Du lịch Việt Nam đầu thế kỷ XX - Trần Viết Nghĩa

Nội dung text: Du lịch Việt Nam đầu thế kỷ XX - Trần Viết Nghĩa

1. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 Du lịch Việt Nam đầu thế kỷ XX Trần Viết Nghĩa* Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, ĐHQG Hà Nội 336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội Nhận ngày 27 tháng 5 năm 2010 Tóm tắt. Đến đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp đã phát triển các hoạt động du lịch ở Việt Nam. Ban đầu chúng cử những nhà khoa học người Pháp đi tìm khắp Việt Nam những nơi có khí hậu mát mẻ để xây dựng các khu nghỉ dưỡng cho các quan chức thực dân. Một số nơi có phong cảnh đẹp, khí hậu mát mẻ đã được các nhà khoa học Pháp phát hiện ra như Hạ Long, Sa Pa, Tam Đảo, Mẫu Sơn, Ba Vì, Đồ Sơn, Sầm Sơn, Bạch Mã, Nha Trang, Đà Lạt, và Vũng Tầu. Những địa danh này đã được người Pháp xây dựng thành các khu nghỉ dưỡng, về sau phát triển thành các đô thị và trung tâm du lịch nổi tiếng. Nhiều du khách nước ngoài, đặc biệt là du khách châu Âu đã đến các địa điểm du lịch ở Việt Nam. Ở Việt Nam bắt đầu hình thành sở thích đi du lịch. Thực dân Pháp không chỉ khai thác du lịch như một ngành kinh tế, mà còn sử dụng nó để thu hút các nhà đầu tư ngoại quốc vào Việt Nam. Thông qua các hoạt động du lịch, nhiều người Việt Nam đã biết đến nhiều địa danh du lịch nổi tiếng ở Việt Nam và trên thế giới. Du lịch trở thành cầu nối văn hoá Việt Nam với nhiều nền văn hoá trên thế giới. *Trong lịch sử châu Âu đã có nhiều thương Viaud được coi là những cuốn sách hướng dẫn nhân, giáo sĩ và nhà thám hiểm đi khám phá du lịch. Thêm vào đó là sự quảng bá tích cực nhiều vùng đất ngoại Âu. Nhưng phải đến thế của báo chí, tiêu biểu như các tờ La Revue des kỷ XIX, du lịch mới trở thành một ngành kinh deux mondes (Tạp chí hai thế giới), tế ở châu Âu. Đây là thời kỳ các nước thực dân L’Illustration (Báo ảnh) và Le Tour du mond phương Tây đã cơ bản phân chia xong các (Vòng quanh thế giới), đã kích thích những thuộc địa trên thế giới. Do đó, các nhà kinh người châu Âu vốn hiếu kỳ đi khám phá và tìm doanh du lịch ở châu Âu đã có điều kiện tổ hiểu những vùng đất mới đầy kỳ bí và hấp dẫn chức các tua (tour) du lịch cho các du khách mà họ chưa từng được đặt chân đến. châu Âu đi tham quan các thuộc địa. Người Sau khi chiếm được Việt Nam, chính quyền châu Âu lúc này đã có một sự hiểu biết đáng kể thuộc địa đã cử nhiều đoàn thám hiểm đi khảo về các vùng đất trên thế giới thông qua các sát và tìm kiếm khắp Việt Nam những nơi có công trình nghiên cứu địa lý của các nhà khoa địa hình đẹp, có khí hậu phù hợp với việc nghỉ học và các nhà thám hiểm. Các tác phẩm văn dưỡng và du lịch. Qua các cuộc khảo sát đó, các học của Jules Verne, Rudyard Kipling, Julien nhà thám hiểm đã khám phá ra nhiều địa danh ___ lý tưởng như Đà Lạt, Nha Trang, Sa Pa, Tam E-mail: nghiatv@vnu.edu.vn Đảo, Mẫu Sơn, Đồ Sơn, Sầm Sơn, Bạch Mã, 164
2. T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 165 Vũng Tầu, Ba Vì, và Hạ Long. Những địa danh hợp với các cơ quan du lịch quốc tế trong việc này nhanh chóng được người Pháp xây dựng quảng bá hình ảnh Đông Dương ra nước ngoài, thành những trung tâm du lịch để kinh doanh tổ chức và khai thác các tuyến điểm du lịch. Do kiếm lời. Đây cũng là cơ sở ban đầu cho sự đó hầu hết các khách hàng tiềm năng của thế hình thành ngành du lịch Việt Nam1). giới đều không biết tới Đông Dương. Báo cáo của Maurice Rondet Saint đã được Bộ Thuộc địa, nhất là Uỷ ban du lịch thuộc địa 1. Sự ra đời của ngành du lịch Việt Nam Pháp hết sức quan tâm. Năm 1914, Uỷ ban đã tiến hành quảng bá du lịch Đông Dương bằng Năm 1913, Maurice Rondet Saint, Thư ký cách xuất bản sách giới thiệu về Đông Dương của Uỷ ban du lịch thuộc địa Pháp, sau khi trở và gửi thư đề nghị hợp tác du lịch tới các công về từ Đông Dương đã có bản báo cáo về những ty du lịch trên thế giới. Ngay lập tức Công ty tiềm năng của du lịch Đông Dương: “Du lịch đã Du lịch EMS- HALL của Mỹ, có trụ sở tại San làm biến đổi nhiều vùng trên trái đất và là một Francisco, đã viết thư đáp từ và tỏ ý muốn được nhân tố kinh tế quan trọng hàng đầu. Ngoại trừ cùng hợp tác để phát triển du lịch Đông Dương. Tunisie và Algérie, thuộc địa của chúng ta cho Nội dung bức thư như sau: đến tận bây giờ chiếm một vị trí rất mờ nhạt về du lịch Đông Dương nằm trên một phần của “San Francisco, ngày 7- 3- 1914 thế giới nơi có mật độ du lịch lớn. Con số sau Gửi Uỷ ban du lịch thuộc địa đây có thể chứng minh điều này: Hiện nay, Trả lời bức thư của quý ngài ngày 17- 2 vừa Nhật Bản đón hàng năm khoảng 20.000 khách qua, chúng tôi hân hạnh được thông báo cho du lịch; Java là 8.000 khách; Philippines là ngài biết rằng lời đề nghị của quý ngài làm 4.000 khách; Ấn Độ là 25.000 khách, trong khi chúng tôi rất quan tâm. Hàng năm chúng tôi có đó Đông Dương chỉ có 150 khách. Nhật Bản là khoảng từ 100 đến 200 người đăng ký cho một nước mà vẻ đẹp và những điều lý thú của chuyến du lịch Tour du monde (Vòng quanh thế nó rất nổi tiếng, nhưng hiển nhiên là không thể giới). Dưới đây tôi kèm theo những chương bằng Đông Dương. Java là nơi có rất ít những trình tham quan để quý ngài thấy các tua du thứ để xem, lại càng không thể so sánh với lịch của chúng tôi được phối hợp như thế nào. Đông Dương ở bất cứ điểm nào. Phillippines Nhiều khách du lịch của chúng tôi đã thực thu hút được 4.000 khách du lịch cũng chỉ do hiện chuyến du lịch vòng quanh thế giới và tìm những công dân Mỹ muốn tới thăm thuộc địa những vùng đất mới để tham quan. Chúng tôi mới của mình. Đối với Ấn Độ, đó là một luồng có ý định tổ chức một chuyến du lịch từ San khách được thiết lập từ lâu, được khai thác Francisco đến Tahiti, Niudilân, Úc, Philíppin, trong nguồn khách hàng quốc tế mà chuyến du Hồng Kông, Nhật Bản và trở về San Francisco. lịch của họ phần nào mang tính chất cổ điển” Chúng tôi nghĩ rằng nếu chúng ta tổ chức [8: 4-5]. quảng bá tốt ở Mỹ thì Đông Dương có thể sẽ có Maurice Rondet Saint đã chỉ ra nguyên nhiều may mắn thay thế Ai Cập, bởi vì các nhân dẫn đến sự yếu kém của du lịch Đông khách du lịch sống ở phía Tây Chicago đến Dương là do Chính phủ Pháp chưa có sự phối Đông Dương một cách dễ dàng. Theo tập ảnh ___ mà quý ngài gửi cho chúng tôi, chúng tôi thấy 1) Để viết được bài này, tôi xin chân thành cảm ơn anh rằng Đông Dương đặc biệt có thể thu hút khách Nguyễn Văn Thuyên, nguyên là cán bộ của Trung tâm lưu trữ Quốc gia I, đã cung cấp cho tôi những tư liệu (đã dịch từ du lịch. tiếng Pháp) về du lịch Việt Nam đầu thế kỷ XX [1-7].
3. 166 T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 Công ty du lịch EMS- HALL sẵn sàng gửi 1. Việc quy hoạch thuộc địa gồm: lập ra các tới Đông Dương một nhân viên du lịch có kinh tổ chức du lịch; công nghiệp khách sạn; kiểm nghiệm với nhiệm vụ nghiên cứu thực địa, xin kê các danh lam thắng cảnh và bảo tồn chúng; gửi cho chúng tôi những tài liệu cần thiết cho lập ra các rừng quốc gia và các khu bảo tồn phép chúng tôi lập các tuyến du lịch thường săn bắn; nghiên cứu các tuyến điểm du lịch; xuyên từ San Francisco tới Hồng Kông và 2. Đồng thời với việc quy hoạch, cần phải Đông Dương. Để cho chuyến du lịch hoàn quan tâm tới bước thứ hai, có nghĩa là việc khai chỉnh hơn, chúng tôi sẽ đưa thêm Thái Lan, thác du lịch ở thuộc địa và tổ chức tuyên Singapo, Java, Philíppin và trở về San truyền. Tôi cũng xin các ngài đặc biệt quan tâm Francisco thông qua Nhật Bản ” [9: 1-2]. tới tầm quan trọng của việc tổ chức các phương Du lịch Đông Dương đang có cơ hội phát tiện vận chuyển bên ngoài cũng như bên trong triển thì bị ngưng trệ bởi Thế chiến thứ nhất nước, phù hợp với những đòi hỏi của khách du (1914- 1918). Do đó, du lịch Đông Dương lịch ” [9: 43-44]. không có thêm một bước tiến đáng kể nào. Năm Ngày 27- 7- 1923, quyền Toàn quyền Đông 1916 số du khách đến Đông Dương mới chỉ là Dương là Baudoin đã ra Nghị định thành lập Uỷ 150 người [9: 58]. ban du lịch trung ương (Comité central du Sau Thế chiến thứ nhất, mặc dù không phải Tourisme). Các thành viên của Uỷ ban gồm là ngành kinh tế mũi nhọn nhưng Pháp muốn Thủ hiến các xứ, Giám đốc các Sở Tài chính, lợi dụng du lịch để mời gọi các nhà tư bản đầu Sở Kinh tế, Giám đốc Trường Viễn Đông bác tư vào Việt Nam. Ngày 20- 10- 1922, Albert cổ, và Kiến trúc sư trưởng của Sở kiến trúc. Uỷ Sarraut, Bộ trưởng thuộc địa Pháp, đã gửi Chỉ ban trực thuộc Phủ Toàn quyền. Nghị định cũng thị cho các viên Toàn quyền ở các thuộc địa của quy định việc thành lập Uỷ ban du lịch vùng Pháp hướng dẫn việc phát triển và khai thác du (Comité régional du Tourisme) ở mỗi xứ thuộc lịch: “Có vẻ như thừa khi nhấn mạnh ở đây tới Liên bang Đông Dương. Uỷ ban này có chức tính cần thiết về sự tổ chức du lịch; nó không năng giúp các Thống sứ trong việc tổ chức hoạt chỉ cần thiết về mặt phát triển kinh tế của các động du lịch địa phương. Tuy nhiên, việc đặt thuộc địa của chúng ta; mà nó còn làm cho mọi các cơ quan du lịch dưới sự chỉ đạo trực tiếp người biết đến những lãnh thổ rộng lớn đặt của Phủ Toàn quyền và các Sở kinh tế đã làm dưới quyền của chúng ta, và cũng cần phải nói cho hoạt động du lịch ở Đông Dương không có thêm rằng những lãnh thổ này vẫn còn xa lạ với hiệu quả bởi vì những người phụ trách cao cấp những người nước ngoài hay ít nhất là đối với không có nghiệp vụ du lịch. Hơn nữa, các chức những người Pháp; một lợi ích cao hơn tầm vụ được giao chỉ có tính kiêm nghiệm nên quốc gia đòi hỏi chúng ta phải làm cho mọi không được họ quan tâm thoả đáng. Theo quy người biết về hành động khai hoá văn minh và định, Uỷ ban du lịch trung ương mỗi năm phải bình định của nước Pháp; một lợi ích riêng đòi họp ít nhất một lần, nhưng từ năm 1923 đến hỏi các thuộc địa của chúng ta phải được tham năm 1928, Uỷ ban chưa tổ chức được lần họp quan, bởi vì hôm nay là một khách du lịch, ngày nào do không triệu tập được thành viên. mai có thể trở thành thực dân và ví dụ này Để khắc phục nhược điểm đó, ngày 3- 4- không phải là hiếm. Vì vậy, việc tổ chức du lịch 1928, quyền Toàn quyền Đông Dương là phải gồm 2 chặng đường: 1. Quy hoạch các Monguillot đã ra Nghị định về việc tổ chức lại thuộc địa, 2. Khai thác du lịch ở thuộc địa và tổ ngành du lịch Đông Dương. Nghị định cho chức tuyên truyền. phép thành lập Sở tuyên truyền và du lịch
4. T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 167 (Service de la Propagande et du Tourisme), Văn việc quảng bá đang tiến triển thuận lợi thì bị đứt phòng du lịch Đông Dương (Office quãng đột ngột do Thế chiến thứ nhất bùng nổ. indochinoise du Tourisme), và Văn phòng tuyên Sau Thế chiến thứ nhất, vấn đề khôi phục truyền (Bureau de la Propagande). Sở tuyên lại các hoạt động quảng bá du lịch Đông Dương truyền và du lịch sẽ đảm nhiệm các công việc trở nên cần thiết hơn, bởi nước Pháp cần phải liên quan đến các hoạt động du lịch. Văn phòng khuyếch trương mạnh mẽ các hình ảnh về Đông du lịch Đông Dương có nhiệm vụ quan hệ với Dương để chào gọi các nhà đầu tư. Hoạt động các Uỷ ban du lịch địa phương; các công ty du quảng bá được đẩy mạnh hơn, nhộn nhịp hơn lịch, các hãng du lịch và các tổ chức du lịch; do có sự hỗ trợ đắc lực của các phương tiện thống kê và bảo tồn các danh lam thắng cảnh, truyền thông tiện ích như sách, báo, phim ảnh, rừng quốc gia và khu bảo tồn săn bắn; cải tạo hội thảo v.v Thực dân Pháp đã tổ chức nhiều hoặc quy hoạch các tuyến điểm du lịch, phương cuộc hội thảo, triển lãm tranh ảnh, chiếu phim tiện giao thông và khách sạn. Văn phòng tuyên về các danh lam thắng cảnh, phong tục, tập truyền có nhiệm vụ tập hợp và phổ biến các quán và các hoạt động du lịch tại Đông Dương thông tin về tài nguyên, đời sống văn hoá, xã ở Pháp, Anh, Mỹ và Nhật Bản. hội của Đông Dương; tổ chức chụp ảnh, làm Tháng 7- 1923, tạp chí chuyên ngành du phim, quảng cáo, hội chợ và triển lãm về Đông lịch là Revue du Tourisme indochinoise (Tạp Dương; quan hệ với các cơ quan kinh tế, cơ chí du lịch Đông Dương) ra đời tại Sài Gòn. quan ngoại giao và hãng thông tấn để đẩy mạnh Bên cạnh nó còn có một số tờ báo khác đã có hoạt động tuyên truyền. những hỗ trợ đáng kể cho công tác tuyên truyền Rõ ràng, Nghị định năm 1928 đã khắc phục như tờ La Dépêche coloniale (Điện tín thuộc được những bất cập trong bộ máy tổ chức du địa), Revue indochinoise (Tạp chí Đông Dương) lịch Đông Dương, làm cho bộ máy tổ chức và Bulletin des Amis du Vieux Huế (Tạp chí ngành du lịch tinh gọn hơn và chuyên nghiệp những người bạn yêu Huế). hơn. Sở tuyên truyền và du lịch trở thành một cơ quan du lịch chính quy (9: 160). 3. Một số hoạt động du lịch tiêu biểu 2. Về hoạt động quảng bá du lịch Nhờ có sự quảng bá tích cực của các phương tiện truyền thông, các cơ quan du lịch Trước Thế chiến thứ nhất, hầu hết các hoạt nên các hoạt động du lịch ở Việt Nam nói riêng, động quảng bá du lịch Đông Dương do Câu lạc Đông Dương nói chung cũng có nhiều bước bộ Touring của Pháp đảm nhiệm. Câu lạc bộ tiến đáng kể. Đã có một số công ty chuyên về này được thành lập vào năm 1890 và trở thành du lịch và các công ty vận tải của Pháp và Đông một tổ chức hoạt động công ích từ năm 1907. Dương tham gia vào hoạt động tổ chức đưa đón Năm 1910, Câu lạc bộ thành lập Văn phòng du khách đi du lịch như Compagnie francaise du lịch thuộc địa, có trụ sở tại số 65, đại lộ Tourisme (Công ty du lịch Pháp), và Grande- Armée, và được đặt dưới sự bảo trợ Messageries Maritimes (Công ty vận tải biển). của Tổng thống Pháp. Câu lạc bộ đã xuất bản Phương tiện phục vụ du lịch ban đầu là tàu sách giới thiệu về Đông Dương, gửi thư quảng thuỷ, tàu hoả, ô tô, xe kéo tay, võng, kiệu, ngựa, cáo đến các công ty du lịch lớn trên thế giới, in sau này có thêm máy bay của Hãng hàng không các sách hướng dẫn du lịch v.v để thu hút các Pháp Air France. khách du lịch Âu- Mỹ đến Đông Dương. Công
5. 168 T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 Các tuyến du lịch trọng điểm trong nước thế. Vậy ông xin vui lòng dủ cho được nhiều đi như Sài Gòn, Đà Lạt, Đà Nẵng, Huế, Hà Nội, cho vui. Sau nữa về cái phần của ông đi thì tôi Hải Phòng, Sa Pa v.v đã đón tiếp nhiều đoàn xin trâm trước nhiều. Lại còn mỗi một người đi khách du lịch trong và ngoài nước. Nguồn được một cái bon- exposition (phiếu dự thưởng) khách đi du lịch ban đầu chủ yếu là người Âu- may ra khi sổ số được 10.000 $ cũng nên. Nhân Mỹ. Người Việt chưa có thói quen đi du lịch và đây tôi nhờ ông làm ơn dán dùm cho mấy cái đời sống kinh tế còn có nhiều khó khăn. Sau nhật trình cho người ta biết và có ai hỏi thì nhờ Thế chiến, do tác động của việc quảng bá du ông trả lời dùm cho những lời tôi đã nói ở trên. lịch và đời sống kinh tế khá giả hơn nên đã có Sau đây xin có lời kính chúc ông cùng quý khá đông người Việt Nam tham gia vào các tua quyến được vạn an. Nay kính lời. Khánh”[10: du lịch trong nước và nước ngoài. 3- 4]. Trong thời kỳ đầu du lịch là lĩnh vực hoàn Ngay sau đó, Khánh Ký và Hương Ký đã toàn mới mẻ và do người Pháp chiếm ưu thế đăng các mẩu tin quảng cáo trên báo chí để tập hoàn toàn, về sau đã có một số người Việt chen hợp thêm khách cùng đi du lịch: chân vào kinh doanh du lịch, tiêu biểu là chủ “Cuộc đi du lịch đấu sảo ở Paris hiệu ảnh Khánh Ký ở Sài Gòn. Ngày 7- 1- Kính cáo đồng bào trong khắp Tam kỳ biết 1930, chủ hiệu ảnh Khánh Ký đã gửi thư cho rằng: chủ hiệu ảnh Hương Ký ở Hà Nội đề nghị cùng cộng tác tổ chức chuyến du lịch sang Pháp xem Chúng tôi có nhiều người dủ nhau đi du lịch Hội chợ Paris: “Trong này tôi vừa được giấy cuộc đấu sảo Paris năm 1931 này để quan sát của hãng tàu cho rédution (giảm giá) về cuộc về Mỹ thuật, Kinh tế, Thực nghiệp và Văn minh Đấu sảo Paris, vậy tôi có lập một cuộc du lịch Âu- Tây, nên chúng tôi tổ chức cuộc du lịch này ở trong này được nhiều người muốn đi lắm. thật là tiện lợi lắm Nay ông ở ngoài đó ông có biết ai muốn đi Trong hai mươi người đi có một người đưa hoặc ông có đi sang qua bên đó để quan sát cho đường đi coi các danh thắng và thông ngôn cho vui thì ông vào trong này đi với tôi cùng một mình. Ngài nào không biết tiếng Pháp cũng có chuyến tàu thì thực là tiện lợi lắm. Trong này người cắt nghĩa dành giọt tôi định tôi lấy vé tàu cùng vừa đi vừa về, cùng Ngài nào muốn hỏi điều gì thêm hoặc muốn ăn ở bên đó tôi bao hết trong hai tháng ở Paris dự cuộc du lịch này xin biên thơ thẳng cho mà giá tiền rất rẻ. Như cách đi tàu hạng 1 Khánh ký Photo Saigon hoặc quá bộ lại Hiệu Changeurs Réunis hay hạng 2 Messageries Hương ký Photo, 84 Hàng Trống Hà Nội nói Maritimes cả ăn ở hai tháng hết thảy là 2200 $. truyện. Kính đạt” [10: 2]. Cách đi hạng 3 Messageries hay hạng 3 Sau sự thành công của tua du lịch năm Changeurs hết thảy là 1350 $. Cách đi hạng tư 1931, Khánh Ký đã thiết lập một chi nhánh tại hết thảy là 850 $. Còn sự tiêu pha xe pháo số 11, phố Balainville, quận 5, Paris. Năm ngoài Paris thì độ 3, 4 $ một ngày là đủ. Còn 1937, Khánh Ký và hãng Cook đã phối hợp cái tiện này nữa như có người Fonctionnaire quảng cáo và tổ chức hai tua du lịch tham quan (công chức) nào không có sẵn tiền dư thì đến nước Pháp nhân dịp nước Pháp tổ chức hội chợ khi đi trả trước cho một nửa số tiền, còn lại bao vào tháng 5 và tháng 11- 1937. Hai nhà tổ chức nhiêu thì có thể trả góp được làm 4 tháng. Như này còn sẵn sàng đáp ứng nếu khách có nhu cầu vậy thì thực là tiện hơn hết vì rằng ở trong này đi tham quan một số nước châu Âu như Anh, có nhiều fonctionnaire người ta bằng lòng như Bỉ, Đức, Thuỵ Sĩ và Ý.
6. T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 169 Bên cạnh việc mở tuyến tham quan từ Việt ngôi có chiều dài tới 30 mét tại độ cao này [8: Nam tới châu Âu thì một số công ty du lịch và 56- 57]. cá nhân còn tổ chức các chuyến tham quan tới Đến năm 1942, chính quyền thuộc địa quyết các nước ở châu Á như Thái Lan, Nhật Bản và định xây dựng Ba Vì thành một khu nghỉ mát Hồng Kông. Ngày 22- 6- 1937, Nguyễn Văn trong tỉnh Sơn Tây. Ba Vì đã được cấp điện San, trú tại số 7, phố Minault, Bắc Ninh, đã gửi chiếu sáng và một đường dây điện thoại. Một đơn lên Thống sứ Bắc Kỳ xin tổ chức tua du bản quy hoạch đã được thảo ra gồm có một lịch đi Hồng Kông. Năm 1938, chính quyền trạm bưu điện, một chợ, một sân thể thao, xây thuộc địa Đông Dương dự định tổ chức một một tuyến đường mới cho các xe lớn đi tới các cuộc hành hương về thánh địa Méc ca để kiếm khu nghỉ mát. lời, nhưng thương vụ này không được người Năm 1942, Ba Vì đã có thêm 3 ngôi nhà Việt Nam hưởng ứng. nữa tại độ cao 800 mét được xây dựng để đón nhận 400 thanh niên. Con đường lên tới độ cao 4. Một số địa danh du lịch tiêu biểu 1000 mét được khởi công ngày 26- 2- 1942 và lô thứ nhất ở độ cao 1000 mét đã được hoàn Địa danh Ba Vì: Núi Ba Vì (núi Tản Viên) thành vào ngày 23- 4- 1943 [8: 59]. có ba đỉnh: đỉnh Đông Nam cao nhất dài 1.284 Khu nghỉ mát Ba Vì cũng thu hút được một mét; đỉnh giữa dài 1.160 mét; đỉnh Tây Bắc dài lượng đáng kể khách du lịch người châu Âu và 1.140 mét. Ba Vì không ẩm như Tam Đảo và người bản xứ. Ba Vì có lợi thế về cảnh đẹp, khí luôn có gió nên rất thông thoáng. Nhiệt độ thấp hậu mát mẻ, và khá gần Hà Nội và Sơn Tây. nhất trong năm là 1708 và cao nhất là 2906. Nguồn cung ứng thực phẩm khá dồi dào và tiện Năm 1914, người Pháp đã xây dựng được một lợi. Ngoài ra, Ba Vì còn thu hút khách du lịch con đường lên núi tới độ cao 400 mét. Tại độ bởi sự huyền bí của các khu rừng nguyên sinh, cao này, năm 1916 ông Marius Borel đã xây rất thích hợp cho các chuyến thám hiểm đầy thú dựng một trại chăn nuôi và một khu nhà nghỉ vị. hè. Đây là nhà nghỉ mát đầu tiên ở Ba Vì [8, Địa danh Bạch Mã: Năm 1932, Girard, kỹ 56]. sư trưởng ngành cầu đường, trong khi đi tìm Đến năm 1937, tại độ cao 400 mét mới chỉ một địa điểm nghỉ mát thuận lợi ở gần Huế đã có 4 biệt thự của Borel, Trú sứ Sơn Tây, phát hiện ra Bạch Mã, một ngọn núi cao 1.450 Demolle và bác sĩ Joyeux. Thực dân Pháp đã so với mực nước biển, cách Huế 40 km về phía xây dựng một Trung tâm nghỉ mát cho quân đội Nam. ở chỏm phía Bắc núi Ba Vì. Trung tâm có 15 Do ở gần biển nên nhiệt độ ở Bạch Mã ngôi nhà kiên cố và 2 nhà ăn. Cũng trong năm không bao giờ xuống dưới 40C trong mùa đông 1937, ông Regimbaud là chủ Khách sạn Tông và không vượt quá 260C trong mùa hè. Tiết trời đã cho xây dựng một ngôi nhà sàn nhỏ ở độ cao mát mẻ nhưng không lạnh. Nhiệt độ thay đổi từ 600 mét trên sườn Bắc để làm nơi nghỉ hè và 100C đến 220C [8: 77- 78]. trồng thử các loại rau quả. Mùa hè năm 1940, Năm 1933, Hạt công chánh Trung Kỳ đã đã có khoảng 60 trẻ em người Pháp và người xây dựng tại Bạch Mã một ngôi nhà gỗ đầu tiên An Nam dưới sự hướng dẫn của Seitz đã cắm của khu nghỉ mát. Năm 1934, người Pháp đã trại trong rừng ở độ cao 800 mét. Năm 1941, xây dựng một con đường dùng cho cáng lên Seitz đã xây dựng hai ngôi nhà xây, có một Bạch Mã. Năm 1936 đã có thêm 17 ngôi nhà gỗ
7. 170 T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 được xây dựng. Năm 1937, người Pháp đã làm Doumer rời Đông Dương nên dự án xây dựng một tuyến đường cho xe ô tô đi tới độ cao 500 Đà Lạt tạm ngưng lại, và Langbian bị lãng quên mét. Tuyến đường được hoàn thành vào năm trong mười năm sau đó. Phải đến năm 1921, 1938. Nhờ có tuyến đường này mà khu nghỉ Toàn quyền Albert Sarraut đã phê duyệt một mát Bạch Mã phát triển nhanh chóng. Nhiều khoản tín dụng để xây dựng một con đường và ngôi nhà mới được xây dựng: 40 ngôi nhà một số ngôi nhà ở Đà Lạt. Năm 1915, những du (1938), 45 ngôi nhà (1942) và 30 ngôi nhà khách châu Âu đầu tiên đã đến Đà Lạt. Năm (1943). Tổng số ngôi nhà của khu nghỉ mát lên 1917, Toàn quyền Roume đã khánh thành Dinh tới con số 130 [8: 80]. Langbian. Đây là sự kiện đánh dấu sự ra đời Tại Bạch Mã có hai khách sạn, mỗi khách của khu nghỉ mát Đà Lạt. sạn có từ 6 tới 15 phòng, hoạt động từ đầu Năm 1922, chính quyền thuộc địa đã thực tháng 5 đến 15- 09. Quân đội Pháp có 15 ha để hiện bản quy hoạch của kiến trúc sư Hébrard để xây dựng trung tâm nghỉ hè, cho phép nhận một xây dựng Đà Lạt thành một đô thị. Hébrard đã số lượng lên tới 300 quân nhân người Âu [8: quy hoạch Đà Lạt trở thành đô thị có sức chứa 80]. tới hơn 300.000 dân. Chính vì dân cư ở Đà Lạt Khu nghỉ mát Bạch Mã có diện tích 900 ha, lúc này rất thưa thớt nên các chi tiết thiết kế đều sở hữu nhiều cảnh quan thiên nhiên rất đẹp như rất tuyệt vời. Không có các ngôi nhà chen chúc, thung lũng Morang với các thác nước hoang dã khắp nơi là các biệt thự rộng rãi nằm giữa các (có thác nước cao tới 600 mét), con suối dài khuôn viên, các vườn cây và hoa. Nhà quy hàng cây số nằm uốn lượn trong một công viên hoạch đô thị tài ba này còn có ý tưởng tạo một thiên nhiên gồm dương xỉ, thông và phong lan. hồ nhân tạo bằng cách chặn thác Cam Ly để tô Với cảnh quan đẹp, cơ sở hạ tầng tương đối tốt, điểm cho thành phố. chất lượng dịch vụ và phục vụ tốt, khu nghỉ mát Sau khi cơ sở hạ tầng được xây dựng, người Bạch Mã đã thu hút được một lượng lớn khách Pháp đã nhanh chóng đổ xô đến Đà Lạt kinh tới nghỉ dưỡng và tham quan trong dịp hè. doanh. Họ đã biết tận dụng các điều kiện tốt về Địa danh Đà Lạt: Nhà bác học người Pháp khí hậu và đất đai để xây dựng các trang trại là Yersin đã phát hiện ra Đà Lạt. Năm 1893, trồng rau, cây ăn quả (mỗi năm Đà Lạt xuất hơn Yersin đã chinh phục được đỉnh Langbian. Từ 1.200 tấn rau cho các địa phương khác), đồn đây ý tưởng về xây dựng một khu điều dưỡng ở điền trồng chè, trồng cà phê, trại chăn nuôi. Các Đà Lạt được hình thành. Năm 1897, hai đoàn khu vui chơi thể thao và giải trí nhanh chóng khảo sát của Pháp được phái đi từ Phan Rang. được xây dựng. Đoàn thứ nhất do Thouard dẫn đầu đi nghiên Đà Lạt là một trung tâm dã ngoại rất lý cứu về việc lắp đặt đường sắt. Đoàn thứ hai do tưởng. Bởi địa hình cao nguyên ở đây rất đẹp, Garnier dẫn đầu đi nghiên cứu việc xây dựng có những đường xe hơi và đường mòn chạy đường bộ. Năm 1899, Toàn quyền Đông Dương qua. Có nhiều điểm để ngắm cảnh như đỉnh là Paul Doumer đã cưỡi ngựa lên vùng cao Robinson, đỉnh ba cây thông, hồ than thở, rừng nguyên. Từ năm 1898 đến năm 1901, các đoàn tình yêu, các thác nước ở Cam Ly và ở Ankroet. khảo sát do Oddera, Garnier và Bernard dẫn Hoạt động săn bắn ở các khu rừng gần Đà Lạt đầu tới Đà Lạt để nghiên cứu xây dựng tuyến cũng rất hấp dẫn du khách. Đà Lạt còn là một đường bộ từ Sài Gòn đi Đà Lạt. Năm 1901, trung tâm giáo dục và điều dưỡng về y tế. Chỉ phái đoàn do Guynet chỉ huy đã xây dựng một sau vài thập kỷ phát triển, từ một nơi heo hút ít số ngôi nhà gỗ ở Đà Lạt. Năm 1902, do Paul
8. T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 171 ai để ý tới, Đà Lạt đã trở thành một thành phố ngôi chợ. Cảnh sắc Sa Pa thật hấp dẫn du du lịch và nghỉ dưỡng nổi tiếng. khách. Địa danh Đồ Sơn: Năm 1880, Jean Dupuis Sa Pa phát triển nhanh chóng. Từ năm 1910 đổ bộ lên bán đảo Đồ Sơn và tiến hành khảo sát đến năm 1920, ở Sa Pa chỉ có 6 biệt thự, trong qua loa các địa điểm ở đây rồi bỏ đi. Năm 1886, đó biệt thự Mangin là đẹp nhất. Từ năm 1920 các ông Vlaveanos, Costa và Gouma đã phát đến 1930 đã có thêm vài chục ngôi nhà, một số hiện ra Đồ Sơn [11: 45- 46]. Họ đã giới thiệu khách sạn và Toà Công sứ. Từ năm 1930 đến cho các gia đình người Âu ở Bắc Kỳ đến đây để 1940 có thêm 26 biệt thự và nhà thờ. Năm 1941 trốn tránh cái nắng mùa hè. có thêm 01 biệt thự, năm 1942 có thêm 07 biệt Năm 1891, thực dân Pháp đã khởi công xây thự và 1943 có thêm 10 ngôi nhà [11: 64]. dựng một tuyến đường nối Hải Phòng với Đồ Việc quy hoạch đô thị Sa Pa gặp nhiều khó Sơn. Đến năm 1892, con đường đã được hoàn khăn do địa hình có các thung lũng, khe, đồi và thành. Trú sứ Kiến An đã cho xây dựng ở Đồ dốc. Bản quy hoạch phải thể hiện được ẩn sau Sơn một ngôi biệt thự [1: 46]. Ngay sau đó Sa Pa hiện tại là một Sa Pa của tương lai. nhiều người Pháp đã đổ ra Đồ Sơn xây nhà. Không được phép mắc những sai lầm trong quy Những con đường lớn được xây dựng, phần lớn hoạch mà tương lai không thể sửa chữa được. được trải nhựa. Quy hoạch phải tôn trọng những gì quá khứ và Ngày 18- 5- 1909, Toàn quyền Đông hiện tại đã xây dựng. Quy hoạch phải chuẩn bị Dương là Klobukowski ra Nghị định nâng cấp cho sự phát triển hài hoà của một đô thị lớn. Do Đồ Sơn thành đô thị (1, 47). Từ khi trở thành đô đó, khu đô thị Sa Pa được người Pháp quy thị, Đồ Sơn càng có sức hấp dẫn đối với các du hoạch rất cẩn thận và chi tiết. Các khu chức khách. Du khách chọn Đồ Sơn làm điểm đến là năng được xác định rõ ràng như khu biệt thự vì ở đây có đường giao thông thuận tiện, cảnh cao cấp, khu biệt thự thường, khu dân cư, khu sắc tươi đẹp, chất lượng phục vụ và dịch vụ tốt, thương mại và công nghiệp, khu công viên, khu khí hậu trong lành. Hàng năm từ tháng 5 đến hành chính, khu giải trí, Tất cả các công trình tháng 10, rất nhiều du khách đã đến các Bãi xây dựng phải được thiết kế sao cho hài hoà với Lớn, vịnh Clateau, vịnh Hoa tiêu (Baie des cảnh sắc thiên nhiên ở nơi đây. Pilotes), và vịnh Pagodon. Mặc dù có tới 150 Địa danh Sầm Sơn: Khu nghỉ mát Sầm Sơn biệt thự và ba khách sạn, nhiều nhà hàng, được phát hiện ra vào năm 1900 khi thực dân nhưng vẫn không đủ phục vụ khách đi nghỉ hè Pháp làm tuyến đường xuyên Đông Dương qua [11: 46- 47]. địa phận tỉnh Thanh Hoá. Nhận thấy tiềm năng Địa danh Sa Pa: Đỉnh núi Fansipan ở Sa Pa du lịch và thương mại ở Sầm Sơn, người Pháp được mệnh danh là ông hoàng của các ngọn núi đã nhanh chóng tiến hành quy hoạch khu đô thị ở Đông Dương. Fansipan nằm trên dãy núi ở đây. Sầm Sơn gồm 2 trung tâm đô thị với Hoàng Liên Sơn với độ cao trên 3.000 mét so tổng diện tích là 244 ha. Khu Sầm Sơn thượng với mực nước biển. Những thác nước rạch vách nằm trên sườn núi đá ở phía nam khu nghỉ mát, núi thành những đường thẳng đứng dài óng ánh trông ra biển. Ở đây có tới 40 biệt thự (trong đó như bạc. Sa Pa có những cây đào trĩu quả, có 32 biệt thự một tầng và 8 biệt thực có tầng những dàn nho xanh tốt, những con bò trên các lầu). Có nhiều con đường rộng có chất lượng tốt bãi chăn thả, những ngôi biệt thự rêu phong, bãi chạy ngang dọc trong khu đô thị để đi dạo bộ đua ngựa, nhà thờ, những cửa hàng sặc sỡ và hoặc đi ô tô. Khu trung tâm được phủ xanh bằng các cây thông, cây phi lao và các cây có
9. 172 T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 hương thơm khác. Khu Sầm Sơn hạ có 214 nhà dựng một biệt thự rất đẹp được đặt tên là Biệt gạch, trong đó có 22 nhà tầng. Các ngôi nhà thự trắng (Villa Blanche) [11: 84- 85]. Từ khi xếp thành 4 dãy phố dọc theo 2 km bờ biển [11: Vũng Tầu trở thành một đô thị, đã có nhiều biệt 72]. thự được xây dựng để phục vụ cho các hoạt Khí hậu ở Sầm Sơn khá thoáng mát. Tháng động nghỉ dưỡng và du lịch ở đây. lạnh nhất trong năm là tháng 1 có mức nhiệt độ trung bình là 15,70C. Tháng 6 và tháng 7 có Kết luận nhiệt độ nóng nhất. Nhiệt độ trung bình trong tháng 6 là 28,90C. Biển Sầm Sơn yên tĩnh suốt Du lịch là một ngành kinh tế đem lại lợi mùa nóng. Nước biển mát và khá trong. Tại nhuận cao ở nhiều nước, nhưng ở Việt Nam Sầm Sơn có rất nhiều hải sản như cá, cua, tôm, trong thời kỳ Pháp thuộc du lịch không phải là ốc, sò, và nghêu. một ngành kinh tế mũi nhọn mang lại siêu lợi Khu du lịch Sầm Sơn có thể làm hài lòng du nhuận. Thực dân Pháp lợi dụng du lịch như một khách bằng các hoạt động tắm biển, câu cá, thứ chim mồi để câu kéo các nhà đầu tư Pháp quần vợt, leo núi, đi bộ và dã ngoại. Những du vào Việt Nam. Tuy nhiên, du lịch Việt Nam vẫn khách mơ mộng và cô đơn có thể đắm mình có những bước tiến đáng kể như từng bước trong khu Rừng huyền bí rộng hàng trăm ha ở được chuyên nghiệp hoá và trở thành một phía Bắc. Ngoài ra du khách có thể đến thăm ngành kinh tế. Số lượng khách quốc tế đến một số làng nghề sản xuất nước mắm, làm quạt tham quan Việt Nam cũng ngày một đông hơn và làm chiếu ở gần đó. (cũng có những thời điểm số lượng khách quốc Địa danh Vũng Tầu1): Cho đến cuối thế kỷ tế sụt giảm do suy thoái kinh tế và chiến tranh XIX, Vũng Tầu vẫn chỉ là nơi đồn trú của hải thế giới) và đa dạng hơn (du khách đến từ Pháp, quân Pháp. Từ năm 1895 đến 1902, người Pháp Nhật Bản, Trung Quốc, Thái Lan ). Ban đầu đã thực hiện bản quy hoạch đô thị do Outrey người Việt Nam cũng chưa thực sự hào hứng thiết kế. Outrey đã cho xây dựng trên biển một với hoạt động du lịch, nhưng về sau do nhu cầu con đê chắn sóng dài tới 400 mét nhưng đã bị làm ăn ở trong nước và quốc tế, tìm hiểu thế cơn bão năm 1904 cuốn trôi. Công việc xây giới bên ngoài, cùng với điều kiện kinh tế dư dả dựng Vũng Tầu vì thế bị chậm lại. Đến năm đã làm cho ngày càng có nhiều người Việt Nam 1917, tuyến đường thuộc địa số 15 đắp qua các ham muốn đi du lịch. Địa chỉ du lịch ở châu Âu đầm lầy với các cây cầu lớn qua các sông mới mà người Việt Nam thích đến nhất là nước nối Vũng Tầu với đất liền. Từ đó Vũng Tầu Pháp, và ở châu Á là Thái Lan, Hồng Kông, phát triển rất mạnh. Trung Quốc và Nhật Bản. Thông qua các công Các điều kiện khí hậu tuyệt vời của Vũng ty du lịch, các phương tiện truyền thông, thì Tầu đã lôi cuốn nhiều người Sài Gòn tới nghỉ những hình ảnh về đất nước, con người và văn dưỡng, phục hồi sức khoẻ. Một dưỡng đường hoá Việt Nam đã được giới thiệu đến nhiều đã được xây dựng ở đây. Về sau nó được sáp nước trên thế giới. Du lịch bên cạnh ý nghĩa là nhập vào Đại Khách sạn (Grand Hôtel). Toàn một ngành kinh tế còn là một cầu nối văn hoá quyền Đông Dương là Paul Doumer đã cho xây quan trọng giữa Việt Nam với thế giới bên ngoài. ___ 1) Thời Pháp thuộc địa danh Vũng Tầu có tên gọi là Ô Cấp hay Cap Saint Jacques. Tên Cap Saint Jacques do người Bồ Đào Nha đặt ra để nhớ tới vị thánh đỡ đầu nước họ là Jacques de Compstelle.
10. T.V. Nghia / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn 26 (2010) 164-173 173 Tài liệu tham khảo [6] TTLTQGI, RST, HSS 72715, A.s Constitution d’un Bureau offiel du tourisme en Indochine, 1928 (Về việc lập một Văn phòng du lịch Đông [1] Trung tâm lưu trữ quốc gia I (TTLTQGI), Phông Dương, 1928). Phủ Thống sứ (RST), Hồ sơ số (HSS) 81973, Organisation du tourisme colonial en Indochine [7] TTLTQGI, RST, HSS 75210, Excursions et en 1923 (Tổ chức du lịch thuộc địa Đông Dơng croisières touristiques organisés en Indochine, năm 1923). 1932- 1938 (Các chuyến tham quan và các [2] TTLTQGI, RST, HSS 75215, Organisation du chuyến du lịch đường biển được tổ chức ở Đông Dương, 1932- 1938). tourisme en Indochine, 1922- 1931 (Tổ chức du lịch Đông Dương, 1922- 1931). [8] TTLTQGI, RST, HSS 20859, Organisation du [3] TTLTQGI, RST, HSS 72548, A.s programme tourisme en Indochine, 1913 (Tổ chức du lịch Đông Dương, 1913). d’organisation et de propagande touristiques, 1927 (Về chương trình tổ chức và tuyên truyền [9] TTLTQGI, RST, HSS 72710, Organisation et du lịch, 1927). développement du tourisme en Indochine, 1914- [4] TTLTQGI, RST, HSS 75222, A.s Activités du 1929 (Tổ chức và phát triển du lịch ở Đông D- ương, 1914- 1929). Conseil régional de Tourisme du Tonkin, 1922- 1932 (Về các hoạt động của Uỷ ban du lịch Bắc [10] TTLTQGI, RST, HSS 75211, A.s Croisières Kỳ, 1922- 1932). touristiques organisées hors d’Indochine, 1931- 1939 (Về các chuyến du lịch đường biển đợc tổ [5] TTLTQGI, RST, HSS 71711, Propagande en chức ngoài Đông Dương, 1931- 1939). faveur du Tourisme indochinoise, 1914- 1940 (Tuyên truyền cho du lịch Đông Dương, 1914- [11] Tỉnh thành xưa ở Việt Nam, Nhà xuất bản Hải 1940). Phòng, Hải Phòng, 2004. Some features on Vietnam tourism during the French colonial feriod Tran Viet Nghia College of Social Sciences and Humanities, VNU 336 Nguyen Trai, Thanh Xuan, Hanoi, Vietnam To the early XX century, the French colonial government developed many tourist centers in Vietnam. At first, it sent some scientist groups to go around Vietnam to find the cool sites to build the resorts for the French colonial officials. Some sites where had the beautiful landscapes and low temperature were found, such as Ha Long, Sa Pa, Tam Dao, Mau Son, Ba Vi, Do Son, Sam Son, Bach Ma, Nha Trang, Da Lat and Vung Tau. They had been built into resorts, and then became the famous tourist centers. Many foreign visitors, especially the Europeans went to Vietnam tourist sites. There were more and more Vietnamese people who liked becoming visitors. The French colonial government not only exploited Vietnam tourism as an economic branch, but also used it to attract the foreign investors to Vietnam. Tourism also became the bridge to link Vietnam culture to other cultures in the world.