti ền, t ạo nên s ự g ắn k ết c ộng tiên ti ến, đậ m đà b ản s ắc dân t ộc, đồ ng đồng. Nhà giúp r ượu, nhà giúp th ịt (l ợn), th ời đóng góp cho vi ệc c ụ th ể hóa và th ực nhà giúp gà, nhà giúp g ạo, giúp ti ền Sau thi có hi ệu qu ả Lu ật Hôn nhân và Gia đình này các gia đình đó có vi ệc l ớn nh ư ma của Nhà n ước phù h ợp v ới t ộc ng ười chay, c ưới h ỏi thì gia ch ủ s ẽ giúp l ại. Mường ở n ước ta nói chung, ở Hòa Bình Theo quan ni ệm c ủa ng ười M ường, và Đắk L ắk nói riêng. tiêu chu ẩn chung khi ch ọn v ợ ph ải là 1. Th ực tr ạng và quan điểm v ề b ảo nh ững cô gái ch ịu khó, ch ăm ch ỉ làm ăn, tồn các giá tr ị v ăn hóa qua hôn nhân nói n ăng nh ẹ nhàng, bi ết làm các công của ng ười M ường hi ện nay vi ệc đồ ng áng, bi ết thêu thùa d ệt v ải (“xét đàn bà nhìn cạp váy”), thành th ạo các công Quan ni ệm, điều ki ện và tiêu chu ẩn vi ệc n ội tr ợ và ứng xử l ễ phép v ới b ố m ẹ, lựa ch ọn b ạn đờ i anh ch ị, h ọ hàng, làng xóm. Nếu làm dâu Hôn nhân c ủa ng ười M ường ở Hòa tr ưởng thì ph ải có kh ả n ăng đả m đươ ng Bình và Đắk L ắk từ tr ước t ới nay luôn th ể các công vi ệc trong nh ững ngày l ễ t ết. hi ện rõ các đặc tr ưng v ăn hóa t ộc ng ười Chính vì v ậy, cha m ẹ th ường c ăn d ặn con Mường. Nh ững đặ c tr ưng v ăn hóa đó trai nên ch ọn v ợ là nh ững ng ười ph ụ n ữ có được ph ản ánh t ập trung trong các quan đạo đứ c t ốt, ch ăm ch ỉ, s ắc đẹ p ch ỉ là m ột ni ệm v ề hôn nhân, c ũng nh ư các b ước ti ến ph ần: “ Đừng tham nón r ẻ mà đội tr ời m ưa, hành và nghi th ức trong t ục l ệ c ưới xin đừng tham ng ười đẹ p mà th ưa vi ệc làm”. của h ọ. Cho đế n nay, m ặc dù đã có nh ững Tr ước đây, ng ười M ường đặc bi ệt bước độ t bi ến v ề kinh t ế-xã h ội, nh ưng quan tâm đến môn đă ng h ộ đố i, ch ỉ có nh ững y ếu t ố truy ền th ống c ơ b ản trong dòng h ọ quý t ộc, nhà lang m ới được k ết định ch ế hôn nhân, c ũng nh ư phong t ục hôn v ới nhau, còn t ầng l ớp bình dân thì cưới h ỏi v ẫn ảnh h ưởng l ớn đế n đờ i s ống ch ỉ k ết hôn v ới t ầng l ớp bình dân. Vi ệc của đồ ng bào. D ưới tác độ ng c ủa các điều dựng v ợ, g ả ch ồng là do cha m ẹ s ắp đặ t, ki ện kinh t ế-xã h ội hi ện nay, hôn nhân và con cái không có quy ền l ựa ch ọn, nh ất là tục l ệ c ưới xin c ủa ng ười M ường m ột m ặt con gái. Tuy nhiên hiện nay, các đôi trai vẫn gi ữ được nh ững quy đị nh c ủa phong gái có th ể t ự do tìm hi ểu b ạn đờ i và hôn tục t ập quán truy ền th ống; m ặt khác nó nhân hoàn toàn d ựa trên c ơ s ở t ự nguy ện. cũng ch ịu ảnh h ưởng và ti ếp thu m ột cách Đa s ố các b ậc cha m ẹ đề u quan ni ệm vi ệc có ch ọn l ọc các y ếu t ố v ăn hóa m ới. kết hôn là xây d ựng h ạnh phúc cho con Ng ười M ường quan ni ệm trai gái l ớn lên cái, nên t ự con cái quy ết đị nh, b ố m ẹ thì ph ải d ựng v ợ, g ả ch ồng, trách nhi ệm không can thi ệp sâu vào chuy ện c ủa các này là c ủa các b ậc cha m ẹ đố i v ới t ươ ng lai con. Mặc dù được t ự do trong vi ệc tìm của con cái, c ũng nh ư trách nhi ệm v ới t ổ hi ểu và l ựa ch ọn b ạn đờ i nh ưng các b ạn
3. 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2016 tr ẻ v ẫn h ỏi ý ki ến b ố m ẹ tr ước khi ti ến cho đến khi ti ến hành đám c ưới, thì ngày hành k ết hôn. “Tôi đi làm trên Thành ph ố nay t ục c ưới xin c ủa ng ười M ường ở Hòa Hòa Bình, g ặp v ợ tôi bây gi ờ, th ấy thích Bình và Đắk L ắk đã được rút g ọn, có nhau r ồi v ề b ảo v ới b ố m ẹ, th ế là c ưới nhi ều đám c ưới gần gi ống nh ư ng ười luôn. Th ủ t ục c ưới xin đơn gi ản vì tôi và Kinh. Mặc dù có nhi ều bi ến đổ i trong hôn gia đình không quan tâm nhi ều đế n vi ệc nhân nh ưng khi k ết hôn nam n ữ thanh xem tu ổi tác” (PVS anh Bùi V ăn Tích, 34 niên M ường v ẫn ph ải tr ải qua các nghi l ễ tu ổi, Hòa Bình). truy ền th ống nh ư: Đám c ưới c ủa ng ười M ường hi ện nay Ướm h ỏi ( kháo th ếng ) là khâu đầu vừa th ể hi ện b ản s ắc v ăn hóa truy ền th ống, tiên c ủa nghi l ễ kết hôn, khi ch ọn được vừa đan xen nh ững y ếu t ố v ăn hóa c ủa đờ i ngày lành, tháng t ốt, nhà trai nh ờ ông m ối sống m ới. Nh ững y ếu t ố v ăn hóa này c ũng sang th ưa chuy ện v ới nhà gái. Tr ước đây, tùy theo t ừng thôn, b ản, huy ện hay vùng trong nghi l ễ này ngoài r ượu tr ắng còn sâu, vùng xa và tùy thu ộc vào trình độ dân ph ải có hai cây mía - bi ểu t ượng cho h ạnh trí c ủa t ừng ng ười, t ừng vùng. Theo ý ki ến phúc l ứa đôi, không th ể tách r ời. Tuy của m ột s ố ng ười dân, dù trong hôn nhân nhiên, đối v ới ng ười M ường di c ư vào có đổi m ới nh ư th ế nào thì nh ững gì thu ộc Đắk L ắk, l ễ v ật này d ần d ần ít dùng h ơn vì về b ản s ắc v ăn hóa dân t ộc cũng không lo ại cây mía không phù h ợp v ới khí h ậu th ể thay th ế được. Vì đó là nh ững t ập quán và đất tr ồng c ủa vùng này. tốt đẹ p, đã tr ở thành b ản sắc v ăn hóa dân L ễ b ỏ tr ầu ( ti nòm bánh ) c ũng ph ải tộc được truy ền t ừ đờ i này sang đời khác ch ọn được ngày gi ờ r ất k ỹ l ưỡng. Gia đình cần được gìn gi ữ và phát huy. nhà trai mang l ễ v ật sang nhà gái để bàn bạc vi ệc hôn l ễ, gồm: 2 con gà, 2 chai Điều đáng trân tr ọng nh ất là quan h ệ rượu, tr ầu cau và bánh ch ưng. Với ng ười cộng đồ ng được th ể hi ện đậ m nét qua l ễ Mường, bánh ch ưng là l ễ v ật không th ể cưới truy ền th ống của ng ười Mường. Ở đó thi ếu, b ắt bu ộc là lo ại bánh không nhân để có s ự ứng x ử khéo léo, đề cao các nghi th ể hi ện cô gái đó còn trong tr ắng, ch ưa có th ức trong m ối quan h ệ con ng ười v ới con gia đình. ng ười, con ng ười v ới xã h ội, t ạo điều ki ện cho đôi v ợ ch ồng tr ẻ bi ết tôn tr ọng nhau Lễ xin c ưới ( nòm kh ảu): “Trong nghi và c ủng c ố m ối quan h ệ ch ồng v ợ b ền ch ặt lễ này, ông m ối c ũng là ng ười đạ i di ện cho hơn. Hi ện nay trong hôn nhân c ủa ng ười gia đình nhà trai sang nhà gái bàn b ạc và Mường, các y ếu t ố mang tính c ốt lõi liên xin h ẹn ngày c ưới. Tr ước đây, nhà trai quan đến phong t ục t ập quán, tín ng ưỡng ph ải mang sang nhà gái khá nhi ều l ễ v ật: 1 của h ọ v ẫn còn l ưu gi ữ. Ng ười M ường con l ợn kho ảng 50kg, 10 chai r ượu, 2 con vẫn ph ải ti ến hành đầy đủ các nghi th ức gà tr ống thi ến, 20-40 bánh ch ưng, 10m v ải ch ủ y ếu trong l ễ h ỏi v ợ, cúng bái t ổ tiên, sợi bông t ự d ệt, 20 lá tr ầu, 1 bu ồng cau ” đư a đón dâu nh ưng được điều ch ỉnh (PVS ông Bùi V ăn Ni ệm, 72 tu ổi, Hòa thích h ợp để hình thành nghi th ức m ới Bình). Gia đình nhà trai c ử 6-8 thanh niên lành m ạnh, ti ết ki ệm h ơn. khiêng l ễ v ật sang nhà gái. Tại đây, gia Các nghi l ễ, t ập quán hôn nhân đình nhà trai chính th ức thông báo ngày Nếu nh ư tr ước kia, trai gái ng ười gi ờ đế n đón dâu. Mường để chính th ức tr ở thành v ợ ch ồng Lễ c ưới ( ti cháu ) th ường di ễn ra vào ph ải tr ải qua nhi ều nghi l ễ từ lúc ướm h ỏi nh ững tháng cu ối n ăm ho ặc tháng giêng,
4. B¶o tån vµ ph¸t huy 45 trong kho ảng 4-5 ngày. Trong ngày đầu hầu nh ư gi ống v ới ng ười Kinh, vì theo các tiên, ông m ối d ẫn đầ u đoàn nhà trai bạn tr ẻ quan ni ệm, m ặc gi ống ng ười Kinh kho ảng 20-30 ng ười mang l ễ v ật sang nhà mới là “hi ện đạ i”. Trước đây, m ừng đám gái t ổ ch ức c ưới. Ngày th ứ hai, th ứ ba đi cưới ch ủ y ếu b ằng hi ện v ật nh ư g ạo, r ượu đón dâu và đư a dâu v ề, ngày cu ối cùng ho ặc không m ừng gì c ả nh ưng ngày nay ti ếp h ọ hàng bên ngo ại. “v ăn hóa phong bì” c ũng đã ảnh h ưởng đến n ếp s ống c ủa ng ười M ường. Nh ững Lễ đón dâu ( ti du ): Ngày xin r ước ng ười đế n dự đám c ưới đề u mang phong dâu, nhà trai c ử m ột bà m ụ dâu d ắt cô dâu bì ti ền đế n m ừng cho cô dâu chú r ể, s ố từ ngoài đường vào nhà, đến chân c ầu ti ền không quy đị nh, tùy thu ộc theo kinh thang (ho ặc b ậc th ềm), bà m ụ múc n ước tế c ủa từng gia đình. rửa chân cho cô dâu. Cô dâu ph ải lạy vua bếp (ông táo) v ới ý ngh ĩa v ề làm dâu nhà Có th ể nói, thông qua các phong t ục t ập ch ồng trông nh ờ vào ông vua b ếp ch ỉ b ảo quán và nghi l ễ hôn nhân, chúng ta không để lo c ơm canh cho gia đình ch ồng được ch ỉ th ấy được b ức tranh t ổng th ể v ề cu ộc êm ấm, h ạnh phúc. “Sau l ễ c ưới 3 ngày, sống c ủa m ỗi gia đình ng ười M ường mà cô dâu, chú r ể ph ải v ề bên ngo ại để làm l ễ còn th ấy được cu ộc s ống c ủa c ả c ộng đồ ng. lại m ặt. L ễ v ật g ồm 24 cái bánh ch ưng, 1 2. Nguyên nhân d ẫn đế n bi ến đổ i hôn chai r ượu, 1 con gà. Trường h ợp ở r ể, các nhân c ủa ng ười M ường nghi l ễ v ẫn di ễn ra đầ y đủ đế n khi đưa cô Điều ki ện c ư trú xen cài dâu v ề nhà ch ồng, sau l ễ l ại m ặt thì con r ể mới sang ở h ẳn bên gia đình nhà v ợ” “Một trong nh ững nhân t ố c ủa s ự ti ếp (PVS ông Bùi V ăn Ểu, 50 tu ổi, Đắ k L ắk). xúc gi ữa các dân t ộc là điều ki ện c ư trú xen cài. Đặc điểm n ổi b ật c ủa các dân t ộc Do tác động c ủa l ối s ống hi ện đạ i, s ự ít ng ười ở các t ỉnh phía B ắc là c ư trú xen giao l ưu v ăn hóa và nh ững quy đị nh c ủa kẽ, nhi ều khi r ất đậ m đặ c. Chính do s ự c ư cuộc v ận độ ng “Xây d ựng đờ i s ống v ăn trú xen cài lâu dài trong l ịch s ử, v ăn hóa, hóa ở khu dân c ư”, nghi th ức trong l ễ c ưới các dân t ộc ít ng ười ở Vi ệt Nam nói chung truy ền th ống c ủa ng ười M ường ở Hòa vốn có truy ền th ống đoàn k ết g ắn bó trong Bình và Đắk L ắk đã được rút ng ắn và đơ n nh ững l ĩnh v ực khác nhau c ủa đờ i s ống gi ản hơn tr ước. Tr ước đây, đám c ưới (k ể c ả đờ i s ống hôn nhân và gia đình) đã th ường kéo dài kho ảng 3 ngày (có khi 4 tr ở thành duyên c ớ làm n ảy sinh các cu ộc đến 5 ngày), ăn u ống linh đình, gây t ốn hôn nhân h ỗn h ợp dân t ộc” ( Đỗ Thúy kém. Ngày nay, th ời gian t ổ ch ức đám Bình, 1991, tr.25). cưới ch ỉ di ễn ra trong 1 ngày, xu th ế hai Chính vi ệc cùng c ư trú lâu dài trên địa gia đình ăn chung t ại nhà hàng c ũng đã bàn, các dân t ộc anh em ngoài trao đổi ph ổ bi ến ở m ột s ố gia đình công ch ức. kinh t ế, v ăn hóa, còn trao đổi hôn nhân l ẫn Kho ảng đầ u nh ững n ăm 2000, đám nhau. Ch ẳng h ạn, khi ng ười M ường ở n ơi cưới c ủa ng ười M ường ở Đắk L ắk v ẫn khác di c ư vào Đắk L ắk, sinh s ống cùng còn m ặc trang ph ục truy ền th ống, cô dâu ng ười b ản đị a, hôn nhân h ỗn h ợp x ảy ra mặc b ộ váy áo ng ười M ường, độ i kh ăn là điều tất yếu. Đặc bi ệt là v ới dân t ộc Ê Mường, nh ưng nh ững n ăm g ần đây h ọ đã đê theo ch ế độ m ẫu h ệ, hôn nhân gi ữa chuy ển sang m ặc qu ần áo c ưới thuê tại các ng ười M ường và t ộc ng ười này c ũng b ị cửa hàng ở ph ố huy ện. Hi ện nay, trang ảnh h ưởng b ởi đặ c điểm v ăn hóa đó. ph ục trong đám c ưới c ủa ng ười M ường “Ng ười M ường ở trong đây ít l ắm, toàn
5. 46 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2016 ng ười Ê đê là nhi ều thôi. B ố m ẹ em b ảo Việc c ư trú xen cài gi ữa các t ộc ng ười ch ỉ c ần nó hi ền lành, ch ăm ch ỉ, không trên cùng m ột đị a bàn, cùng v ới đó là s ự nghi ện r ượu thì ng ười dân t ộc nào c ũng giao l ưu trong các ho ạt độ ng h ọc t ập, lao lấy được” (PVS ch ị Lê Th ị Hoa, 22 tu ổi, động, t ập hu ấn đã t ạo điều ki ện để các Đắk L ắk). tộc ng ười có th ể xích l ại g ần nhau và xóa Từ sau n ăm 1975 đế n nay, ng ười Kinh dần nh ững khác bi ệt v ề m ặt v ăn hóa. xu ất hi ện ở vùng ng ười M ường nhi ều nên Tác động c ủa các chính sách đổ i m ới hôn nhân h ỗn h ợp gi ữa ng ười M ường v ới và quá trình công nghi ệp hóa, đô th ị hóa ng ười Kinh cũng chi ếm s ố l ượng nhi ều hơn các t ộc ng ười khác. Tr ước đây, ng ười Từ sau n ăm 1986, ng ười Mường ở Mường ch ủ y ếu k ết hôn đồ ng t ộc nh ưng Hòa Bình đã ti ếp thu và xây d ựng đời sống v ăn hóa mới, đặ c bi ệt là trong hôn ngày nay đã có khá nhi ều các cu ộc hôn nhân. N ếu nh ư tr ước đây nam n ữ thanh nhân h ỗn h ợp (Xem: B ảng 1). Bảng 1: S ố li ệu đăng ký k ết hôn niên h ầu nh ư sinh ra, l ớn lên và l ấy v ợ của ng ười M ường t ại xã Ea Kao, trong làng thì ngày nay thanh niên đã đi Tp. Buôn Ma Thu ột, t ỉnh Đắ k L ắk học, đi làm ở nhi ều n ơi trên ph ạm vi c ả nước, th ậm chí còn ra c ả n ước ngoài. Số c ặp v ợ ch ồng đă ng ký Chính s ự m ở r ộng không gian làm vi ệc và kết hôn học t ập là m ột trong nh ững nguyên nhân Năm Kết hôn giúp các b ạn tr ẻ g ần nhau h ơn, thu h ẹp STT đă ng ký Kết hôn gi ữa ng ười kho ảng cách gi ữa các dân t ộc. “Ch ồng em nội t ộc Mường và là ng ười Kinh ở Tuyên Quang đến đây đi Mường tộc ng ười làm công nhân, em và anh ấy quen nhau khác khi anh ấy đi đám cưới ở trong làng. B ọn 1978- 1 16 c ặp 8 c ặp em l ấy nhau, b ố m ẹ em cho đất để chúng 1990 em xây nhà ở riêng” (PVS chị Bùi Th ị N ữ, 1991- 26 tu ổi, Hòa Bình). 2 19 c ặp 29 c ặp 2000 Ngoài ra còn xu ất hi ện xu h ướng đi 2001- lao động xu ất kh ẩu ở các n ước nh ư Nga, 3 92 c ặp 156 c ặp 2014 Nh ật B ản, Hàn Qu ốc, Đài Loan, Ngu ồn: UBND xã Ea Kao, Tp. Buôn Ma Malaysia Vì th ế, hôn nhân c ủa ng ười Thu ột, t ỉnh Đắ k L ắk, 2014. Mường không ch ỉ v ượt ra kh ỏi làng, xã mà còn v ượt ra kh ỏi biên gi ới qu ốc gia, Nh ư v ậy, có th ể nh ận th ấy hôn nhân lãnh th ổ. Nh ững m ặc c ảm, lo l ắng v ề s ự hỗn h ợp c ủa ng ười M ường t ại xã Ea Kao, không t ươ ng đồng v ăn hóa nh ư ngôn ng ữ, Tp. Buôn Ma Thu ột t ừ n ăm 1978 đế n n ăm các sinh ho ạt v ật ch ất trong cu ộc s ống 2014 ngày càng t ăng lên. th ường ngày đã không còn là rào c ản cho các c ặp hôn nhân h ỗn h ợp v ới ng ười Bên c ạnh đó, s ố li ệu ở Bi ểu 1 (trang nước ngoài. bên) cũng cho th ấy hôn nhân h ỗn h ợp c ủa Tác động c ủa các y ếu t ố v ăn hóa, xã h ội ng ười M ường ở xã Nhân Ngh ĩa, huy ện Lạc S ơn, t ỉnh Hòa Bình, nhi ều ng ười Quá trình giao thoa v ăn hóa gi ữa các Mường k ết hôn v ới dân t ộc khác, trong đó dân t ộc đã tác động t ới v ăn hóa c ủa m ỗi ch ủ y ếu k ết hôn v ới ng ười Kinh do quá dân t ộc c ả m ặt tích c ực và tiêu c ực. Giao trình c ộng c ư v ới nhau. thoa văn hóa góp ph ần thúc đẩ y quá trình
6. B¶o tån vµ ph¸t huy 47 xích l ại g ần nhau và hi ểu bi ết gi ữa các dân Tr ước đây, tình tr ạng k ết hôn của tộc, đồ ng th ời là tác nhân quan tr ọng thúc ng ười M ường có tr ường hợp ở độ tu ổi 11, đẩy nhanh quá trình bi ến đổ i v ăn hóa 12 nh ưng sau khi có Lu ật Hôn nhân và truy ền th ống c ủa các dân t ộc, khi ến cho Gia đình quy định r ất rõ v ề độ tu ổi k ết hôn nhi ều giá tr ị v ăn hóa m ới thâm nh ập ảnh (n ữ từ 18 tu ổi, nam từ 20 tu ổi) thì tình hưởng đế n đờ i s ống v ăn hóa nh ư ngôn ng ữ, tr ạng t ảo hôn và hôn nhân cận huy ết giáo d ục, khoa h ọc, ẩm th ực, trang ph ục, không còn n ữa. Lu ật Hôn nhân và Gia Hi ện nay, khi đến nh ững vùng ng ười đình ra đời đã tác động tích c ực đế n nh ận Mường sinh s ống, r ất khó phân bi ệt đâu là th ức c ủa ng ười M ường, góp ph ần nâng đồng bào M ường và các dân t ộc thi ểu s ố cao ý th ức ch ấp hành pháp lu ật v ề hôn khác. H ầu nh ư trong đám c ưới ch ỉ có cô nhân và gia đình. Thực t ế hi ện nay, ph ần dâu và chú r ể, phù dâu, phù r ể là m ặc lớn thanh niên ng ười M ường k ết hôn trang ph ục c ủa dân t ộc mình (khi làm l ễ). mu ộn h ơn so v ới độ tu ổi tối thi ểu mà Nhà “Em thích m ặc váy c ưới vì trông nó đẹp, nước quy đị nh, th ường là nữ 20-22 tu ổi, chồng em c ũng thích th ế. B ọn em ch ỉ m ặc nam 20-24 tu ổi. Nguyên nhân chính tác trang ph ục dân t ộc lúc đón dâu thôi, làm l ễ động đế n s ự thay đổ i này là do th ế h ệ tr ẻ xong thì em l ại thay váy c ưới” (PVS ch ị nh ận th ức được vi ệc k ết hôn s ớm s ẽ ảnh Đinh Th ị Thỏa, 20 tu ổi, Hòa Bình). hưởng đế n cu ộc s ống t ươ ng lai, h ơn n ữa thanh niên ng ười M ường ngày càng được Điều này c ũng d ễ hi ểu vì các b ạn tr ẻ đi h ọc nhi ều h ơn, bi ết lo l ắng cho t ươ ng hi ện nay được giao l ưu v ăn hóa v ới các lai và h ọ đã làm nhi ều công vi ệc khác vùng mi ền, qua các phươ ng ti ện thông tin nhau để đảm b ảo cho cu ộc s ống sau khi đại chúng, sách báo, cho nên h ọ có s ự kết hôn. lựa ch ọn gi ữa cái truy ền th ống và cái hi ện đại cho vi ệc t ổ ch ức l ễ c ưới c ủa mình. Tuy Tr ước xu th ế hi ện đạ i hóa, toàn c ầu nhiên, c ần đẩ y m ạnh h ơn n ữa vi ệc tuyên hóa v ăn hóa c ủa th ế gi ới, nh ận th ức và suy truy ền gìn gi ữ b ản s ắc v ăn hóa t ộc ng ười ngh ĩ c ủa ng ười M ường c ũng đang ch ịu theo h ướng “hòa nh ập” mà không “hòa tan”. Bi ểu 1: S ố li ệu k ết hôn c ủa ng ười M ường Tác động c ủa các chính sách xã Nhân Ngh ĩa, huy ện L ạc S ơn, t ỉnh Hòa Bình pháp lu ật từ n ăm 2009-2014 Một trong nh ững nguyên nhân chính làm thay đổi vai trò c ủa các cá nhân trong hôn nhân t ộc ng ười Mường nh ư đã đề c ập ở trên là do có s ự tác độ ng c ủa các chính sách của Đả ng và Nhà n ước. Thông qua vi ệc tuyên truy ền, v ận độ ng th ực hi ện n ếp s ống v ăn hóa, các quy ước làng b ản, trong đó có vai trò của các cán b ộ h ội ph ụ n ữ, thanh niên, người dân đã ph ần nào nh ận th ức được các v ấn đề liên quan đến Ngu ồn: UBND xã Nhân Ngh ĩa, huy ện L ạc S ơn, hôn nhân. tỉnh Hòa Bình, 2014.
7. 48 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2016 nhi ều tác độ ng tr ực ti ếp. Có l ẽ vì v ậy, cái m ới l ại ch ưa hoàn thi ện. Tuy nhiên, thanh niên M ường nh ận th ấy v ấn đề hôn cu ộc s ống càng phát tri ển thì nh ững y ếu t ố nhân d ựa trên tình yêu và s ự t ự nguy ện là văn hóa m ới sẽ càng du nh ập nhi ều h ơn. ti ến b ộ. Vi ệc cha m ẹ lựa ch ọn để dựng vợ, Hơn th ế n ữa, nh ững lu ồng v ăn hóa ngo ại gả ch ồng cho con không còn phù h ợp v ới sinh đang tràn m ột cách ồ ạt vào chính cu ộc s ống hi ện đạ i và là phong t ục gây ra cu ộc s ống th ường nh ật c ủa đồ ng bào. Vì nhi ều h ệ l ụy, đau kh ổ cho các c ặp v ợ vậy, v ăn hóa truy ền th ống đang có nguy ch ồng s ống v ới nhau mà không có tình cơ b ị mai m ột nhanh chóng. Trong ch ỉ th ị yêu. Tình c ảm, tình yêu đôi l ứa c ủa các 27-CT/TW c ủa B ộ Chính tr ị Ban Ch ấp chàng trai, cô gái ngày nay đã được gia hành Trung ươ ng Đảng đã ch ỉ rõ: “B ảo t ồn, đình, dòng h ọ tôn tr ọng và ủng h ộ. Hiện ch ọn l ọc, c ải ti ến, đổ i m ới nh ững phong nay, b ản thân thanh niên ng ười Mường tục t ập quán t ốt đẹ p c ủa dân t ộc; lo ại b ỏ cũng không mu ốn l ấy v ợ, l ấy ch ồng s ớm dần trong cu ộc s ống nh ững hình th ức l ỗi nh ư các th ế h ệ tr ước. H ọ mu ốn ph ấn đấ u th ời, l ạc h ậu; nghiên c ứu, xây d ựng và học t ập để có trình độ cao h ơn, c ũng nh ư hình thành d ần nh ững hình th ức v ăn minh, mong mu ốn có m ột công vi ệc t ốt h ơn. Để vừa gi ữ gìn, phát huy b ản s ắc dân t ộc, tạo nên sự thay đổi này, ngoài nỗ l ực c ủa trong vi ệc c ưới, vi ệc tang và l ễ h ội”. đôi b ạn tr ẻ còn có s ự chuy ển bi ến trong Bên c ạnh đó, c ần đẩ y m ạnh h ơn n ữa nh ận th ức c ủa cha m ẹ hai bên. công tác tuyên truy ền, giáo d ục hi ểu bi ết Phong trào “Toàn dân đoàn k ết xây về v ăn hóa t ộc ng ười, phong t ục t ập quán dựng đờ i s ống v ăn hóa m ới” đã được nói chung và nh ững quy đị nh có tính pháp tuyên truy ền, v ận độ ng đế n t ừng thôn b ản. lu ật nói riêng đến ng ười dân, đưa nh ững Đặc bi ệt trong các bu ổi sinh ho ạt c ộng ki ến th ức h ữu ích và c ụ th ể vào đời s ống. đồng đã lồng ghép tuyên truy ền, giáo d ục Th ực t ế cho th ấy, trong th ời gian qua, mọi ng ười dân tuân th ủ vi ệc k ết hôn ph ải công tác này ở các đị a ph ươ ng v ẫn b ị coi dựa trên s ự t ự nguy ện và tình yêu, được nh ẹ, ng ười dân ch ưa có ý th ức và hi ểu bi ết pháp lu ật công nh ận thông qua đă ng ký một cách đầ y đủ v ề chính sách, pháp lu ật kết hôn, nam đủ 20 tu ổi, n ữ đủ 18 tu ổi của Nhà n ước. mới được l ấy v ợ, l ấy ch ồng. Đây chính là Dựa trên nghiên c ứu th ực t ế ở Hòa sự thay đổ i nh ận th ức quan tr ọng đố i v ới Bình và Đắk L ắk v ề hôn nhân c ủa đồ ng ng ười M ường tr ước xu th ế phát tri ển c ủa bào M ường, chúng tôi đề xu ất m ột vài xã h ội, h ọ không ch ỉ ch ấp hành theo lu ật ki ến ngh ị nh ư sau: tục mà còn ph ải s ống và th ực hi ện theo chính sách, pháp lu ật c ủa Nhà n ước. - Tr ước h ết c ần thay đổ i nh ận th ức 3. Một s ố khuy ến ngh ị và gi ải pháp của ng ười dân v ề các giá tr ị v ăn hóa nh ằm phát huy các giá tr ị trong hôn truy ền th ống c ủa dân t ộc mình, kh ắc ph ục nhân c ủa ng ười M ường tư t ưởng t ự ti v ề v ăn hóa t ộc ng ười và hướng ngo ại đế n v ăn hóa t ộc ng ười khác Trong quá trình h ội nh ập, y ếu t ố c ư dẫn đế n đánh giá không đúng các giá tr ị trú xen cài gi ữa các t ộc ng ười v ới nhau văn hóa c ủa dân t ộc mình, th ậm chí quay khi ến cho v ăn hóa c ủa các t ộc ng ười đang lưng v ới các giá trị v ăn hóa truy ền th ống, ở gi ữa truy ền th ống và hi ện đạ i, vô hình nh ất là th ế h ệ tr ẻ. Chỉ trên c ơ s ở nh ận th ức chung t ự nó đã t ạo nên l ỗ h ổng, trong khi đúng, có lòng t ự hào chính đáng v ề v ăn cái c ũ còn m ột số điểm ch ưa phù h ợp, thì hóa truy ền th ống c ủa cha ông để l ại thì
8. B¶o tån vµ ph¸t huy 49 mới có th ể b ảo v ệ và phát huy được giá tr ị giao l ưu v ới xã h ội hi ện đạ i di ễn ra thu ận trong xã h ội hi ện t ại. lợi h ơn, các y ếu t ố v ăn hóa m ới được - Nhà n ước c ần có nh ững chi ến l ược truy ền bá và ti ếp thu theo nhi ều chi ều. đầu t ư th ỏa đáng v ề các chi ến d ịch truy ền Nh ờ v ậy, trình độ dân trí c ủa ng ười dân thông để tuyên truy ền, ph ổ bi ến các ấn không ng ừng được nâng cao. Trong nh ững ph ẩm v ăn hóa, xây d ựng các ch ươ ng trình nguyên nhân đó, s ự điều ch ỉnh c ủa pháp phát thanh, truy ền hình bằng ti ếng lu ật và nh ững chuy ển bi ến trong nh ận Mường. Ưu tiên ph ươ ng pháp truy ền th ức c ủa ng ười dân đóng vai trò hàng đầu. thông theo nhóm nh ỏ, ph ươ ng pháp d ựa Trong t ươ ng lai, hai y ếu t ố v ăn hóa vào c ộng đồ ng - nh ững ch ủ th ể v ăn hóa. truy ền th ống và hi ện đạ i s ẽ cùng t ồn t ại, Để th ực hi ện t ốt v ấn đề này c ần có s ự đan xen và thúc đẩy nhau cùng phát tri ển. chung tay và ph ối h ợp ch ặt ch ẽ gi ữa các Tuy nhiên, cho dù hai y ếu t ố v ăn hóa này cơ quan, đoàn th ể nh ư H ội Phụ nữ, Đoàn cùng song hành t ồn t ại nh ưng b ản s ắc v ăn thanh niên, H ội Nông dân, tr ưởng hóa truy ền th ống c ủa ng ười M ường th ể thôn/b ản. hi ện trong hôn nhân v ẫn được gi ữ gìn và - Chú tr ọng h ơn n ữa công tác đào t ạo phát huy. cán b ộ, đặ c bi ệt là cán b ộ ng ười M ường, Những nét đặ c s ắc trong phong t ục t ập trang b ị cho họ nh ững ki ến th ức c ần thi ết quán trong hôn nhân của t ộc ng ười cho vi ệc gi ữ gìn b ản s ắc v ăn hóa dân t ộc. Mường là m ột kho tàng giá tr ị nhân v ăn tạo nên b ản s ắc v ăn hóa c ủa ng ười M ường * * * nói riêng và các dân t ộc Vi ệt Nam nói Trong quá trình di c ư sinh s ống c ộng chung. Trong b ối c ảnh hi ện nay, d ưới s ự cư, c ư trú xen cài v ới các dân t ộc ở Hòa lãnh đạo c ủa Đả ng và qu ản lý c ủa Nhà Bình và Đắk L ắk, v ăn hóa ng ười M ường nước, xác định m ục tiêu, nhi ệm v ụ “xây nói chung và hôn nhân nói riêng đã và dựng và phát tri ển n ền v ăn hóa Vi ệt Nam đang có nhi ều thay đổ i. Cùng v ới đó, do tiên ti ến đậm đà b ản s ắc dân t ộc” là m ột ảnh h ưởng c ủa quá trình công nghi ệp hóa, quan ni ệm đúng đắ n và c ấp thi ết. Chúng hi ện đạ i hóa và toàn c ầu hóa nên nghi l ễ ta cần có ý th ức và trách nhi ệm, t ừ cá hôn nhân c ủa ng ười M ường đã có nhi ều nhân đến c ộng đồ ng và toàn xã h ội, trong thay đổi, c ụ th ể là đã ti ếp nh ận m ột s ố y ếu công tác b ảo t ồn và phát huy các giá tr ị tố m ới c ủa các n ền v ăn hóa khác, nh ất là văn hóa xây d ựng n ền v ăn hóa Vi ệt Nam của ng ười Kinh và dân t ộc b ản đị a nơi tiên ti ến, đậm đà b ản s ắc dân t ộc, góp ng ười M ường di c ư đến. ph ần vào phát tri ển kinh t ế-xã h ội, ổn Nh ững bi ến đổi trong hôn nhân c ủa định v ề chính tr ị, v ững v ề qu ốc phòng, an ng ười M ường ở Hòa Bình và Đắk L ắk ninh, xây d ựng đấ t n ước Vi ệt Nam giàu xu ất phát t ừ nhi ều nguyên nhân khách đẹp v ững b ước ti ến lên chủ ngh ĩa xã h ội
   quan c ũng nh ư ch ủ quan. M ột m ặt, Đả ng và Nhà n ước đã th ực hi ện nhi ều ch ủ Tài li ệu tham kh ảo tr ươ ng, chính sách l ớn nh ằm xây d ựng nông thôn m ới xã h ội ch ủ ngh ĩa ở khu v ực 1. Ăng-ghen (1984), Ngu ồn g ốc c ủa gia mi ền núi. Bên c ạnh đó, Lu ật Hôn nhân và đình, c ủa s ở h ữu t ư nhân và vai trò Gia đình c ũng được áp d ụng sâu r ộng vào của nhà n ước, trong Tuy ển t ập Mác - trong đời s ống c ủa đồ ng bào. M ặt khác, Ăng-ghen, Tập 4, Nxb. S ự th ật, Hà N ội. cùng v ới nh ững b ước phát tri ển v ề kinh t ế, (xem ti ếp trang 62 )