Eating Habits Associated with Overweight and Obesity: A Case-control Study of 11-14 Year-old Adolescents in Hanoi

Nội dung text: Eating Habits Associated with Overweight and Obesity: A Case-control Study of 11-14 Year-old Adolescents in Hanoi

1. VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 Original Article Eating Habits Associated with Overweight and Obesity: A Case-control Study of 11-14 Year-old Adolescents in Hanoi Nguyen Thi Hong Hanh1,*, Than Thi Thu Hang2, Pham Hoang Lam2, Duong Nam Khanh2, Do Hoang Ngoc Ha2 1Hanoi National University of Education, 136, Xuan Thuy, Cau Giay, Hanoi, Vietnam 2Nguyen Gia Thieu High School, 27 Ngoc Lam, Long Bien, Hanoi, Vietnam Received 27 October 2020 Revised 03 December 2020; Accepted 04 February 2021 Abtract: This study analyzes the association of eating habits with overweight and obesity among adolescents at the age of 11-14 from 9 junior high schools in Hanoi to help design a model for predicting overweight and obesity resulted from eating habits. A case-control study was conducted on 222 overweight/obese adolescents and 616 normal-weight adolescents (according to the International Obesity Taskforce Standards, IOTF). The research results show that protective factors of overweight and obesity include snacking (snacking at least 2 hours before or after a main meal), consumption of milk and dairy products in snacks, and sensory liking for fruit. Risk factors include sensory liking for: fat, sweet, fast food, carbonated soft drinks; skipping breakfast; and snacking before bed. The best predictive model of overweight and obesity is built from logistic regression analysis including 8 of the above eating habits with AUC (Area under the Curve) value of 0.931. The study concludes that eating habits are closely related to overweight and obesity among 11-14 year-old adolescents in Hanoi. Keywords: Eating habits, overweight, obesity, adolescence, risk factor.* ___ * Corresponding author. E-mail address: honghanhnt111@gmail.com 90
2. N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 91 Thói quen ăn uống liên quan đến thừa cân, béo phì: nghiên cứu bệnh - chứng ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội năm 2020 Nguyễn Thị Hồng Hạnh1,*, Thân Thị Thu Hằng2, Phạm Hoàng Lâm2, Dương Nam Khánh2, Đỗ Hoàng Ngọc Hà2 1Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, số 136, Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam 2Trường Trung học Phổ thông Nguyễn Gia Thiều, 27 Ngọc Lâm, Long Biên, Hà Nội, Việt Nam Nhận ngày 27 tháng 10 năm 2020 Chỉnh sửa ngày 03 tháng 12 năm 2020; Chấp nhận đăng ngày 04 tháng 02 năm 2021 Tóm tắt: Thói quen ăn uống dường như là một yếu tố quan trọng quyết định đến khẩu phần ăn và do đó có thể ảnh hưởng đến thừa cân và béo phì. Hiểu được mối quan hệ giữa tình trạng dinh dưỡng và thói quen ăn uống là cơ sở để đề xuất các biện pháp dự phòng và can thiệp hiệu quả với thừa cân, béo phì ở vị thành niên. Nghiên cứu được thực hiện nhằm mục đích phân tích mối liên quan của một số thói quen ăn uống với thừa cân, béo phì ở học sinh 11 - 14 tuổi tại 9 trường thuộc thành phố Hà Nội giúp xây dựng mô hình dự đoán thừa cân, béo phì từ thói quen ăn uống. Nghiên cứu bệnh - chứng thực hiện trên 222 vị thành niên thừa cân, béo phì và 616 vị thành niên có tình trạng dinh dưỡng bình thường (theo tiêu chuẩn của Tổ chức phòng chống béo phì quốc tế (International Obesity Taskforce, IOTF). Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng các yếu tố bảo vệ bao gồm ăn bữa phụ; ăn bữa phụ trước hoặc sau bữa chính ít nhất 2 giờ; sử dụng sữa và các sản phẩm từ sữa trong bữa phụ; thích trái cây. Các yếu tố nguy cơ bao gồm thích thức ăn giàu chất béo, thích thức ăn ngọt, thích thức ăn nhanh, thích nước ngọt có ga, không ăn sáng, ăn bữa phụ trước khi ngủ. Mô hình dự đoán thừa cân, béo phì tốt nhất được xây dựng từ phân tích hồi quy logistic gồm 8 trong số các thói quen ăn uống kể trên với giá trị AUC (Area Under the Curve) là 0,931. Như vậy, thói quen ăn uống có liên quan chặt chẽ đến tình trạng thừa cân, béo phì ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội. Từ khóa: thói quen ăn uống, thừa cân, béo phì, vị thành niên, yếu tố nguy cơ. 1. Mở đầu* tỉ đô la Mỹ) trong tổng chi phí cho chăm sóc sức khoẻ [2]. Béo phì làm tăng nguy cơ mắc các bệnh Tình trạng thừa cân, béo phì ở lứa tuổi vị mạn tính không lây nguy hiểm như bệnh nội tiết, thành niên ngày một tăng nhanh dẫn đến những tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu, tim mạch, ung hậu quả nghiêm trọng về cả thể chất và tinh thần, thư, viêm xương khớp, [3]. Bên cạnh đó, béo tạo nên gánh nặng cho ngành y tế và xã hội [1]. phì còn là một trong những nguyên nhân dẫn đến Theo ước tính của Tổ chức Y tế thế giới (World dậy thì sớm, làm ngừng tăng trưởng chiều cao Health Organization, WHO) thì các chi phí trực sớm đồng thời còn gây ra những ảnh hưởng nặng tiếp cho điều trị béo phì chiếm tới 6,8% (hay 70 nề về tâm lý ở trẻ như tự ti, nhút nhát, kém hòa ___ * Tác giả liên hệ. Địa chỉ email: honghanhnt111@gmail.com
3. 92 N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 đồng. Đặc biệt, tình trạng thừa cân, béo phì trong 2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu giai đoạn dậy thì có thể ảnh hưởng đến sức khoẻ trong giai đoạn trưởng thành nếu không có biện 2.1. Đối tượng nghiên cứu pháp can thiệp và phòng ngừa từ sớm [4]. Một nghiên cứu bệnh - chứng được tiến hành Trong những năm gần đây, tỉ lệ thừa cân ở trên học sinh trong độ tuổi 11 đến 14 tại 9 trường tuổi vị thành niên tăng lên đáng kể. Nghiên cứu trung học cơ sở (THCS) tại Hà Nội gồm: THCS năm 2013 tại thành phố Hồ Chí Minh cho thấy tỉ Ái Mộ (quận Long Biên), THCS Ngô Sỹ Liên lệ thừa cân và béo phì ở trẻ 11 - 14 tuổi lần lượt (quận Hoàn Kiếm), THCS Đống Đa (quận Đống là 17,8% và 3,2% [5]. Một cuộc khảo sát được thực hiện vào năm 2014 tại bốn trường công lập Đa), THCS Thượng Thanh (quận Long Biên), tại nội thành Hà Nội trên 821 học sinh 11 - 12 THCS Ngô Gia Tự (quận Long Biên), THCS tuổi cho thấy có tới 17,1% trẻ thừa cân và 19,1% Mai Dịch (quận Cầu Giấy), THCS Hermann trẻ béo phì theo tiêu chuẩn của WHO [6]. Nghiên Gmeiner Hà Nội (quận Cầu Giấy), THCS Mỹ cứu năm 2020 trên trên 2788 vị thành niên 11 - Đình (quận Nam Từ Liên), THCS Phụng 14 tuổi cho thấy tỉ lệ thừa cân, béo phì trên cả Thượng (huyện Phúc Thọ). Các trường được nước lần lượt là 17,1% và 5,4% theo tiêu chuẩn chọn vào nghiên cứu theo phương pháp chọn của Tổ chức phòng chống béo phì quốc tế mẫu ngẫu nhiên. Học sinh tại mỗi trường được (International Obesity Taskforce, IOTF) [7]. lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu theo cụm. Nguyên nhân dẫn đến thừa cân, béo phì là do Các đối tượng bị mắc các bệnh cấp tính, bị gù, sự tương tác giữa yếu tố môi trường và yếu tố di vẹo cột sống bẩm sinh và mắc các bệnh mạn tính truyền. Trong đó, chế độ ăn và thói quen ăn uống như lao, HIV/AIDS, các bệnh về thần kinh, tim không lành mạnh đã được chỉ ra là một trong mạch, những học sinh bị thừa cân, béo phì do những yếu tố chính làm tăng nguy cơ mắc thừa dùng một số thuốc như corticoid được loại trừ cân, béo phì [6]. Chế độ ăn uống cân bằng là cơ khỏi nghiên cứu. sở cho sự tăng trưởng và phát triển của vị thành Nhóm bệnh là học sinh mắc thừa cân, béo phì niên. Các thói quen ăn uống như chế độ ăn dư (222 học sinh); nhóm chứng là học sinh có tình thừa năng lượng, thức ăn giàu chất béo, ăn nhiều trạng dinh dưỡng bình thường (616 học sinh). Cỡ đường và muối, không ăn sáng, uống nước ngọt mẫu đảm bảo theo công thức tính cỡ mẫu cho có ga đã được chỉ ra rằng có liên quan đến thừa nghiên cứu bệnh - chứng [10]. cân, béo phì [8]. Những thói quen ăn uống được hình thành từ nhỏ và củng cố trong suốt giai đoạn 2.2. Tiêu chuẩn chẩn đoán trưởng thành sẽ rất khó thay đổi [9]. Hiểu được mối quan hệ giữa tình trạng dinh dưỡng và lối Tình trạng dinh dưỡng của trẻ được xác định sống, bao gồm cả thói quen dinh dưỡng, là cần theo tiêu chuẩn của IOTF, 2007. Tình trạng dinh thiết để dự phòng và điều trị hiệu quả bệnh béo dưỡng được đánh giá qua giá trị chỉ số khối cơ phì ở thanh niên. thể (BMI, Body Mass Index) theo tuổi và giới tính, điểm cắt giới hạn để xác định “thừa cân” và Việc phân tích những yếu tố nguy cơ từ thói “béo phì” tương đương với BMI lần lượt là 25 và quen ăn uống là cơ sở để đưa ra những khuyến 30 kg/m2 ở tuổi 18 [11]. cáo và đề xuất các biện pháp kịp thời, nhằm giảm thiểu tỉ lệ thừa cân, béo phì ngay từ lứa tuổi vị 2.3. Các phương pháp thu thập số liệu thành niên. Do đó, nghiên cứu này được tiến hành nhằm mục đích phân tích mối liên quan của 2.3.1. Phương pháp đo chiều cao một số thói quen ăn uống với thừa cân, béo phì ở Đo chiều cao bằng thước đứng. Kết quả đo học sinh 11 - 14 tuổi tại Hà Nội. Từ đó, xây dựng được tính bằng cm, đo lặp lại 2 lần và lấy giá trị mô hình dự đoán thừa cân, béo phì từ thói quen trung bình. Thước gỗ được đặt theo chiều thẳng ăn uống. Đây là cơ sở để đề xuất các biện pháp đứng, vuông góc với mặt đất, áp sát vào tường. dự phòng thừa cân, béo phì ở lứa tuổi học đường.
4. N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 93 Đối tượng được đo đi chân không, không buộc 2.4. Phân tích thống kê tóc cao, đứng áp lưng vào thước, mắt nhìn thẳng sao cho 9 điểm: chẩm, hai vai, hai mông, hai bắp Tất cả số liệu được kiểm tra, làm sạch trước chân và hai gót chân áp sát vào thước. Vai và hai tay khi nhập và phân tích kết quả. Sử dụng phần buông xuôi tự nhiên, chân thẳng, hai đầu gối chạm mềm Epidata 3.1 để nhập và quản lý số liệu. Kết vào nhau. Dùng thước gỗ áp sát đỉnh đầu, vuông góc quả được phân tích bằng phần mềm Excel 2010, với thước đo, đọc và ghi lại kết quả đo [12]. SPSS 16.0 với các test thống kê dùng trong y sinh học. Số liệu phân tích được trình bày theo 2.3.2. Phương pháp đo cân nặng và tỉ lệ mỡ bảng tỉ lệ, trung bình. Các biến định lượng được cơ thể trình bày dưới dạng số trung bình ± độ lệch Cân nặng và các chỉ số tỉ lệ mỡ cơ thể, tỉ lệ chuẩn ( ̅ ± 푆 ) với biến phân phối chuẩn hoặc cơ xương, tỉ lệ mỡ dưới da được đo bằng cân trung vị (25th - 75th percentiles) với biến phân ORMON (HBF 362, Nhật Bản). Cân được đặt ở phối không chuẩn. nền nhà bằng phẳng, không trải thảm. Nhập các Các biến định lượng được so sánh bằng kiểm dữ liệu cá nhân của trẻ (tuổi, iớig tính, chiều cao) định Student t-test đối với biến phân phối chuẩn; trước khi cân đo. Khi cân đo, trẻ mặc ít quần áo, kiểm định Man-Withney- U-test hoặc Kruskall- bỏ giày dép. Trẻ bước chân trần lên máy, hai gót Wallis test đối với các biến phân phối không chân đặt vào hai điện cực, lưng thẳng, tay giơ chuẩn. Các biến định tính được so sánh bằng ngang, duỗi thẳng tay sao cho tạo thành 1 góc kiểm định Chi-square test hoặc Fisher Exact test. 90o so với cơ thể, đầu gối thẳng, mắt nhìn thẳng Các giá trị có ý nghĩa thống kê khi P 0,9 - 1: test có độ chính xác rất cao, mô hình dự đoán rất tốt.
5. 94 N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 3. Kết quả về tuổi, giới và chiều cao giữa nhóm bệnh và nhóm chứng. Tỉ lệ cơ xương ở nhóm chứng cao 3.1. Đặc điểm đối tượng nghiên cứu hơn so với nhóm bệnh trong khi cân nặng, chu vi vòng mông, chu vi vòng eo, BMI, tỉ lệ mỡ dưới Kết quả về đặc điểm đối tượng nghiên cứu da, tỉ lệ mỡ cơ thể ở nhóm bệnh đều cao hơn đáng được thể hiện ở Bảng 1. Không có sự khác nhau kể so với các giá trị này ở nhóm chứng (p < 0,001). Bảng 1. Đặc điểm của đối tượng nghiên cứu Nhóm chứng Nhóm bệnh Chỉ số p (n = 616) (n = 222) Tuổi (năm)b 13,2 (12,2 - 13,9) 12,9 (11,6 - 13,5) 0,065 Giới tính nam (n, %)c 323 (52,4%) 128 (57,7% ) 0,650 Chiều cao (cm)a 154,4 ± 8,4 155,2 ± 8,7 0,275 Cân nặng (kg)a 43,7 ± 6,8 56,6 ± 10,7 <0,001 Chu vi vòng mông (cm)a 83,7 ± 5,5 91,9 ± 8,1 <0,001 Chu vi vòng eo (cm)b 66,0 (62,0 - 70,0) 77 (71,0 - 83,0) <0,001 BMI (Kg/m2)b 18,1 (16,9 - 19,4 ) 22,7 (21,4 - 25,0) <0,001 Tỉ lệ mỡ dưới da (%)a 14,6 ± 4,6 18,7 ± 4,9 <0,001 Tỉ lệ mỡ cơ thể (%)b 19,4 (15,3 - 21,8) 24,6 (21,5 - 26,7) <0,001 Tỉ lệ cơ xương (%)a 33,1 ± 5,4 30,9 ± 4,2 0,005 aCác biến tuân theo phân phối chuẩn được biểu diễn bằng giá trị trung bình và độ lệch chuẩn, p nhận được từ kiểm định Student’s t - test; bCác biến không tuân theo phân phối chuẩn được biểu diễn bằng trung vị và 25th - 75th percentile, p nhận được từ kiểm định Mann - Withney U test; cBiến định tính, p nhận được từ kiểm định Chi- square test; BMI: chỉ số khối cơ thể. 3.2. Mối liên quan giữa tốc độ ăn và ăn bữa phụ 2 giờ làm giảm nguy cơ mắc thừa cân, béo phì với thừa cân, béo phì ở vị thành niên 11 - 14 tuổi (OR = 0,05; p < 0,001) trong khi ăn bữa phụ ngay tại Hà Nội sau khi ngủ có xu hướng làm tăng nguy cơ mắc thừa cân, béo phì (OR = 1,5; p = 0,081). Kết quả phân tích mối liên quan giữa thói Sử dụng sữa và các sản phẩm từ sữa trong quen ăn uống ở vị thành niên từ 11 - 14 tuổi tại bữa phụ làm giảm nguy cơ mắc thừa cân, béo phì Hà Nội được trình bày ở Bảng 2. (OR = 0,01; p < 0,0001) trong khi sử dụng đồ ăn Kết quả ở Bảng 2 cho thấy những học sinh nhanh trong bữa phụ làm tăng nguy cơ mắc thừa có ăn bữa phụ có nguy cơ mắc thừa cân, béo phì cân, béo phì (OR = 1,7; p = 0,012). thấp hơn những học sinh không ăn bữa phụ (OR Kết quả của ghiên cứu này còn tìm thấy mối = 0,5; p < 0,0001). Đồng thời, thời điểm ăn bữa liên quan mạnh giữa việc không ăn sáng với phụ và loại thực phẩm sử dụng trong bữa phụ có nguy cơ mắc thừa cân, béo phì ở trẻ 11 - 14 tuổi mối liên quan mạnh đến thừa cân, béo phì. Ăn tại Hà Nội (OR = 19,9, p < 0,001). bữa phụ trước hoặc sau khi ăn bữa chính ít nhất
6. N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 95 Bảng 2. Mối liên quan giữa tốc độ ăn và đặc điểm ăn bữa phụ với thừa cân, béo phì ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội Nhóm chứng Nhóm bệnh Đặc điểm OR (95%CI) P n (%) n (%) Tốc độ ăn Ăn bình thường 325 (52,8%) 128 (57,7%) 1 ( 30 - 40 phút) Ăn nhanh ( 50 phút) 18 (2,9%) 5 (2,3%) 0,7 (0,3-1,9) 0,811 Ăn bữa phụ Không ăn 150 (24,4%) 88 (39,6%) 1 Có ăn 466 (75,6%) 134 (60,4%) 0,5 (0,4-0,7) < 0,001 Thức ăn sử dụng trong bữa phụ Không ăn bữa phụ 150 (24,4%) 88 (39,6%) 1 Các sản phẩm từ tinh bột 55 (8,9%) 35 (15,8%) 1,1 (0,7-1,8) 0,749 Sữa và các sản phẩm từ sữa 310 (50,3%) 2 (0,9%) 0,01 (0,0-0,1) < 0,001 Đồ ăn nhanh 101 (16,4%) 97 (43,7%) 1,7 (1,1-2,5) 0,012 Thời điểm ăn bữa phụ Không ăn 140 (24,4%) 88 (39,6%) 1 Trước khi ngủ 76 (12,3%) 65 (29,3%) 1,5 (0,9-2,2) 0,081 Trong vòng 1 giờ trước hoặc sau 125 (20,3%) 61 (27,5%) 0,8 (0,6-1,2) 0,371 khi ăn Trước hoặc sau khi ăn ít nhất 2 265 (43,0%) 8 (2,9%) 0,05 (0,02-0,11) < 0,001 giờ Ăn sáng Có ăn sáng 604 (98,1%) 159 (71,6%) 1 Không ăn sáng 12 (1,9%) 159 (28,4%) 19,9 (10,5-37,9) < 0,001 P nhận được từ phân tích hồi quy logistic đa biến điều chỉnh theo tuổi và giới; 95%CI (95% Confidence interval): khoảng tin cậy 95%; giá trị % so với số trẻ trong cùng nhóm. 3.3. Mối liên quan giữa sở thích ăn uống với thừa làm tăng nguy cơ thừa cân, béo phì ở trẻ với OR cân, béo phì ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội lần lượt là 1,6 (p = 0,008); 2,1 (p < 0,001); 1,7 (p = 0,001) và 1,5 (p = 0,019). Trong khi đó, trẻ Mối liên quan giữa sở thích ăn uống và thừa cân, thích ăn trái cây có nguy cơ mắc thừa cân, béo béo phì được thể hiện qua Bảng 3. Các đặc điểm phì thấp hơn so với những trẻ không thích ăn trái thích thức ăn giàu chất béo, thích thức ăn ngọt, cây (OR = 0,7; p = 0,039). thích thức ăn nhanh, thích uống nước ngọt có ga
7. 96 N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 Bảng 3. Mối liên quan giữa sở thích ăn uống và thừa cân, béo phì ở vị thành niên từ 11 - 14 tuổi tại Hà Nội Nhóm chứng Nhóm bệnh Đặc điểm OR (95%CI) p n (%) n (%) Ăn rau Không thích 405 (65,7%) 148 (66,7%) 1 Thích 211 (34,3%) 74 (33,3%) 0,8 (0,6-1,1) 0,231 Trái cây Không thích 197 (32,0%) 88 (39,6%) 1 Thích 419 (68,0%) 134 (60,4%) 0,7 (0,5-0,9) 0,039 Thức ăn giàu chất béo Không thích 227 (36,9%) 60 (27,0%) 1 Thích 398 (63,1%) 162 (73,0%) 1,6 (1,1-2,2) 0,008 Thức ăn ngọt Không thích 330 (53,6%) 78 (35,1%) 1 Thích 286 (46,4%) 144 (64,9%) 2,1 (1,5-2,9) <0,001 Nước ngọt có ga Không thích 298 (48,4%) 87 (39,2%) 1 Thích 318 (51,6%) 135 (60,8%) 1,5 (1,1-2,0) 0,019 Thức ăn nhanh Không thích 309 (50,2%) 83 (37,4%) 1 Thích 306 (49,8%) 139 (62,6%) 1,7 (1,2-2,3) 0,001 Nội tạng động vật Không thích 559 (90,7%) 195 (87,8%) 1 Thích 57 (9,3%) 27 (12,2%) 1,4 (0,8-2,2) 0,217 P nhận được từ phân tích hồi quy logistic đa biến điều chỉnh theo tuổi và giới; 95%CI (95% Confidence interval): khoảng tin cậy 95%; giá trị % so với số trẻ trong cùng nhóm. 3.4. Phân tích tổng hợp mối liên quan của thói Tuổi và giới là các yếu tố gây nhiễu có thể quen ăn uống với thừa cân béo phì ở vị thành ảnh hưởng tới tất cả các biến trong mô hình, các niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội yếu tố màu xanh bao gồm ăn bữa phụ, sử dụng sữa và các sản phẩm từ sữa trong bữa phụ, thích 3.4.1. Hệ số ảnh hưởng của một số thói quen trái cây làm giảm nguy cơ thừa cân, béo phì với ăn uống với thừa cân béo phì ở vị thành niên 11 hệ số  thể hiện mức độ ảnh hưởng lần lượt là - - 14 tuổi tại Hà Nội 1,2; -5,4 và -0,2. Các yếu tố làm tăng nguy cơ Kết quả các yếu tố liên quan đến thừa cân, bao gồm thích thức ăn giàu chất béo, thích thức béo phì và hệ số ảnh hưởng của từng yếu tố được ăn ngọt, thích thức ăn nhanh, thích nước ngọt có thể hiện ở Hình 1. Các yếu tố có ý nghĩa thống ga, không ăn sáng, ăn bữa phụ trước khi ngủ. kê với nguy cơ thừa cân, béo phì ở vị thành niên Trong đó, ăn bữa phụ trước khi ngủ có mức độ 11 - 14 tuổi tại Hà Nội được đưa vào phân tích ảnh hưởng lớn nhất ( = 4,2; p < 0,001). đa biến hồi quy logistic để đánh giá mức độ ảnh hưởng, kết quả thể hiện ở Hình 1.
8. N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 97 Chú thích: Màu xanh: yếu tố làm giảm nguy cơ; màu đỏ: yếu tố làm tăng nguy cơ Hình 1. Các yếu tố liên quan và hệ số ảnh hưởng đến thừa cân, béo phì ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội. Mô hình 1 2 3 4 5 Tuổi X Giới X X Thích ngọt có ga X X X Thích thức ăn giàu chất béo X X X X Thích ăn trái cây X X X X X Thích thức ăn ngọt X X X X X Thích thức ăn nhanh X X X X X Ăn bữa phụ X X X X X Không ăn sáng X X X X X Ăn bữa phụ trước khi ngủ X X X X X Sử dụng sữa và các sản phẩm từ X X X X X sữa trong bữa phụ AUC 0,934 0,935 0,932 0,932 0,931 Chú thích: AUC: Area under the curve; X: Có Hình 2. Mô hình phân tích hồi quy logistic đa biến các yếu tố liên quan đến thừa cân, béo phì ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội sử dụng phương pháp backward liên tục. Hình 3. Biểu đồ đường cong ROC của mô hình dự đoán thừa cân, béo phì ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội.
9. 98 N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 3.4.2. Mô hình dự đoán thừa cân, béo phì ở bổ thời gian cho các bữa ăn có liên quan chặt chẽ vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội đến việc giảm cân nặng. Nghiên cứu trên 8.153 Mô hình phân tích hồi quy logistic đa biến người từ 40 - 54 tuổi cho thấy, ăn trước khi ngủ theo phương pháp backward liên tục và biểu đồ làm tăng nguy cơ béo phì lên 2,11 lần (95%CI = đường cong ROC các yếu tố liên quan đến thừa 1,42-3,15) ở nam và 3,02 lần (95%CI = 1,72- cân, béo phì ở trẻ thể hiện ở Hình 2 và Hình 3. 5,29) ở nữ [14]. Khi đưa các biến liên quan đến thiếu cân vào mô Bữa phụ cần đảm bảo cân đối giữa 3 nhóm hình backward liên tục, có 5 mô hình được lựa chất dinh dưỡng chính bao gồm đạm, béo, đường chọn để dự đoán nguy cơ thừa cân, béo phì ở trẻ bột, đồng thời cần bổ sung vitamin và khoáng với giá trị AUC dao động từ 0,931 - 0,935 với chất. Ngược lại, nếu cho trẻ ăn thêm bữa phụ khả năng dự đoán ở mức rất tốt. Trong đó, mô không đúng cách như cho trẻ ăn quá nhiều thức hình thứ 5 có ít yếu tố nhất nhưng có giá trị AUC ăn trong bữa phụ dẫn đến dư thừa năng lượng, tương đương với các mô hình còn lại nên được cho trẻ ăn những thực phẩm ăn nhanh, thực phẩm chọn làm mô hình dự đoán thừa cân, béo phì từ chiên rán, sẽ làm tăng nguy cơ mắc béo phì yếu tố thói quen ăn uống và hoạt động thể lực ở [13]. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh vai trò trẻ 11 - 14 tuổi tại Hà Nội. của sữa trong chế độ ăn giúp phát triển chiều cao và kiểm soát cân nặng, đặc biệt là đối với trẻ vị thành niên [15]. Nghiên cứu thuần tập (nghiên 4. Thảo luận cứu theo thời gian) trên 50 trẻ không uống sữa và 200 trẻ uống sữa cho thấy, những trẻ không Kết quả của nghiên cứu chỉ ra rằng, ăn bữa uống sữa có chiều cao thấp hơn, khung xương phụ cũng như thời điểm và loại thực phẩm sử nhỏ hơn, hàm lượng khoáng chất trong xương dụng trong bữa phụ có liên quan chặt chẽ đến thấp hơn và mật độ xương thấp hơn so với những thừa cân, béo phì ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại trẻ cùng tuổi và giới tính trong cùng cộng đồng. Hà Nội. Bữa phụ là cách gọi để phân biệt với 3 Hơn nữa, những người trẻ không uống sữa có chỉ bữa ăn chính trong ngày (bữa sáng, bữa trưa và số BMI cao hơn [16]. bữa tối). Dù được gọi là bữa ăn phụ nhưng vai Kết quả của ghiên cứu này còn tìm thấy mối trò của các bữa ăn này có vai trò quan trọng đối liên quan mạnh giữa việc không ăn sáng với với sự phát triển của trẻ em và vị thành niên. Vị nguy cơ mắc thừa cân, béo phì ở vị thành niên. thành niên có nhu cầu năng lượng xấp xỉ so với Bữa sáng là bữa ăn quan trọng nhất trong ngày người lớn nhưng dung tích dạ dày lại nhỏ hơn. do bữa sáng cung cấp năng lượng và những nên không thể ăn đủ lượng thức ăn so với nhu dưỡng chất cần thiết cho cơ thể sau khoảng thời cầu năng lượng chỉ bằng 3 bữa ăn chính như gian dài (qua đêm), tạo năng lượng cho cơ thể người lớn. Đối với trẻ lứa tuổi học đường, ngoài hoạt động. Việc bỏ bữa sáng có thể làm giảm 3 bữa chính ăn trên lớp và cùng gia đình thì được năng lượng cung cấp cho cơ thể trong ngày. Tuy khuyến nghị nên cho ăn thêm 1 - 2 bữa phụ/ngày nhiên, nếu bỏ bữa sáng nhưng tăng khẩu phần ăn giúp đáp ứng tốt hơn nhu cầu dinh dưỡng của trẻ. của bữa trưa thì có thể làm tăng năng lượng cung Bên cạnh đó, bữa ăn phụ không những giúp đa cấp cho cơ thể. Theo nghiên cứu của Junior và cs dạng hóa khẩu phần ăn, đảm bảo nguồn dinh (2012) trên trẻ 6 - 16 tuổi thừa cân béo phì, việc dưỡng dồi dào cho trẻ mà còn tạo ra sự khác biệt ăn đầy đủ bữa sáng làm giảm nguy cơ béo phì và về khẩu vị làm trẻ thấy ngon miệng. Một số rối loạn lipid máu [17]. nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc ăn thêm bữa phụ Kết quả của nghiên cứu cũng đã chỉ ra sở làm giảm nguy cơ mắc béo phì ở trẻ [13]. thích ăn uống có liên quan đến thừa cân, béo phì Bên cạnh đó, theo các chuyên gia dinh ở vị thành niên 11 - 14 tuổi tại Hà Nội. Đặc điểm dưỡng, thời gian xen kẽ giữa các bữa chính và thích thức ăn nhanh, thức ăn giàu chất béo, thức bữa phụ nên cách nhau khoảng 2 giờ [13]. Một ăn ngọt, nước ngọt có ga làm tăng nguy cơ thừa số nghiên cứu đã chỉ ra rằng thời điểm ăn, phân cân, béo phì. Thức ăn nhanh, thức ăn giàu chất
10. N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 99 béo, thức ăn ngọt chứa hàm lượng chất béo, mật và acid mật, do đó làm giảm béo phì. Bên đường cao, làm tăng cân. Đồng thời, chất béo cạnh đó, hoa quả còn bổ sung vitamin, khoáng (acid béo no) trong thức ăn nhanh còn nguy hại chất, acid folic, pectin, acid acetic có lợi cho sức cho trẻ em và vị thành niên vì quy trình chế biến khỏe giúp phòng chống nguy cơ mắc bệnh tim đồ ăn nhanh luôn thực hiện ở nhiệt độ cao khiến mạch. Theo nghiên cứu của Hung và cs (2004), dầu chiên bị hydro hóa, sản sinh ra acid béo có ăn hoa quả làm giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch hại. Phân tích tổng hợp từ 16 nghiên cứu (6 với OR = 0,87 (0,80 - 0,94). Trẻ thường xuyên nghiên cứu cắt ngang, 7 nghiên cứu thuần tập và ăn đồ ăn chiên rán và chế biến sẵn có nồng độ 3 thử nghiệm) đã chỉ ra tác động của việc tiêu thụ LDL-C và TG cao hơn so với những trẻ có chế thức ăn nhanh ở vị thành niên làm tăng nguy cơ độ ăn hợp lý, nhiều chất xơ, ít chất béo [20]. béo phì [18]. Nghiên cứu thuần tập trên 24.776 Từ những yếu tố này, mô hình dự đoán thừa người trưởng thành Pháp cũng cho thấy sở thích chất cân, béo phì đã được xây dựng, sử dụng kĩ thuật béo làm tăng nguy cơ béo phì (p < 0,001) ở cả hai ROC - là kĩ thuật được sử dụng rộng rãi trong giới trong khi cảm giác thích ăn ngọt làm giảm nguy các thử nghiệm chẩn đoán y sinh [10] nói chung cơ béo phì [19]. Các nghiên cứu thực nghiệm đã báo và trong xây dựng mô hình dự đoán béo phì nói cáo không có sự khác biệt về mức độ thích thức riêng [22]. Tuy nhiên, các biến đưa vào mô hình ăn ngọt trên BMI hoặc thậm chí là mức độ thích dự đoán còn ít, mới chỉ dừng lại ở phân tích các thức ăn ngọt thấp hơn ở những người béo phì yếu tố về thói quen ăn uống. Do vậy, trong tương [7,15,18,19] và một nghiên cứu đã báo cáo mức lai, nghiên cứu cần phân tích thêm các yếu tố độ thích thức ăn ngọt cao ở những người gầy hoạt động thể chất và lối sống để xây dựng các nhưng không thích ở những người béo phì [20]. mô hình dự đoán thừa cân, béo phì ở vị thành Các nghiên cứu về mối liên quan giữa sở thích niên chính xác hơn. ăn ngọt và béo phì vẫn còn nhiều tranh cãi. Sự khác biệt trong kết qủa có thể là do cảm giác thích ngọt thường thay đổi theo các kích thích 5. Kết luận nên các kiểu phản ứng liên quan đến thích ngọt riêng biệt được xác định ở những cá nhân khác Các thói quen ăn uống liên quan đến thừa nhau [20]. cân, béo phì bao gồm: Bên cạnh đó, sở thích uống nước có ga làm - Các yếu tố bảo vệ: ăn bữa phụ; ăn bữa phụ tăng nguy cơ thừa cân, béo phì lên 1,5 lần (p = trước hoặc sau bữa chính ít nhất 2 giờ; sử dụng 0,019). Nhiều nghiên cứu đã chứng minh mối sữa và các sản phẩm từ sữa trong bữa phụ; thích tương quan giữa sự gia tăng béo phì và việc tiêu trái cây. thụ nước ngọt có ga. Nghiên cứu trên chuột đã - Các yếu tố nguy cơ: thích thức ăn giàu chất chỉ ra rằng, những con chuột tiêu thụ đồ uống có béo, thích thức ăn ngọt, thích thức ăn nhanh, ga trong 1 năm sẽ tăng cân với tốc độ nhanh hơn thích nước ngọt có ga, không ăn sáng, ăn bữa phụ so với những con chuột uống nước máy thông trước khi ngủ. thường. Điều này là do đồ uống có ga làm mức Mô hình dự đoán thừa cân, béo phì gồm: độ hormone ghrelin tăng cao (gấp hơn 20 lần) và thích thức ăn ngọt, thích thức ăn nhanh, thích ăn do đó lượng thức ăn tiêu thụ ở chuột uống đồ trái cây, không ăn sáng, có ăn bữa phụ, ăn bữa uống này nhiều hơn so với chuột đối chứng [21]. phụ trước khi ngủ, sử dụng sữa và các sản phẩm Ngược lại, kết quả của nghiên cứu cho thấy từ sữa trong bữa phụ với giá trị AUC là 0,931. những trẻ thích ăn trái cây có xu hướng giảm nguy cơ mắc thừa cân, béo phì. Trong trái cây có chứa lượng lớn chất xơ (polysaccharide). Lời cảm ơn Polysaccharide hoạt động trong đường ruột làm giảm cholesterol máu bằng cách giảm hấp thu Đề tài được sự hỗ trợ của quý đồng nghiệp cholesterol, acid béo hoặc giảm hấp thu muối tại Viện Dinh dưỡng Quốc gia, giáo viên, phụ
11. 100 N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 huynh và học sinh các trường THCS tham gia environment, Annals of Agricultural and vào nghiên cứu. Environmental Medicine 19 (2012) 557-561. PMID: 23020056. e?articleId=2116928 Tài liệu tham khảo [10] N.V. Tuan, Evidence-Based Medicine, Medical [1] A.S. French, M. Story and C.L. Perry, Self-esteem publisher, Hanoi, 2008 (in Vietnamese). and obesity in children and adolescents: a literature [11] T.J. Cole, M.C. Bellizzi, K.M. Flegal, and W.H. review, Obesity Research 3 (1995) 479-490. Dietz, Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international [2] E.A. Finkelstein, C.J. Ruhm, and K.M. Kosa, survey, Bmj 320 (2000) 1240-1245. Economic causes and consequences of obesity, Annual Review of Public Health 26 (2005) 239-257. [12] L.T. Hop và Huynh Phuong Nam, Assessment of nutritional status using anthropometric variables, 304.144628 Journal of Food and Nutrition Sciences 7 (2011) 1- 7 (in Vietnamese). [3] N.T.H. Hanh, L.T. Tuyet, D.T.A. Dao, Y. Tao, and D.T. Chu, Childhood obesity is a high-risk factor [13] X. Guo, L. Zheng, Y. Li Y, S. Yu, G. Sun, H. Yang, for hypertriglyceridemia: a case-control study in X. Zhou, X. Zhang, Z. Sun, and Y. Sun, Vietnam, Osong public health and research Differences in lifestyle behaviors, dietary habits, perspectives 8 (2017) 138-146. and familial factors among normal-weight, overweight, and obese Chinese children and adolescents, International Journal of Behavioral [4] J.K. Dibaise, and A.E. Foxx-Orenstein, Role of the Nutrition and Physical Activity 9 (2012) 120-128. gastroenterologist in managing obesity, Expert Review of Gastroenterology & Hepatology (Review) 7 (2013) 439-451 [14] J. Yoshida, E. Eguchi, K. Nagaoka, T. Ito, and K. Ogino, Association of night eating habits with metabolic syndrome and its components: a [5] P.V.N. Nguyen, T.K. Hong, T. Hoang, and A.R. longitudinal study, BMC Public Health 18 (2018) Robert, High prevalence of overweight among 1366-1379. adolescents in Ho Chi Minh City, Vietnam, BMC 6262-3 Public Health 13 (2013) 141-147. [15] L.A. Spence, C.J Cifelli, and G.D. Miller, The role of dairy products in healthy weight and body [6] T.T.P. Pham, Y. Matsushita, L.T.K. Dinh, T.V. Do, composition in children and adolescents, Current T.T.T. Nguyen, A.T. Bui, A.Q. Nguyen, and H. Nutrition & Food Science 7 (2011) 40-49. Kajio, Prevalence and associated factors of overweight and obesity among schoolchildren in Hanoi, Vietnam, BMC public health 19 (2019) 1478- [16] R.E. Black, S.M. Williams, I.E. Jones, and A. 1488. Goulding, Children who avoid drinking cow milk have low dietary calcium intakes and poor bone [7] H.D. Phan, T.N.P. Nguyen, P.L. Bui, T.T. Pham, T.V. health, The American journal of clinical Doan, D.T. Nguyen, and H.V. Minh, Overweight and nutrition 76 (2002) 675-680. obesity among Vietnamese school-aged children: National prevalence estimates based on the World Health Organization and International Obesity Task [17] I.F.F. Júnior, D.G. Christofaro, J.S. Codogno, P.A. Force definition, PloS one 15 (2020) e0240459- Monteiro, L.S. Silveira, and R.A. Fernandes, The e0240478. association between skipping breakfast and biochemical variables in sedentary obese children and adolescents, The Journal of pediatrics 161 [8] M. Zalewska, and E. Maciorkowska, Selected (2012) 871-874. nutritional habits of teenagers associated with overweight and obesity, PeerJ 5 (2017) e3681- e3693. [18] R. Rosenheck, Fast food consumption and increased caloric intake: a systematic review of a [9] K. Sygit, W. Kollataj, M. Gozdziewska, M. Sygit, trajectory towards weight gain and obesity risk, B. Kollataj, and I.D. Karwat, Lifestyle as an Obesity reviews 9 (2008) 535-547. important factor in control of overweight and obesity among schoolchildren from the rural
12. N.T.H. Hanh et al. / VNU Journal of Science: Medical and Pharmaceutical Sciences, Vol. 37, No. 1 (2021) 90-101 101 [19] A. Lampuré, K. Castetbon, A. Deglaire, P. Schlich, [21] D.S. Eweis, F. Abed, and J. Stiban, Carbon dioxide S. Péneau, S. Hercberg, and C. Méjean, in carbonated beverages induces ghrelin release Associations between liking for fat, sweet or salt and increased food consumption in male rats: and obesity risk in French adults: a prospective implications on the onset of obesity, Obesity cohort study. International Journal of Behavioral research & clinical practice 11 (2017) 534. Nutrition and Physical Activity 13 (2016) 74-88. [22] M.K. Siddiqui, R. Morales-Menendez, and S. [20] H.C. Hung, K.J. Joshipura, E. Jiang, F.B. Hu, D. Ahmad, Application of receiver operating Hunter, S.A. Smith-Warner, G.A. Colditz, B. characteristics (ROC) on the prediction of obesity, Rosner, D. Spiegelman, and W.C. Willett, Fruit Brazilian Archives of Biology and Technology 63 and vegetable intake and risk of major chronic (2020) e20190736-e20190749. disease, Journal of the National Cancer Institute 96 (2004) 1577-1584.