›
›

Giáo trình Hệ thống thông tin Địa lý ( GIS System)

pdf 122 trang hoanguyen 14310
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Hệ thống thông tin Địa lý ( GIS System)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_he_thong_thong_tin_dia_ly_gis_system.pdf

Nội dung text: Giáo trình Hệ thống thông tin Địa lý ( GIS System)

  1. MỞ ĐẦU Kỹ thuật "Thông tin Địa lý" (Geograpgic Information System) đã bắt đầu được sử dụng rộng rãi ở các nước phát triển hơn một thập niên qua, đây là một dạng ứng dụng công nghệ tin học (Information Technology) nhằm mô tả thế giới thực (Real world) mà loài người đang sống-tìm hiểu-khai thác. Với những tính năng ưu việt, kỹ thuật GIS ngày nay đang được ứng dụng trong nhiều lãnh vực nghiên cứu và quản lý, đặc biệt trong quản lý và quy hoạch sử dụng-khai thác các nguồn tài nguyên một cách bền vững và hợp lý. Sự phát triển không ngừng của công nghệ thông tin đã đưa tin học thâm nhập sâu vào nhiều lĩnh vực khoa học và đời sống, mở ra một giai đoạn mới trong quá trình phát triển khoa học. Hệ thống thông tin địa lý là một trong những ứng dụng rất có giá trị của công nghệ tin học trong ngành địa lý, điều tra cơ bản, quy hoạch đô thị và cảnh báo môi trường. Kỹ thuật GIS đã được bắt đầu sử dụng rộng rãi ở các nước phát triển hơn một thập niên qua, với những tính năng ưu việt, kỹ thuật GIS ngày nay đang được ứng dụng trong nhiều lĩnh vực nghiên cứu và quản lý. Hệ thống thông tin địa lý là một kỹ thuật ứng dụng hệ thống vi tính số hoá, xuất hiện trong những năm 1960 cho đến nay công nghệ này được biết đến như là một kỹ thuật toàn cầu. Trong sự phát triển của đất nước ta hiện nay, việc tổ chức quản lý thông tin địa lý một cách tổng thể có thể đóng góp không nhỏ vào việc sử dụng có hiệu quả hơn nguồn tài nguyên của đất nước. Tập giáo trình này được thực hiện trên cơ sở tổng hợp của nhiều tài liệu trong và ngoài nước của nhiều tác giả nhằm mục đich cung cấp cho các sinh viên một tài liệu tổng hợp để phục vụ cho việc học tập, nghiên cứu và ứng dụng GIS trong các lãnh vực, đặc biệt trong quản lý tài nguyên môi trường. 1
  2. MỤC LỤC Mở đầu 1 Mục lục 2 Một số thuật ngữ viết tắt 11 Chương 1. TỔNG QUAN VỀ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN 12 1.1. KHÁI NIỆM CHUNG VỀ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN 12 1.1.1. Xác định hệ thống thông tin 12 1.1.2. Thu nhận thông tin 12 1.1.3. Quản lý thông tin 12 1.1.4. Xử lý thông tin 12 1.1.5. Truyền thông tin 12 1.1.6. Cung cấp thông tin 13 1.2. XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA CÔNG NGHỆ THÔNG TIN 13 1.2.1. Nhu cầu đa dạng hoá thông tin 13 1.2.2. Nhu cầu chính xác hoá thông tin 13 1.2.3. Xu hướng phát triển phần cứng và phần mềm hệ thống 13 1.2.4. Sự phát triển của kỹ thuật xử lý thông tin 14 1.2.5. Sự phát triển trong xây dựng các cơ sở dữ liệu 14 1.2.6. Sự phát triển mạng thông và kỹ thuật truyền tin 14 1.2.7. Sự phát triển trong kỹ thuật thu nhận và cung cấp thông tin 15 1.3. LỢI ÍCH VÀ NHỮNG HẠN CHẾ CỦA VIỆC SỬ DỤNG KỸ THUẬT GIS 15 Chương 2 : CƠ SỞ ĐỊA LÝ HỌC 17 2.1. KHÁI NIỆM CHUNG VỀ BẢN ĐỒ ĐỊA LÝ 17 2.1.1. Định nghĩa 17 2.1.2. Các tính chất của bản đồ 20 2.1.3. Các yếu tố nội dung của bản đồ địa lý 20 2.1.4. Cơ sở toán học của bản đồ địa lý 23 2.2. CÁC HỆ QUI CHIẾU BẢN ĐỒ (MAP PROJECTIONS) 26 2.2.1 Lưới chiếu bản đồ (lưới kinh vĩ tuyến) 26 2.2.2. Khung bản đồ 32 2.2.3. Bố cục bản đồ 32 2
  3. 2.2.4. Phân mảnh bản đồ 32 2.2.5. Phân loại bản đồ 33 2.2.6. Các phương pháp biểu thị hiện tượng trên bản đồ (các phương pháp bản đồ) 35 Chương 3: CÁC THÀNH PHẦN CỦA HỆ THỐNG THÔNG TIN ĐỊA LÝ 39 3.1 THIẾT BỊ (Hardware) 39 3.1.1. Bộ xử lý trung tâm (CPU) 40 3.1.2. Bộ nhớ trong (RAM) 40 3.1.3. Bộ sắp xếp và lưu trữ ngoài (diskette, harddisk, CD-ROM) 40 3.1.4. Các bộ phận dùng để nhập dữ liệu (INPUT DEVICES) 41 3.2. PHẦN MỀM (Software) 42 3.3. CHUYÊN VIÊN (Expertise) 44 3.4. SỐ LIỆU, DỮ LIỆU ĐỊA LÝ (Geographic data) 44 3.5. CHÍNH SÁCH VÀ QUẢN LÝ (Policy and management) 44 Chương 4: CẤU TRÚC CƠ SỞ DỮ LIỆU TRONG GIS 46 4.1. MÔ HÌNH THÔNG TIN KHÔNG GIAN 46 4.1.1. Hệ thống Vector 46 4.1.1.1. Kiểu đối tượng điểm (Points) 46 4.1.1.2. Kiểu đối tượng đường (Arcs) 47 4.1.1.3. Kiểu đối tượng vùng (Polygons) 48 4.2.2. Hệ thống Raster 49 4.2.3. Chuyển đổi cơ sở dữ liệu dạng vector và raster 50 4.2.4. Thuận lợi và bất lợi của hệ thống dữ liệu raster và vector 51 4.2.4.1. Thuận lợi của hệ thống cơ sở dữ liệu raster 51 4.2.4.2. Bất lợi của hệ thống dữ liệu raster 51 4.2.4.3. Thuận lợi của hệ thống cơ sở vector 52 4.2.4.4. Bất lợi của hệ thống cơ sở dữ liệu vector 52 4.2. MÔ HÌNH THÔNG TIN THUỘC TÍNH 52 CHƯƠNG 5: CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA HỆ THỐNG THÔNG TIN ĐỊA LÝ GIS 55 5.1. KHẢ NĂNG CHỒNG LẤP CÁC BẢN ĐỒ (Map Overlaying) 55 5.2. KHẢ NĂNG PHÂN LOẠI CÁC THUỘC TÍNH (Reclassification) 57 5.3. KHẢ NĂNG PHÂN TÍCH (SPATIAL ANALYSIS) 58 5.3.1. Tìm kiếm (Searching) 58 3
  4. 5.3.2. Vùng đệm (Buffer zone) 59 5.3.3. Nội suy (Spatial Interpolation) 60 5.3.4. Tính diện tích (Area Calculation) 61 Chương 6: TỔ CHỨC CƠ SỞ DỮ LIỆU TRONG GIS 63 6.1. KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ HỆ CƠ SỞ DỮ LIỆU 63 6.2. CÁC LOẠI THÔNG TIN TRONG HỆ THỐNG THÔNG TIN ĐỊA LÝ 63 6.3. KIẾN TRÚC MỘT HỆ CƠ SỞ DỮ LIỆU 64 6.3.1. Sự trừu tượng hoá dữ liệu 65 6.3.2. Thể hiện và lược đồ của CSDL 65 6.3.2.1. Thể hiện của CSDL (INSTANCE) 65 6.3.2.2. Lược đồ của CSDL (Scheme) 66 6.3.2.3. Lược đồ khái niệm và mô hình dữ liệu 66 6.3.3. Các mô hình của CSDL 66 6.3.3.1. Mô hình phân cấp (HIERACHICAL) 67 6.3.3.2. Mô hình lưới (Network Model) 67 6.3.3.3. Mô hình quan hệ (Relational Model) 68 6.3.4. Tính độc lập dữ liệu (Data independence) 69 6.3.4.1. Sự phụ thuộc dữ liệu của các ứng dụng hiện nay 69 6.3.4.2. Yêu cầu của các hệ ứng dụng 69 6.3.4.3. Định nghĩa tính độc lập dữ liệu 69 6.3.4.4. Phân loại tính độc lập dữ liệu 69 6.4. HỆ QUẢN TRỊ CƠ SỞ DỮ LIỆU CỦA GIS 70 6.4.1. Giới thiệu 70 6.4.2. Hệ quản trị cơ sở dữ liệu GIS 71 6.4.2.1. Hệ thống nhập bản đồ 71 6.4.2.2. Hệ thống hiển thị bản đồ 71 6.4.2.3. Hệ thống tra cứu, hỏi đáp cơ sở dữ liệu 71 6.4.2.4. Hệ thống xử lý, phân tích địa lý 71 6.4.2.5. Hệ thống phân tích thống kê 71 6.4.2.6. Hệ thống in ấn bản đồ 72 4
  5. Chương 7: HỆ THỐNG ĐỊNH VỊ TOÀN CẦU (Global Positioning System-GPS) 73 7.1. GPS LÀ GÌ 73 7.2. CÁC THÀNH PHẦN CHÍNH CỦA GPS 74 7.2.1. Bộ phận người sử dụng (User Segment) 74 7.2.2. Bộ phận không gian (Space Segment) 74 7.2.2.1. Hệ thống NAVSTAR (Mỹ) 74 7.2.2.2. Hệ thống GLONASS (Nga) 75 7.2.3 Bộ phận điều khiển (Control Segment) 75 7.3. HỆ THỐNG LÀM VIỆC NHƯ THẾ NÀO 76 7.4. GPS CHÍNH XÁC NHƯ THẾ NÀO 76 7.4.1 S/A Dithering 76 7.4.2 Cao độ (Elevation) 77 7.4.3 Vận tốc (Speed) 77 7.5. THỰC HÀNH SỬ DỤNG GPS 77 7.6. THU THẬP DỮ LIỆU GPS CHO GIS 77 7.7. XÁC ĐỊNH TOẠ ĐỘ MỘT ĐIỂM 77 Chương 8: XỬ LÝ THÔNG TIN BẢN ĐỒ TRONG GIS 79 8.1. CẤU TRÚC THÔNG TIN BẢN ĐỒ 79 8.1.1. Giới thiệu 79 8.1.2. Cách phản ánh các đối tượng trên bản đồ 79 8.1.2.1. Sự phản ánh lại các đối tượng địa lý 79 8.1.2.2. Mô hình phân lớp đối tượng 81 8.2. CHUẨN THÔNG TIN BẢN ĐỒ 88 8.2.1. Giới thiệu 88 8.2.2. Mô tả về các chuẩn 88 8.2.2.1. Chuẩn về hệ thống toạ độ bản đồ 88 8.2.2.2. Chuẩn về các sai số 88 8.2.2.3. Chuẩn về cách phân mảnh, đánh phiên hiệu mảnh bản đồ số 88 8.2.2.4. Chuẩn về phân lớp thông tin 88 8.2.2.5. Chuẩn về mô hình dữ liệu lưu trữ và mô tả thông tin 88 Chương 9: CÁC ỨNG DỤNG CỦA HỆ THỐNG THÔNG TIN ĐỊA LÝ 90 5
  6. 9.1. NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN VÀ MÔI TRƯỜNG 90 9.2. NGHIÊN CỨU ĐIỀU KIỆN KINH TẾ - XÃ HỘI 90 9.3. NGHIÊN CỨU HỖ TRỢ CÁC CHƯƠNG TRÌNH QUY HOẠCH PHÁT TRIỂN 90 9.4. CÁC LĨNH VỰC ỨNG DỤNG CỦA GIS TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN 91 9.4.1. Thổ nhường 91 9.4.2. Trồng trọt 91 9.4.3. Quy hoạch thuỷ văn và tưới tiêu 91 9.4.4. Kinh tế nông nghiệp 91 9.4.5. Phân tích khí hậu 92 9.4.6. Mô hình hoá nông nghiệp 92 9.4.7. Chăn nuôi gia súc / gia cầm 92 9.5. CÁC BÀI TOÁN ỨNG DỤNG CỦA CÔNG NGHỆ GIS 93 9.5.1. Giới thiệu 93 9.5.2. Phân loại các bài toán ứng dụng của công nghệ GIS 94 9.5.3. Các bài toán ứng dụng của công nghệ GIS 94 9.5.3.1. Bản đồ 94 9.5.3.2. Trắc địa 95 9.5.3.3. Viễn thám 95 9.5.3.4. Trong các ngành khoa học và công tác nghiên cứu 96 9.5.3.5. Các ứng dụng trong môi trường, tài nguyên 97 9.5.3.6. Các lĩnh vực ứng dụng kém thành công 97 9.5.3.7. Đặc điểm của các ứng dụng cho quản lý môi trường, tài nguyên 97 Chương 10: XÂY DỰNG KẾ HOẠCH MANG TÍNH CHIẾN LƯỢC CHO VIỆC SỬ DỤNG GIS 99 10.1. NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN QUAN TÂM TRONG TỔ CHỨC THỰC HIỆN HỆ THỐNG GIS 99 10.1.1. Tổ chức hệ thống thông tin địa lý 99 10.1.2. Cơ sở dữ liệu địa lý và cơ sở dữ liệu thuộc tính 99 10.1.3. Quản trị dữ liệu và khai thác dữ liệu 100 6
  7. 10.1.4. Định chuẩn hệ thống và hệ thống mở 101 10.1.5. Hệ thống thông tin địa lý và mạng vi tính – Internet 102 10.1.6. Các vấn đề chi phí tổ chức hệ thống GIS 102 10.1.7. Những hợp phần thiết yếu cho sự hoạt động thành công hệ thống GIS 103 10.2. TIẾN TRÌNH TRIỂN KHAI MỘT HỆ THỐNG GIS 104 10.2.1. Vấn đề tổ chức 104 10.2.2. Vấn đề kỹ thuật 104 10.2.3. Vấn đề số liệu 104 10.2.4. Vấn đề huấn luyện và nhân sự 104 10.3 KẾ HOẠCH MANG TÍNH CHIẾN LƯỢC TRONG ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ GIS 104 TÀI LIỆU THAM KHẢO 113 7
  8. DANH SÁCH HÌNH Hình 2.1: Biểu thị của bề mặt trái đất lên mặt phẳng (Nguồn : Keith Clarke, 1995) 17 Hình 2.2: Dạng Geoid và hình Elipxoid (Nguồn : Dorothy Freidel, 1993) 17 Hình .2.3: Mô hình các lớp dữ liệu trong GIS 23 Hình 2.4: Phép chiếu bản đồ 27 Hình 2.5: Các lưới chiếu hình ống, nón, phương vị (Cylindrical, Conical, Plannar) 28 Hình 2.6: Các phương pháp chiếu hình ở khu vực xích đạo, vùng cực và vùng vĩ độ (Nguồn : Dylan Prentiss, 2002 ) 28 Hình 2.7: Phép chiếu hình ống được hiển thị dưới dạng mặt phẳngphẳng (Nguồn: Lâm Quang Dốc, 1996) 29 Hình 2.8: Phép chiếu hình nón được hiển thị dưới dạng mặt phẳng (Nguồn: Lâm Quang Dốc, 1996) 29 Hình 2.9: Phép chiếu hình phương vị được hiển thị dưới dạng mặt phẳngphẳng (Nguồn : Lâm Quang Dốc, 1996) 30 Hình 3.1: Các hợp phần thiết yếu cho công nghệ GIS 39 Hình 3.2: Các thành phần thiết bị cơ bản của GIS 40 Hình 3.3: Bảng số hoá (digitizer) 41 Hình 3.4: Máy quét (Scanner) (Nguồn: Weir 1988) 41 Hình 3.5: Máy in (printer) 42 Hình 3.6: Máy vẽ (plotter) 42 Hình 4.1: Số liệu vector được biểu thị dưới dạng điểm (Point). 47 Hình 4.2: Số liệu vector được biểu thị dưới dạng Arc 47 Hình 4.3: Số liệu vector được biểu thị dưới dạng vùng (Polygon) 48 Hình 4.4: Một số khái niệm trong cấu trúc cơ sở dữ liệu bản đồ 48 Hình 4.5: Sự biểu thị kết quả bản đồ dưới dạng Raster 50 Hình 4.6: Sự chuyển đổi dữ liệu giữa raster và vector (Nguồn : Tor Bernhardsen, 1992) 51 Hình 4.7: Mối quan hệ giữa thông tin bản đồ và thông tin thuộc tính (Nguồn: Nguyễn Thế Thận, Trần Công Yên, 2000) 54 Hình 5.1: Sự thể hiện quang cảnh sự vật dưới các lớp bản đồ khác nhau 55 Hình 5.2: Nguyên lý khi chồng lắp các bản đồ 56 Hình 5.3: Việc chồng lắp các bản đồ theo phương pháp cộng 56 Hình 5.4: Một thí dụ trong việc chồng lắp các bản đồ. 57 Hình 5.5: Một thí dụ trong việc phân loại lại một bản đồ. 57 Hình 5.6: Biểu đồ hình và bảng của các phép toán logic (Nguồn: Phạm Vọng Mạnh, và ctv. 1999) 58 8
  9. Hình 5.7: Ứng dụng thuật toán logic trong tìm kiếm không gian 59 Hình 5.8: Bản đồ vùng đệm với các khoảng cách khách nhau (Nguồn: Robert Shumowsky, 2005) 59 Hình 5.9: Nội suy khoãng cách vùng đệm đến dòng sông (Nguồn: USGS, 2005) 60 Hình 5.10: Phương thức và kết quả nội suy điểm (Nguồn: Mary McDerby, 2002) 61 Hình 5.11: Nội suy giá trị pH đất tại các điểm khảo sát (Nguồn: USGS, 2005) 61 Hình 6.1: Cấu trúc hệ Cơ sở dữ liệu 65 Hình 6.2: Sơ đồ tổng quát hệ cơ sở dữ liệu 65 Hình 6.3: Bản đồ A 66 Hình 6.4: Biểu diễn bản đồ A bằng mô hình phân cấp (Nguồn: Phạm Trọng Mạnh, Phạm Vọng Thành, 1999) 67 Hình 6.5 Biểu diễn bản đồ A bằng mô hình lưới (Nguồn: Phạm Trọng Mạnh, Phạm Vọng Thành, 1999) 68 Hình 6.5 Biểu diễn bản đồ A bằng mô hình quan hệ (Nguồn: Phạm Trọng Mạnh, Phạm Vọng Thành, 1999) 68 Hình 7.1: Quỹ đạo bay của 24 vệ tinh (Nguồn: Garmin, 2005) 73 Hình 7.2: Hệ thống định vị toàn cầu GPS (Nguồn: Garmin, 1999) 73 Hình 7.3: Các thành phần chính của GPS (Nguồn: Garmin, 2000) 74 Hình 7.4: Đồng hồ xác định thời gian trên vệ tinh (Nguồn: Garmin, 1999) 78 Hình 8.1: Mô hình cơ sở dữ liệu bản đồ 81 Hình 8.2: Các thành phần hình học cơ sở (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 81 Hình 8.3: Biểu diễn bản đồ vector (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 82 Hình 8.4: Cấu trúc toàn đa giác (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 83 Hình 8.5: Đối tượng topo cơ sở (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 83 Hình 8.6: Đối tượng mã hoá topo(Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 84 Hình 8.7: Biểu diễn raster (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 85 Hình 8.8: Sự ảnh hưởng của sự lựa chọn kích thước tế bào (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 85 Hình 8.9: Sự biểu thị kết quả bản đồ dưới dạng Raster 86 Hình 8.10: Điểm dữ liệu rời rạc (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 86 Hình 8.11: Mô hình TIN (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 86 Hình 8.12: TIN và đường bình độ(Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 87 Hình 8.13: So sánh đường bình độ và TIN (Nguồn: Đặng Văn Đức, 2001) 87 Hình 9.1: Một thí dụ ứng dụng của GIS trong đánh giá sử dụng đất (Mohan Sundara Rajan, 1991) 93 Hình 10.1: Một điển hình cho sự khởi đầu GIS lý tưởng (Nguồn: Tor Bernhardsen, 1992) 106 9
  10. Hình 10.2: Sự thay đổi tiến trình thực hiện các công việc từ liên tục (a) đến song song (b) khi đưa các trang thiết bị GIS vào sử dụng (Nguồn: Tor Bernhardsen, 1992) 107 Hình 10.3: Việc bắt đầu đưa vào sử dụng các trang thiết bị GIS sớm và trễ. (Nguồn: Tor Bernhardsen, 1992) 107 Hình 10.4: Để đạt được thành công, một kỹ thuật mới phải được chấp nhận ở tất cả các cấp trong một tổ chức (Nguồn: Tor Bernhardsen, 1992) 109 Hình 10.5: Sự thay đổi trong quan điểm khi đưa ra một kỹ thuật mới trong một tổ chức (Nguồn: Tor Bernhardsen, 1992) 109 10
  11. MỘT SỐ THUẬT NGỮ VIẾT TẮT LAN Local area network WAN Wide area network GPS Global Positioning System GIS Geographic Information System UTM Universal Transverse Mecator CPU Computer Power User RAM Random access memory SQL Structure Query Language DBMS Database Management System C/A Coarse/acquisition GLONASS Global Navigation Satellite Systems OCS operational control system MCS master control station TIN Triangulated Irregular Network AM/FM Automated Mapping/Facilities management DEM Digital Elevation Model 2,3D Two, three Dimensions Chương 1. TỔNG QUAN VỀ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN 1.1. KHÁI NIỆM CHUNG VỀ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN Ai cũng biết là cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật lần thứ nhất có bản chất là quá trình cơ khí hoá, nội dung là sử dụng máy móc thay thế lao động chân tay. Kết quả của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật này là sự ra đời của các nước công nghiệp, cơ cấu kinh tế được chuyển đổi từ thuần tuý nông nghiệp sang công nghiệp với tỷ trọng cao hơn nhiều lần. Từ những năm 50 con người bắt đầu cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật lần thứ hai có bản chất là hoá trình tin học hoá nội dung là sử dụng “công nghệ thông tin” để thay thế một phần lao động trí óc, để trợ giúp phần điều khiển bằng trí 11
  12. tuệ của con người. Vậy chúng ta cần hiểu trước hết thế nào là công nghệ thông tin và xu hướng phát triển hiện nay. Công nghệ thông tin là tập hợp các ngành khoa học kỹ thuật nhầm giải quyết vấn đề thu nhận thông tin, quản lý thông tin, xử lý thông tin, truyền thông tin và cung cấp thông tin. Để giải quyết những vấn đề này, người ta đã tập trung vào các nội dung sau đây: 1.1.1. Xác định hệ thống thông tin - Xác định các thể loại thông tin, yêu cầu về chất lượng. - Xác định các chuẩn thông tin - Xác định hệ thống phần cứng và phần mềm hệ thống - Xây dựng tổ chức cho toàn hệ thống 1.1.2. Thu nhận thông tin - Kỹ thuật đo đạc để lấy số liệu - Tổ chức hệ thống thống kê số liệu thông qua bộ máy quản lý của ngành - Tổ chức hệ thống cập nhật dữú liệu 1.1.3. Quản lý thông tin - Xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu - Hệ quản trị cơ sở dữ liệu 1.1.4. Xử lý thông tin - Phân tích và tổng hợp hệ thống thông tin - Giải các bài toán ứng dụng chuyên ngành 1.1.5. Truyền thông tin - Xây dựng hệ thống đường truyền thông tin - Giải pháp truyền thông tin trên mạng - Hệ quản trị mạng thông tin - Bảo vệ an toàn trên đường truyền thông tin - Bảo mật thông tin 1.1.6. Cung cấp thông tin - Xây dựng giao diện với người sử dụng - Hiển thị thông theo nhu cầu 12
  13. - Tổ chức mạng dịch vụ thông tin 1.2. XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA CÔNG NGHỆ THÔNG TIN 1.2.1. Nhu cầu đa dạng hoá thông tin Trước khoảng 15 năm người ta mới chỉ quan tâm tới xử lý số cho các thông tin chữ và số vì khả năng các thiết bị tin học mới chỉ xử lý được các loại thông tin này. Nhu cầu đã đòi hỏi con người phải xử lý thông tin đa dạng hơn như thông tin đồ hoạ, hình ảnh động, âm thanh. Đến nay, các thể loại thông tin mà con người có thể cảm nhận được đều đã xử lý ở dạng số; đáng kể là các thông tin đồ hoạ ở dạng raster và vector, các thông tin multimedia ở dạng âm thanh, hình ảnh động v v Trong các dạng thông tin trên người ta rất cần quan tâm tới các thông tin về không gian mà trên đó con người đang sống : các thông tin địa lý. Các thông tin này có liên quan trực tiếp tới hoạt động của con người và giúp chúng ta những quyết định chính xác về hành động của mình tác động vào môi trường. 1.2.2. Nhu cầu chính xác hoá thông tin Thông tin cần được thu nhập chính xác là một nhu cầu đương nhiên của con người. Đối với các thông tin chữ - số cần phải đảm bảo thu nhận chính xác. Điều quan trọng cần quan tâm hơn là tính chính xác đối với các thông tin địa lý. Đó là tính chính xác của các vị trí địa lý trong không gian và các thông tin khác gắn lên vị trí địa lý đó. 1.2.3. Xu hướng phát triển phần cứng và phần mềm hệ thống Thiết kế phần cứng và phần mềm hệ thống cho các máy tính là một quá trình phát triển rất sinh động. Trong những năm 1950 và 1960 những người thiết kế máy tính đã đi theo tư tưởng tập trung, một máy tính sẽ thiết kế để đủ thực hiện mọi nhiệm vụ của một cơ sở xử lý thông tin. Vì vậy người ta đã thiết kế và sản xuất các loại máy tính cỡ lớn. Tất nhiên công nghệ điện tử trong giai đoạn này chưa đạt được trình độ cao nên dung tích các loại máy tính lại càng lớn. Phần mềm hệ thống cơ bản là OS và UNIX. Từ những năm 1970 khi các bộ vi xử lý ra đời những người thiết kế máy tính đã đưa ra các loại máy tính cá nhân gọi là PC với phần mềm hệ thống DOS. Các máy tính PC lúc này góp phần quyết định trong việc xã hội hoá công nghệ thông tin. Sau đó trong thập kỷ này hãng Microsoft đã có công lớn trong việc hình thành phẩm nền hệ thống WINDOWS với các phiên bản 3.1xWorgroup, NT .95. Đặc biệt WINDOWS NT đã có phiên bản chạy trên máy tính cỡ trung bình. Cho tới nay hai loại máy tính vẫn đang song song tồn tại; máy tính cỡ lớn (mainframe) và trung bình (workstation ) với phần mềm hệ thống UNIX là máy tính PC với phần mềm hệ thống WINDOWS. Cuộc chạy đua giữa hai dòng máy tính này sẽ dẫn tới một sự hoà nhập nào đó trong tương 13
  14. lai khi các bộ vi xử lý đạt được tốc độ xử lý thông tin ngang cỡ với các bộ xử lý của các máy tính trung bình. Khoảng từ những năm 1980, người ta đã đưa ra ý tưởng hình thành hệ thống mạng máy tính. Đây là một ý tưởng có tính cách mạng trong công nghệ thông tin và đã làm thay đổi hướng phát triển. Đầu tiên người ta giải quyết mạng cục bộ (LAN) nhằm nối các máy nhỏ lại với nhau để giải quyết các bài toán lớn hơn. Hệ mạng này làm cho máy tính PC có thể tìm kiếm được một vị trí cao hơn trong ứng dụng thực tế. Sau đó người ta đã tổ chức hệ thống thông tin toàn cầu (Intermet) làm cho thông tin được xã hội hoá mạnh hơn và các máy tính PC càng phát huy khả năng lớn hơn. Từ việc triển khai hệ thống internet cho từng ngành hoặc cho từng khu vực và hệ thống extranet cho liên ngành hoặc liên khu vực. Khi các mạng thông tin được hình thành người ta lại đưa ra một mô hình máy tính mới là NC- máy tính mạng. Đây là loại máy tính rất đơn giản có nhiều phần cứng được sử dụng chung trên mạng. 1.2.4. Sự phát triển của kỹ thuật xử lý thông tin Tốc độ xử lý thông tin với các bộ xử lý (CPU) hiện nay đã tăng lên hàng nghìn lần so với 10 năm trước (ví dụ từ hệ thống 16 bít tới hệ 64 bít hiện nay). Tốc độ xử lý cao là điều kiện để các nhà thiết kế phần mềm thực hiện các ý tưởng về định hướng đối tượng (object- oriented), kỹ thuật liên kết OLE nhúng và nối (linking and embeding), kỹ thuật xử lý đa nhiệm vụ (multitasking) và kỹ thuật liên kết mạng (networking). Các kỹ thuật xử lý này có tác động mạnh tới việc tổ chức cơ sở dữ liệu, xử lý khối lượng dữ liệu lớn và các thông tin phức tạp như địa lý. 1.2.5. Sự phát triển trong xây dựng các cơ sở dữ liệu Trước đây máy tính được thiết kế theo quan điểm tập trung (centralized data- base). Thiết kế này tỏ ra lúng túng khi phải quản lý một khối lượng thông tin lớn và đa dạng. Từ khi mạng máy tính ra đời người ta đã đưa ra quan niệm về hệ thống cơ sở dữ liệu phân tán (dicentralized data base). Hệ CSDL phân tán vừa cho phép giải quyết tốt bài toán với khối lượng dữ liệu lớn, vừa tạo được khả năng tương thích giữa hệ thống thông tin với hệ thống quản lý vừa tạo điều kiện tốt cho quá trình xã hội hoá thông tin. 1.2.6. Sự phát triển mạng thông và kỹ thuật truyền tin Quá trình phát triển mạng thông tin từ mạng cục bộ (LAN) tới các mạng diện rộng (WAN) bao gồm intranet, extranet, hay internet đã giới thiệu ở trên. Các xa lộ thông tin với đường truyền tốc độ cao được hình thành để nối các máy lại với nhau. Thiết kế cụ thể các mạng là một kỹ thuật đơn thuần, ít điều cần nói đến. Vấn đề quan trọng ở đây là cần giải quyết tốc độ truyền tin, tính an toàn khi truyền tin và đảm bảo bí mật khi truyền tin. Các vấn đề này đang được giải quyết từng bước. 14
  15. 1.2.7. Sự phát triển trong kỹ thuật thu nhận và cung cấp thông tin Cho đến nay người ta đã đạt được thành tựu khá lớn trong tốc độ xử lý thông tin nhưng chưa đạt được kết quả như mong muốn trong kỹ thuật thu thập thông tin. Mặc dù vậy, việc thu thập thông tin địa lý đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Đó là kỹ thuật đo đạc số với các máy toàn đạc điện tử tự động (electronic totalstation), máy định vị thu từ vệ tinh GPS (RTK GPS), máy chụp ảnh số (digital camera), máy đo sáu số (Digital echosounder) Điều cần quan tâm phát triển ở đây là kỹ thuật thu nhận các thông tin chữ- số. Vì cho đến nay vẫn chưa có gì nhanh hơn bàn phím máy tính. Để tăng nhanh tốc độ cần có sự phối hợp tốt nhất giữa mạng lưới thu nhận thông tin với hệ thống quản lý các ngành. Cung cấp thông tin đòi hỏi nâng cao kỹ thuật hiển thị thông tin. Hiển thị trên màn hình, trên các thiết bị nhớ đã được giải quyết tốt nhưng việc hiển thị trên các máy vẽ và máy in vẫn chưa đạt được tốc độ và chất lượng cần thiết. 1.3. LỢI ÍCH VÀ NHỮNG HẠN CHẾ CỦA VIỆC SỬ DỤNG KỸ THUẬT GIS Kỹ thuật GIS là một công nghệ ứng dụng các tiến bộ của khoa học máy tính, (computer based technology) do đó việc sử dụng GIS trong các mục tiêu nghiên cứu so với các phương tiện cổ điển có thể mang lại những hiệu quả cao do: ƒ Là cách tiết kiệm chi phí và thời gian nhất trong việc lưu trữ số liệu, ƒ Có thể thu thập số liệu với số lượng lớn, ƒ Số liệu lưu trữ có thể được cập nhật hoá một cách dễ dàng, ƒ Chất lượng số liệu được quản lý, xử lý và hiệu chỉnh tốt, ƒ Dễ dàng truy cập, phân tích số liệu từ nhiều nguổn và nhiều loại khác nhau, ƒ Tổng hợp một lần được nhiều loại số liệu khác nhau để phân tích và tạo ra nhanh chóng một lớp số liệu tổng hợp mới. Tuy nhiên, có những trở ngại xuất hiện trong quá trình sử dụng kỹ thuật GIS, những trở ngại này đặc biệt quan trọng là cần được cân nhắc thận trọng trong quá trình phát triển GIS tại các nước kém và đang phát triển như Việt Nam, đó là: ƒ Chi phí và những vấn đề kỹ thuật đòi hỏi trong việc chuẩn bị lại các số liệu thô hiện có, nhằm có thể chuyển từ bản đổ dạng giấy truyền thống sang dạng kỹ thuật số trên máy tính (thông qua việc số hoá, quét ảnh ) ƒ Đòi hỏi nhiều kiến thức của các kỹ thuật cơ bản về máy tính, và yêu cầu lớn về nguồn tài chính ban đầu. ƒ Chi phí của việc mua sắm và lắp đặt thiết bị và phần mềm GIS khá cao. 15
  16. ƒ Trong một số lĩnh vực ứng dụng, hiệu quả tài chánh thu lại thấp. Đặc biệt trong nông nghiệp, GIS có 3 điểm thuận lợi chính khi được so sánh với cách quản lý bản đổ bằng tay trước đây: ƒ Chúng là một công cụ khá mạnh trong việc lưu trữ và diễn đạt các số liệu đặc biệt là các bản đổ. ƒ Chúng có thể cho ra những kết quả dưới những dạng khác nhau như các bản đổ, biểu bản, và các biểu đổ thống kê, ƒ Chúng là một công cụ đắc lực cho các nhà khoa học đặc biệt về lãnh vực nghiên cứu hệ thống canh tác, đánh giá đất đai, khả năng thích nghi của các kiểu sử dụng đất, quản lý và xử lý các bản đồ giai thửa trong quản lý đất đai, Nó giúp cho các nhà làm khoa học đó khả năng phân tích các nguyên nhân và những ảnh hưởng và kiểm chứng những biến đổi trong hệ thống sinh thái cũng như khả năng thích ứng của việc thay đổi một chính sách đối với người dân. 16
  17. Chương 2: CƠ SỞ ĐỊA LÝ HỌC 2.1. KHÁI NIỆM CHUNG VỀ BẢN ĐỒ ĐỊA LÝ 2.1.1. Định nghĩa Bản đồ địa lý là sự biểu thị thu nhỏ qui ước của bề mặt trái đất lên mặt phẳng, xây dựng trên cơ sở toán học với sự trợ giúp và sử dụng các ký hiệu qui ước để phản ánh sự phân bố, trạng thái và mối quan hệ tương quan của các hiện tượng thiên nhiên và xã hội được lựa chọn và khái quát hoá để phù hợp với mục đích sử dụng của bản đồ và đặc trưng cho khu vực nghiên cứu. Hình 2.1: Biểu thị của bề mặt trái đất lên mặt phẳng (Nguồn : Keith Clarke, 1995) a. Bản đồ như mô hình toán học Chúng ta biết trái đất có dạng Geoid, nhưng trong thực tế được coi là hình Elipxoid có kích thước và hình dạng gần đúng như hình Geoid. Hình 2.2: Dạng Geoid và hình Elipxoid (Nguồn : Dorothy Freidel, 1993) Khi biểu thị lên mặt phẳng một phần nhỏ bề mặt trái đất (trong phạm vi 20x20km) thì độ cong trái đất có thể bỏ qua. Trong trường hợp này các đường thẳng đã đo trên thực địa được thu nhỏ theo tỷ lệ qui định và biểu thị trên giấy không cần hiệu chỉnh độ cong của trái đất. Những bản vẽ như thế gọi là bình đồ. 17
  18. Trên bình đồ, tỷ lệ ở mọi nơi và mọi hướng đều như nhau. Trên bản đồ biểu thị toàn bộ trái đất hoặc một diện tích lớn thì độ cong của trái đất là không thể bỏ qua. Việc chuyển từ mặt Elipxoid lên mặt phẳng được thực hiện nhờ phép chiếu bản đồ. Các phép chiếu biểu hiện quan hệ giữa toạ độ các điểm trên mặt đất và toạ độ các điểm đó trên mặt phẳng bằng các phương pháp toán học. trong trường hợp này, các phần tử nội dung bản đồ giữ đúng vị trí địa lý, nhưng sẽ có sai số về hình dạng hoặc diện tích. Bề mặt trái đất được biểu thị trên bản đồ với mức độ thu nhỏ khác nhau tại những phần khác nhau của nó, có nghĩa là tỷ lệ ở những điểm khác nhau trên bản đồ cũng khác nhau. Có thể biểu thị mặt cầu trái đất trên mặt phẳng theo nhiều cách khác nhau. Nếu dùng các phép chiếu khác nhau và tuân theo các điều kiện toán học nhất định đặt ra cho sự biểu thị đó. Ví dụ: người ta cần những phép chiếu đồng góc hoặc đồng diện tích. Muốn vậy, theo những điều kiện nhất định tính toạ độ các giao điểm của kinh tuyến và vĩ tuyến. Dựa theo những điểm này dựng hệ lưới kinh vĩ tuyến gọi là lưới bản đồ. Lưới bản đồ dùng làm cơ sở để chuyển vẽ toàn bộ nội dung còn lại của bản đồ b. Mô hình thực tiễn Trên bản đồ người ta thể hiện các đối tượng và hiện tượng có trên mặt đất trong thiên nhiên, xã hội và các lĩnh vực hoạt động của con người. Các yếu tố nội dung của bản đồ là: - Thuỷ hệ - Địa hình bề mặt - Dân cư - Đường giao thông - Ranh giới hành chánh - chính trị - Lớp phủ thổ nhường - thực vật - Các đối tượng kinh tế xã hội Các yếu tố kể trên được thể hiện trên bản đồ địa lý chung và trên một số các bản đồ chuyên đề. Bản đồ chuyên đề có các yếu tố nội dung riêng đặc trưng cho từng loại như thổ nhường địa chất. Trên các bản đồ chuyên đề các yếu tố địa lý chung được thể hiện với các mức độ khác nhau phụ thuộc vào giá trị của chúng trong việc nêu bật các yếu tố chính của bản đồ chuyên đề. Chúng ta sẽ trở lại với nội dung của bản đồ chuyên đề ở phần sau. c. Bản đồ như mô hình qui ước 18
  19. Các yếu tố nội dung của bản đồ được thể hiện bằng những ký hiệu qui ước. Các ký hiệu thể hiện vị trí, hình dáng kích thước của đối tượng trong thực tế, ngoài ra còn thể hiện một số đặc trưng về số lượng và chất lượng. Phân ra 3 loại ký hiệu: • Ký hiệu theo tỷ lệ - vùng • Ký hiệu theo tỷ lệ - đường • Ký hiệu phi tỷ lệ - điểm Việc thể hiện kích thước và các đặc trưng khác đối tượng trên bản đồ đạt được bằng cách sử dụng màu sắc, cấu trúc của ký hiệu và các ghi chú kèm theo. Việc sử dụng hệ thống ký hiệu qui ước cho phép chúng ta: - Biểu thị toàn bộ bề mặt trái đất hoặc những khu vực lớn trong một bản đồ giúp chúng ta nắm bắt những điểm quan trọng không thể thể hiện với tỷ lệ nhỏ. Điều đó là không thể nếu sử dụng những mô hình không gian kiểu ảnh hàng không. - Thể hiện bề mặt lồi lõm của trái đất lên mặt phẳng - Phản ánh các tính chất bên trong của sự vật, hiện tượng - Thể hiện sự phân bố, các quan hệ của sự vật, hiện tượng một cách trực quan - Loại bỏ những mặt ít giá trị, các chi tiết vụn vặt không đặc trưng hoặc đặc trưng cho các đối tượng riêng lẻ, mặt khác nêu bật các tính chất căn bản, các tính chất chung. Ký hiệu giữ những nét đặc trưng trên trên các bản đồ khác nhau về tỷ lệ và thể loại. Như vậy tạo điều kiện thuận lợi cho việc sử dụng các bản đồ khác nhau. d. Lựa chọn và tổng quát hoá (TQH) Các bản đồ với tỷ lệ, đề tài với mục đích sử dụng khác nhau có những yêu cầu khác nhau về các yếu tố nội dung. Tổng quát hoá bản đồ là phương pháp thể hiện và phát hiện những nét chủ yếu và điển hình đặc trưng cho các hiện tượng được phản ánh. Tổng quát hoá là bắt buộc khi ta xây dựng những mô hình thu nhỏ. Tổng quát hoá bản đồ được thực hiện bằng cách: - Chọn lọc các đối tượng và hiện tượng được biểu thị - Khái quát các đặc trưng về số lượng và chất lượng - Thay thế các đối tượng riêng lẻ bằng những đối tượng bao quát - Khái quát hình vẽ biểu thị các đối tượng và hiện tượng Tổng quát hoá dẫn đến mâu thuẫn (xung khắc) giữa những yêu cầu về độ chính xác hình học và phù hợp địa lý của bản đồ song tổng quát hoá là bắt buộc với khi xây dựng bất kỳ model thu nhỏ nào. Tổng quát hoá ở một mức độ nào đó được dùng như 19
  20. phương tiện trừu tượng hoá và nhận thức .Tổng quát hoá đem lại cho bản đồ những giá trị mới. Như vậy, cơ sở toán học, sự tổng quát hoá các yếu tố nội dung và sự thể hiện các đối tượng và hiện tượng bằng các ký hiệu qui ước là 3 đặc tính cơ bản phân biệt giữa bản đồ và các hình thức biểu thị bề mặt trái đất khác. 2.1.2. Các tính chất của bản đồ - Tính trực quan: bản đồ cho ta khả năng bao quát và tiếp thu nhanh chóng những yếu tố chủ yếu và quan trọng nhất của nội dung bản đồ. Nó phản ánh các tri thức về các đối tượng (hiện tượng) được biểu thị bằng bản đồ, người sử dụng có thể tìm ra những qui luật của sự phân bố các đối tượng và hiện tượng - Tính đo được: có liên quan chặt chẽ với cơ sở toán học của bản đồ. Căn cứ vào tỷ lệ, phép chiêu, vào thang bậc của các dấu hiệu qui ước, người sử dụng có khả năng xác định các trị số khác nhau như: toạ độ, biên độ, khoảng cách, diện tích, thể tích, góc phương hướng. Chính nhờ tính chất này mà bản đồ được dùng làm cơ sở để xây dựng các mô hình toán học của các hiện tượng địa lý, giải quyết các bài toán khoa học và thực tiễn. - Tính thông tin: khả năng lưu trữ và truyền đạt cho người sử dụng. 2.1.3. Các yếu tố nội dung của bản đồ địa lý a. Thuỷ hệ Gồm các đối tượng thuỷ văn: biển, sông, kênh, hồ, các hồ chứa nước nhân tạo, mạch nước, giếng, mương máng, các công trình thuỷ lợi khác và giao thông thuỷ: bến cảng, cầu cống, thuỷ điện, đập. Theo giá trị giao thông chia sông thành tàu bè đi lại được hay không, theo tính chất dòng chảy: có dòng chảy hoặc khô cạn một mùa, nguồn nước: tự nhiên nhân tạo các kiểu đường bờ. Khi thể hiện thuỷ hệ người ta dùng các ký hiệu khác nhau ho phép phản ánh đầy đủ nhất các đặc tính. Bằng những ký hiệu bổ sung, giải thích con số, thể hiện các đặc tính như: chiều rộng, sâu tốc độ hướng dòng chảy, chất đáy, điểm đường bờ chất lượng nước, đối với những đối tượng quan trọng ta ghi chú tên gọi địa lý của chúng. Trên bản đồ sông được thể hiện bằng một hoặc hai nét phụ thuộc vào độ rộng trên thực địa mức độ quan trọng và tỷ lệ bản đồ. b. Điểm dân cư Là một trong các yếu tố quan trọng nhất của bản đồ địa hình được đặc trưng bởi kiểu cư trú: (TT,TN), dân số ý nghĩa hành chính chính trị. Đặc điểm của dân cư được biểu thị bằng độ lớn màu sắc, kiểu dáng của ký hiệu và ghi chú tên gọi. Ví dụ: trên bản đồ địa hình tỷ lệ 1/5000 biểu thị tất cả các công trình xây dựng theo tỷ lệ, đặc trưng của vật liệu xây dựng 20
  21. Trên bản đồ 25.000 đến 100.000 biểu thị các điểm dân cư tập trung bằng các ô phố và khái quát đặc trưng chất lượng. Các công trình xây dựng độc lập biểu thị bằng ký hiệu phi tỷ lệ, cố gắng giữ sự phân bố. c. Đường giao thông Gồm đường sắt, đường bộ, đường thuỷ, đường hàng không. Đặc tính của các đường giao thông được thể hiện khá đầy đủ, tỉ mỉ về khái niệm giao thông và trạng thái cấp quản lý đường. Mạng lưới đường giao thông thể hiện chi tiết hay khái lược phụ thuộc vào tỷ lệ bản đồ, cần thiết phải phản ánh mật độ, hướng và vị trí của đường giao thông. Đường sắt phân theo chiều rộng, số đường rầy, hiện trạng và số dạng sức kéo. Trên đường sắt biểu thị nhà ga, các vật kiến trúc, thiết bị đường sắt (cầu, cống, tháp nước, trạm canh ), đường tàu điện. Đường bộ phân ra theo tình trạng kỹ thuật, chiều rộng, cấp quản lý, giá trị giao thông Để nêu bật các đặc trưng trên bản đồ sử dụng các ký hiệu với màu sắc, kiểu dán khác nhau và các ghi chú giải thích. Khi lựa chọn biểu thị đường giao thông phải xét đến ý nghĩa của đường sá, ưu tiên biểu thị những con đường đảm bảo mối quan hệ giữa các điểm dân cư và các đầu nút giao thông, các trung tâm văn hoá – kinh tế, d. Các đối tượng kinh tế xã hội Đường dây thông tin, dẫn điện, dầu, khí đốt, các đối tượng kinh tế, văn hoá, lịch sử, sân bay, cảng e. Dáng đất Trên bản đồ địa lý được thể hiện bằng các đường bình đồ. Một số dạng riêng biệt thể hiện bằng ký hiệu (vực, khe xói, đá tảng, đá vụn). - Độ cao so với mặt biển của một số điểm đặc trưng - Các đối tượng sơn băng (dãy núi, đồng bằng, thung lũng yên ngựa, địa hình caster, đường phân thuỷ, tụ thuỷ, ). Khoảng cao đều giữa các đường bình độ trên bản đồ địa hình được qui định trong các qui phạm theo tỷ lệ bản đồ và đặc điểm khu vực (đồng bằng hoặc núi). Ví dụ: bản đồ 1/50.000 khoảng cao đều bằng 10-20 m; 1/100.000 khoảng cao đều 20-40 m. Để thể hiện đầy đủ các tính chất đặc trưng của địa hình, đặc biệt là các vùng đồng bằng, người ta vẽ thêm các đường bình độ nửa khoảng cao đều và đường bình độ phụ. Các đường bình độ cái được đánh số, các đường bình độ ở yên núi bổ sung vạch chỉ dốc. Dáng đất (địa hình) có khi được thể hiện bằng phương pháp tô bóng địa hình, hoặc phân tầng màu theo độ cao hoặc kết hợp giữa các phương pháp. f. Ranh giới hành chính - chính trị Bao gồm ranh giới quốc gia và ranh giới cấp hành chính tuỳ thuộc vào vào tỷ lệ và mục đích sử dụng của bản đồ. 21
  22. g. Cơ sở thiên văn- trắc địa và điểm định hướng (bản đồ địa hình) Địa vật định hướng là những đối tượng cho phép ta xác định vị trí nhanh chóng và chính xác trên bản đồ thường được biểu tượng bằng các đối tượng phi tỷ lệ trên thực tế là những địa vật dễ nhận biết (ngã ba, ngã tư đường sá, giếng ở xa khu dân cư ) hoặc nhô cao so với mặt đất. Các điểm thuộc lưới khống chế cơ sở được biểu thị với mức độ chi tiết và độ chính xác phụ thuộc vào tỷ lệ cũng như mức độ sử dụng của bản đồ h. Ghi chú trên bản đồ Ghi chú trên bản đồ là các chữ viết nhằm giải thích theo ký hiệu, các địa danh, tên các đối tượng. Chúng kết hợp với ký hiệu trên bản đồ và làm phong phú nội dung của bản đồ. Ghi chú bản đồ giúp chúng ta khái quát nội dung của bản đồ cũng như phân biệt các đối tượng. * Phân loại ghi chú trên bản đồ: Có nhiều loại ghi chú khác nhau - Tên riêng của các đối tượng: tên thành phố, tên tỉnh, - Ghi chú chỉ dẫn - Ghi chú giải thích tính chất của các đối tượng, thuật ngữ địa lý, các đặc trưng về số lượng, chất lượng - Ghi chú có khả năng chuyển tải thông tin bằng font chữ, kích thước, màu sắc, định hướng Ghi chú thường được bố trí gần với các đối tượng liên quan i. Lớp phủ thực vật - thổ nhường Trên bản đồ biểu thị các loại rừng, cây bụi, vườn cây, đồn điền, ruộng muối, đất mặn, đầm lầy. Ranh giới các khu vực được biểu thị chính xác về phương diện đồ hoạ, các loại thực vật và thổ nhường khác nhau được thể hiện bằng ký hiệu qui ước đặc trưng. Ví dụ: Đầm lầy phân ra thành đầm lầy qua được, đầm lầy không qua được và khó qua. Rừng, rừng già, rừng thưa, rừng non, rừng mới trồng Các loại thực vật tự nhiên và người trồng Trên bản đồ chuyên đề lớp phủ thực vật và thổ nhường thường không được thể hiện hoặc thể hiện sơ lược phụ thuộc vào nội dung, tỷ lệ và mục đích sử dụng của bản đồ. 22
  23. Ranh giới hành Mạng lưới sông rạch Loại đất Cao độ Hiện trạng Bản đồ nền Toạ độ điểm tham khảo Hình .2.3: Mô hình các lớp dữ liệu trong GIS 2.1.4. Cơ sở toán học của bản đồ địa lý Bao gồm: - Tỷ lệ - Cơ sở trắc địa và thiên văn - Lưới kinh - vĩ tuyến và các lưới toạ độ khác - Bố cục bản đồ và khung bản đồ - Hệ thống chia mảnh - Số liệu a. Tỉ lệ bản đồ (map scale) Tỷ lệ bản đồ thường được hiểu là tỷ lệ độ dài của một đường trên bản đồ và độ dài thực của nó trên thực địa. Trên bình đồ biểu thị một khu vực nhỏ của bề mặt trái đất, ảnh hưởng của độ cong trái đất trên bản đồ là không đáng kể nên tỷ lệ trên toàn bản đồ là như nhau. Trên bản đồ những khu vực lớn hơn, độ cong của trái đất gây nên sự biến dạng trong biểu thị các các đối tượng nên tỷ lệ bản đồ là đại lượng thay đổi từ điểm này sang điểm khác hay thậm chí trên cùng một điểm cũng thay đổi theo các hướng khác nhau. Tỷ lệ chính của bản đồ (được ghi trên bản đồ) được bảo toàn ở một 23
  24. số điểm và một số hướng tuỳ thuộc vào phép chiếu. Ta hiểu tỷ lệ của bản đồ là mức độ thu nhỏ của bề mặt trái đất khi biểu diễn lên bản đồ. Tỉ lệ bản đồ nói lên mức độ chi tiết các thành phần có thể biểu hiện được trên bản đồ và kích thước các chi tiết có thể đo đạc được tương ứng với điều kiện ngoài thực tế. Tỉ lệ bản đồ có thể được biểu hiện như là một đơn vị đo đạc và chuyển đổi, thí dụ như ở tỉ lệ 1/24.000, 1 cm trên bản đồ tương ứng với 24.000 cm ngoài thực tế hoặc 24 m. Một bản đồ có tỉ lệ là 1/10.000 sẽ bao phủ một vùng rộng lớn hơn bản đồ ở tỉ lệ 1/24.000, tuy nhiên bản đồ có tỉ lệ lớn sẽ chứa các đặc điểm chi tiết hơn bản đồ có tỉ lệ nhỏ. a. Cơ sở trắc địa - thiên văn của bản đồ Được đặc trưng bởi hình Elipxoit và hệ thống toạ độ trắc địa khởi điểm đã sử dụng để thành lập bản đồ. Cơ sở trắc địa- thiên văn được thể hiện bằng các điểm khống chế, các điểm khống chế là những điểm đã được cố định trên thực địa và được xác định toạ độ. Những điểm khống chế này được sử dụng khi thành lập bản đồ tỷ lệ lớn để xác định đúng vị trí các yếu tố nội dung của bản đồ * Geoid là gì? Bề mặt tự nhiên của trái đất rất phức tạp về mặt hình học không thể biểu thị nó bởi một qui luật nhất định nào. Trong trắc địa bề mặt tự nhiên trái đất được thay thế bằng mặt Geoid. Mặt Geoid là mặt nước biển trung bình yên tĩnh trải rộng xuyên qua lục địa và luôn vuông góc với các hướng dây dọi. Tuy được định nghĩa đơn giản như vậy song do sự phân bố không đồng đều của các khối vật chất trong vỏ quả đất làm biến đổi hướng trọng lực, nên bề mặt Geoid có dạng phức tạp về mặt hình học. * Bề mặt Elipxoid quay của trái đất Trong thực tiễn trắc địa bản đồ, người ta lấy mặt Elipxoid quay có hình dạng kích thước gần giống Geoid làm bề mặt toán học thay cho Geoid. Elipxoid có khối lượng bằng khối lượng Geoid, tâm trùng với trọng tâm của trái đất, mặt phẳng xích đạo trùng với mặt phẳng xích đạo trái đất. Kích thước của Elipxoid quay được xác định bằng: a. Bán trục lớn b. Bán trục nhỏ a − b Độ dẹt: α = a c. Độ lệch tâm 24
  25. a2 − b2 d. Độ lệch tâm thứ 2: e = a2 Kích thước của Elipxoid trái đất được tính theo tài liệu đo đạc trắc địa, thiên văn và trọng lực. Ngoài việc xác định kích thước của Elipxoid thay cho Geoid, cần phải đặt đúng Elipxoid ở thể trái đất gọi là định hướng Elipxoid. Định hướng Elipxoid khác nhau dẫn đến sự khác nhau về toạ độ của một điểm khi tính toạ độ từ những góc khác nhau. Kích thước và định hướng elipxoid được xác định khác nhau trên thế giới gây nên sự phức tạp trong sử dụng tài liệu trắc địa - bản đồ. * Các nguồn tài liệu trắc địa - bản đồ ở Việt Nam: - Bản đồ do Pháp thành lập trước năm 1954 chủ yếu sử dụng Elipxoid Cbamie 1880 - Bản đồ sau năm 1954 sử dụng Elipxoid Krassobsk, lưới chiếu Gauss, Kruger - Bản đồ do người Mỹ thành lập trước năm 1975, lưới chiếu UTM, Elipxoid, Everest, 1830 Bản đồ UTM là nguồn tài liệu phong phú, đặc biệt đối với các vùng núi và cao nguyên hiểm trở. Thường được thành lập bằng phương pháp chụp ảnh máy bay. Việc sửa đổi, hiệu chỉnh để đưa vào sử dụng các nguồn tài liệu này đang được thực hiện. b. Hệ toạ độ Trước khi các số liệu về địa lý được sử dụng trong GIS, chúng phải được tham khảo với một hệ thống toạ độ thông thường. Các khó khăn với các số liệu toạ độ địa lý là một số hệ thống toạ độ địa lý tham khảo mà nó diễn tả thế giới thật bằng nhiều cách và với độ chính xác khác nhau. Các toạ độ trên bề mặt trái đất là Vĩ độ (latitude), được đo theo đơn vị độ Bắc hoặc Nam của xích đạo. Kinh độ (longtitude), được đo theo đơn vị độ Tây hoặc Đông của kinh độ Greenweek ở Anh. Vị trí của kinh độ và vĩ độ thực tế chỉ có tính cách tương đối, khoảng cách và diện tích phải được tính toán bằng việc dùng phương pháp tính toán địa lý không gian và bán kính của trái đất đến các điểm cần tính. Về mặt ứng dụng, vĩ độ và kinh độ thường được sử dụng trong việc mô tả các vùng đất chính 9 Hệ toạ độ địa lý Các giao điểm của bán trục nhỏ với mặt Elipxoid trái đất được gọi là các cực Bắc và Nam. Các vòng tròn tạo ra do các mặt phẳng thẳng góc với trục nhỏ và cắt Elipxoid gọi là các vĩ tuyến. Vĩ tuyến lớn nhất nằm trên mặt phẳng đi qua tâm Elipxoid gọi là đường xích đạo. Bán kính đường xích đạo = a 25
  26. Các giao tuyến của các mặt phẳng Elipxoid với các mặt phẳng đi qua trục quay (trục nhỏ) là những Elipxoid bằng nhau và còn gọi là các kinh tuyến. Vi trí của các điểm trên mặt Elipxoid trái đất hoặc mặt cầu xác định bằng toạ độ địa lý là vĩ độ (ϕ) và kinh độ (λ) Qua bất kỳ một điểm nào đó trên bề mặt Elipxoid kể một đường thẳng đứng (pháp tuyến) hướng vào trong Elipxoid khi cắt mặt phẳng xích đạo, đường pháp tuyến tạo với nó một góc đó chính là vĩ độ địa lý, được tính từ xích đạo, nhận giá trị từ 0 đến 900 lên Bắc ký hiệu là v.B hoặc N; v.N hoặc S Góc giữa các mặt phẳng kinh tuyến đi qua một điểm cho trước và mặt phẳng của kinh tuyến gốc gọi là kinh đồ địa lý, ký hiệu λ. Kinh độ tính từ kinh tuyến gốc (kinh tuyến Greenwich) sang đông đến 1800 là dương (k.đ. E); kinh tuyến gốc sang tây đến 1800 (k.t.W) 2.2. CÁC HỆ QUI CHIẾU BẢN ĐỒ (MAP PROJECTIONS) 2.2.1. Lưới chiếu bản đồ (lưới kinh vĩ tuyến) Lưới kinh vĩ tuyến chính là sự thể hiện trực quan của phép chiếu bản đồ. a. Phép chiếu bản đồ là gì? Bề mặt hình cầu của trái đất chỉ có thể được biểu thị đồng dạng trên quả địa cầu, để nghiên cứu bề mặt trái đất một cách chi tiết chúng ta bắt buộc phải sử dụng bản đồ khi xây dựng bản đồ, vấn đề cần thiết là phải biểu thị bề mặt hình cầu của trái đất lên mặt phẳng. Khoảng cách giữa các điểm, diện tích, hình dạng các khu vực trên trái đất khi biểu thị lên mặt phẳng không tránh khỏi sự biến dạng, hay nói cách khác có sai số. Sự phân bố độ lớn của các sai số này rất là khác nhau, phụ thuộc vào độ lớn của lãnh thổ được biểu thị và vị trí của chúng trong hệ toạ độ được sử dụng chia nhỏ bề mặt nghiên cứu sẽ giảm phần nào các sai số trên, song mất sự liên tục cần thiết cho nghiên cứu khái quát, cũng thực hiện công tác đo đạc ở các vùng giáp ranh. Để biểu thị bề mặt Elipxoid lên mặt phẳng người ta sử dụng phép chiếu bản đồ. Phép chiếu bản đồ xác định sự tương ứng giữa bề mặt Elipxoid và mặt phẳng có nghĩa là mỗi điểm trên bề mặt Elipxoid quay có toạ độ ϕ, λ tương ứng với một điểm duy nhất trên mặt phẳng với toạ độ vuông góc X,Y. Lưới kinh vĩ độ (hoặc các đường toạ độ khác xây dựng trong những phép chiếu nhất định gọi là lưới chiếu bản đồ), lưới chiếu bản đồ đó là cơ sở toán học để phân bố chính xác các yếu tố nội dung bản đồ. Quan hệ phụ thuộc giữa toạ độ một điểm trên mặt đất và toạ độ vuông góc của điểm đó trên bản đồ được biểu thị bằng công thức x= f1(ϕ, λ) 26
  27. y = f2 (ϕ, λ) Hình 2.4: Phép chiếu bản đồ b. Các phép chiếu hình và lưới chiếu hình Các phép chiếu bản đồ được phân loại như sau: Phân loại theo tính chất biểu diễn (theo đặc điểm sai số) và hình dạng lưới kinh vĩ tuyến - Phép chiếu giữ góc là phép chiếu trong đó góc được biểu diễn không có sai số - Phép chiếu giữ diện tích - Phép chiếu giữ độ dài theo một hướng nhất định - Phép chiếu tự do Phân loại theo mặt phẳng phụ trợ được sử dụng - Hình nón - Hình trụ - Hình trụ giả - Hình nón giả - Nhiều hình nón - Phương vị Lưới chiếu bản đồ là cơ sở toán học để phân bố chính xác các yếu tố nội dung bản đồ. Việc trải mặt cầu lên mặt phẳng bằng các phương pháp chiếu hình bản đồ cơ bản là 27
  28. Hình 2.5: Các lưới chiếu hình ống, nón, phương vị (Cylindrical, Conical, Plannar) Hình 2.6: Các phương pháp chiếu hình ở khu vực xích đạo, vùng cực và vùng vĩ độ (Nguồn : Dylan Prentiss, 2002 ) Trong các phép chiếu này mặt hình ống, mặt hình nón và mặt phẳng là những bề mặt hỗ trợ. Nếu nguồn sáng ở tâm trái đất chiếu hắt mạng lưới kinh vĩ tuyến lên các bề mặt phụ này, thì ta nhận ra các dấu hiệu riêng của mỗi loại chiếu hình như sau: Phép chiếu hình trụ (Cylindrical family) 28
  29. Kinh tuyến là những đường song song thẳng đứng, vĩ tuyến là những đường song song nằm ngang và vuông góc với kinh tuyến. Dọc theo đường xích đạo tiếp xúc với mặt phẳng hình ống không có biến dạng trên bản đồ, càng xa đường tiếp xúc về phía hai cực, sai số càng lớn. Hình 2.7: Phép chiếu hình ống được hiển thị dưới dạng mặt phẳngphẳng (Nguồn : Lâm Quang Dốc, 1996) Phép chiếu hình nón (Conic family) Kinh tuyến là chùm đường thẳng giao nhau tại đỉnh hình quạt, vĩ tuyến là những cung tròn đồng tâm tại đỉnh hình quạt. Dọc theo vĩ tuyến tiếp xúc với mặt nón không có biến dạng trên bản đồ. Càng ra xa vĩ tuyến tiếp xúc theo chiều kinh tuyến, sai số càng lớn. Hình 2.8: Phép chiếu hình nón được hiển thị dưới dạng mặt phẳng (Nguồn : Lâm Quang Dốc, 1996) Phép chiếu hình phương vị (Planar family) 29
  30. Nếu mặt phẳng tiếp xúc với mặt cầu tại cực, thì kinh tuyến là chùm đường thẳng giao nhau tại điểm cực, vĩ tuyến là những đường tròn lấy điểm cực làm tâm. Tại điểm cực không có sai số chiếu hình, càng xa cực sai số càng lớn. Hình 2.9: Phép chiếu hình phương vị được hiển thị dưới dạng mặt phẳngphẳng (Nguồn : Lâm Quang Dốc, 1996) Trên đây là 3 loại lưới chiếu hình cơ bản, phân theo phương pháp chiếu hình và nêu đặc điểm của chúng ở dạng tiêu chuẩn. Muốn xây dựng bản đồ một khu vực hoặc thế giới, ni ta căn cứ vào vị trí địa lý, đặc điểm hình học và kích thước to nhỏ của khu vực thiết kế bản đồ, căn cứ vào bố cục bản đồ, khuôn khổ xuất bản và tiện lợi cho sản xuất, mà chọn một trong những phương pháp chiếu đồ giữ góc, giữ diện tích, giữ chiều dài Các bản đồ xuất bản thông thường chúng ta dùng lưới chiếu giữ hình dạng, đối với các mục đích nghiên cứu thường dùng lưới chiếu giữ diện tích. Việc phân loại chỉ là tương đối, nhất là hiện nay người ta áp dụng rộng rãi các phương pháp giải tích toán học để tính toán các phép chiếu mới có dạng lưới chuẩn không thể liệt vào những loại phép chiếu kể trên. Tuỳ thuộc vào độ lớn, hình dạng, vị trí của lãnh thổ, tỷ lệ bản đồ và mục đích sử dụng, người ta cho phép những phép chiếu khác nhau. Khi sử dụng tài liệu bản đồ phải biết rõ về phép chiếu được dùng để thành lập bản đồ. Khi dùng bản đồ để thiết kế, đo đạc, ta phải biết rõ về tính chất các sai số đặc trưng của phép chiếu và đặc điểm phân bố để có thể tính toán hiệu chỉnh kết quả đo đạc, xác định vị trí các đối tượng trong thực tế. Muốn vậy người ta nghiên cứu dạng lưới bản đồ, sự định hướng, sự biểu thị cực xích đạo và lưới kinh vĩ tuyến, xác định bằng phương pháp gần đúng sai số biểu thị góc, diện tích và khoảng cách. Khi dùng bản đồ để làm tài liệu thành lập bản đồ khác cần phải biết đích xác về phép chiếu bản đồ để có thể thực hiện các phép chuyển đổi các đối tượng sang hệ toạ độ của bản đồ thành lập. Ngoài ra có các phép chiếu như sau: 9 Phép chiếu Gauss - Kriugera và hệ toạ độ Gauss- Kriugera. 30
  31. Phép chiếu Gauss- Kriugera là phép chiếu hình trụ ngang giữa góc dùng để tính toạ độ của mạng lưới trắc địa cũng như tính toán lưới toạ độ bản đồ dùng cho bản đồ địa hình tỷ lệ lớn. Bề mặt trái đất được biểu diễn theo từng múi kinh tuyến, theo vĩ độ, múi lấy từ cực này tới cực kia, còn theo kinh độ thường lấy kéo dài từ 30 đến 60. Kinh vĩ tuyến được biểu thị bằng những đường cong, trừ xích đạo và kinh tuyến trục. Mỗi múi có gốc toạ độ riêng, cho phép ta thu nhỏ sai số trên lưới chiếu. Ở Việt Nam, lưới chiếu Gauss- Kriugera được sử dụng rộng rãi áp dụng phép chiếu với múi 6 0 cho các bản đồ từ 1: 10.000 đến 1: 500.000. Áp dụng với múi chiếu 30 cho các bản đồ 1: 5.000 và lớn hơn. Lãnh thổ Việt Nam nằm trong các múi 60 thứ 18, 19 tính từ kinh tuyến Greenwich, gốc toạ độ của mỗi múi là điểm giao nhau của xích đạo và kinh tuyến trục, kinh tuyến trục là trục X, xích đạo là trục Y. Để tránh tung độ (Y), âm (-), người ta cộng thêm vào tung độ giá trị 500.000m. Nhiều khi người ta ghi số chỉ tên múi vào đầu giá trị y: Ví dụ: y = 18 586 000 Y = 19 237 000 Hệ toạ độ Gauss- Kriugera là hệ toạ độ vuông góc phẳng, sử dụng phép chiếu Gauss- Kriugera để tính toán mạng lưới cơ sở trắc địa theo toạ độ địa lý tính trong Elipxoid Krassobski 9 Phép chiếu UTM và hệ toạ độ UTM ở Việt Nam Lưới chiếu UTM là cùng một dạng công thức lưới chiếu giữ góc Gauxơ Krugơ. Ưu điểm của lưới chiếu là chỉ cần một bài toán cho một múi lưới chiếu là có thể giải quyết việc biên chế bản đồ địa hình cho phạm vi toàn cầu. Nhược điểm là không thể chia múi nhỏ theo hệ phân đối múi lưới chiếu Gauxơ. Nói tóm lại khi dùng phương pháp chiếu đồ chuyển các đối tượng địa lý từ bề mặt cầu của quả đất lên mặt phẳng sẽ có những điểm, đường, diện tích, góc không có sai số hoặc rất nhỏ, không đáng kể, nhưng cũng có chỗ bị co lại hoặc giãn ra, hình dáng chúng bị méo mó đi mà người ta thường gọi là biến dạng bản đồ. Đó là sự phá vỡ các tính chất hình học - chiều dài đường thẳng, góc, hình dạng và diện tích các đối tượng trên bề mặt đất - trong biến dạng của chúng trên mặt phẳng. Phép chiếu UTM là phép chiếu hình trụ ngang đồng góc thoả mãn điều kiện: kinh tuyến giữa là đường thẳng và trục đối xứng - Tỷ lệ độ dài m0 trên kinh tuyến trục là m0 = const = 09996. Trong phép chiếu UTM, có 2 đường chuẩn, giá trị m0 = 1. Hai đường chuẩn này đối xứng với nhau qua kinh tuyến trục và cắt xích đạo tại những điểm cách kinh tuyến 31
  32. giữa một khoảng λ ≈ 10 30. Do đó các trị số biến dạng trong phép chiếu UTM nhỏ hơn trong phép chiếu Gauss. Nếu dùng Elipxoid có kích thước và định tâm giống nhau thì sự chuyển đổi giữa hai phép chiếu Gauss- Kriugera và UTM sẽ rất đơn giản. Lưới chiếu UTM ở Việt Nam múi 60 được áp dụng thành lập bản đồ địa hình thời kỳ trước năm 1975 bằng phương pháp chụp ảnh hàng không. Do sử dụng Elipxoid Everest 1830 việc chuyển đổi giữa hai phép chiếu trở nên phức tạp và làm hạn chế khái niệm sử dụng tài liệu bản đồ với toạ độ UTM. 2.2.2. Khung bản đồ Khung bản đồ có rất nhiều dạng. Trên phần lớn các bản đồ khung là một đường giới hạn lãnh thổ được thể hiện gọi là khung trong song song với khung trong người ta vẽ khung ngoài có tính chất trang trí giữa khung trong và khung ngoài là trị số các đường kinh vĩ tuyến, địa danh các đường phụ cận, nút giao thông gần nhất. 2.2.3. Bố cục bản đồ Là sự bố trí khu vực được thành lập bản đồ trên bản đồ, xác định khung của nó, sắp xếp những yếu tố trình bày ngoài khung và những tư liệu bổ sung. Các bản đồ địa hình bao giờ cũng định hướng kinh tuyến giữa theo B-N. Trong khung biểu thị khu vực được thành lập liên tục và không lập lại trên những mảnh phụ cận. Bố trí tên bản đồ, số hiệu mảnh, tỷ lệ, các tài liệu tra cứu và giải thích dựa theo mẫu qui định. Đối với các bản đồ chuyên đề, trong khung bản đồ có thể bố trí bản chú thích, tài liệu tra cứu, đồ thị, bản đồ phụ Tên bản đồ, tỷ lệ cũng có thể đặt ở trong khung. 2.2.4. Phân mảnh bản đồ Phụ thuộc vào tỷ lệ và lãnh thổ mà bản đồ có thể nằm trên 1 hoặc nhiều mảnh. Bản đồ địa hình chính là loại bản đồ nhiều mảnh có cách phân mảnh và đánh số được qui định chặt chẽ, có thể phân mảnh bản đồ theo lưới kinh vĩ tuyến hoặc theo km, hoặc theo khung bản đồ có kích thước đặt sẵn, Hệ thống đánh số bản đồ nhiều mảnh giúp ta dễ dàng và nhanh chóng tìm thấy các mảnh cần thiết. Sự phân mảnh và đánh số các bản đồ địa hình Việt Nam • Bản đồ 1:1.000.000 có khung hình thang 40 theo vĩ độ 60 theo kinh độ được đánh số bằng tên đai và tên múi theo cách đánh số của bản đồ quốc tế 1:1000T, các đai 40 theo vĩ tuyến được đánh số từ xích đạo lần lượt từ A đến V. Các múi 60 theo vĩ tuyến được đánh số từ kinh tuyến 1800 ngược chiều kim đồng hồ từ 1 đến 60. Ví dụ: F- 48, F- 49 • Bản đồ 1: 1.000.000 là cơ sở để phân mảnh và đánh số các bản đồ tỷ lệ lớn hơn. 32
  33. • Mảnh bản đồ 1: 1.000.000 chia làm 4 mảnh bản đồ tỷ lệ 1: 500.000, đánh số A,B,C,D. Số liệu của mảnh 1: 500.000 là số hiệu 1: 1T+ số hiệu mảnh hình thang: F- 48 - A,F- 48-B. • Mảnh bản đồ 1: 1.000.000 chia ra làm 36 mảnh bản đồ 1: 200.000 được đánh số hiệu bằng chữ số La Mã. Ví dụ: F-48-XI. • Mảnh bản đồ 1: 1.000.000 chia ra làm 144 mảnh bản đồ 1: 100.000 đánh số bằng chữ Ả Rập F - 48- 143. • Mảnh bản đồ 1: 100.000 hạn chế bởi hình thang 20x30 là cơ sở để phân mảnh và đánh số các tỷ lệ lớn hơn. • Mảnh bản đồ 1: 100.000 chia ra làm 4 mảnh 1:50.000 đánh số A, B, C, D; F-48-143- A, 10,15 • Mảnh 50.000 chia ra làm 4 mảnh 1: 25.000; đánh số a,b,c,d; F-48-143-A-b 5,7,5 • Mảnh 25.000 chia ra 4 mảnh 1: 10.000 đánh số 1 đến 4. Ví dụ: F-48-143-A-b- 1,2,5,3,75 • Mảnh 1:100.000 chia ra làm 384 mảnh 1: 5.000 đánh số từ 1 đến 324. Ví dụ: F-48- 143-(322) • Mảnh 1:5000 chia ra làm 6 mảnh 1: 2000 đánh số từ a đến f 2.2.5. Phân loại bản đồ Để tiện lợi chi việc nghiên cứu, bảo quản và sử dụng các loại bản đồ địa lý, các loại bản đồ địa lý được phân loại theo nhiều dấu hiệu: a. Theo nội dung Phân làm 2 nhóm lớn: bản đồ địa lý chung và bản đồ chuyên đề: Bản đồ địa lý chung: là bản đồ địa lý biểu thị toàn bộ các yếu tố cơ bản của lãnh thổ, mức độ chi tiết phụ thuộc vào tỷ lệ và mục đích sử dụng bản đồ địa hình chính là những bản đồ địa lý chung tỷ lệ lớn. Các bản đồ phản ánh địa thế chi tiết hơn và ở tỉ lệ lớn là chủ yếu. Bản đồ chuyên đề: là bản đồ chỉ nói về một chuyên ngành, một bộ môn. Các bản đồ chuyên đề là những bản đồ chỉ thể hiện chi tiết và thật đầy đủ một yếu tố (hoặc một số yếu tố) trong nội dung của bản đồ địa lý tổng quát, ví dụ: thực vật, đường sá hay dân cư, Các bản đồ chuyên đề phản ánh các hiện tượng tự nhiên hoặc xã hội rất đa dạng như: khí hậu, mật độ dân, kết cấu địa chất của lớp vỏ trái đất, phân vùng kinh tế, b. Theo tỷ lệ Phân ra làm tỷ lệ lớn, trung bình và tỷ lệ nhỏ. Sự phân loại này có tính chất tương đối, không cố định, phụ thuộc vào nhóm nội dung. Đối với bản đồ địa lý chung phân ra: - Bản đồ địa lý chung tỷ lệ trung bình: 1:200.000- 1: 1.000.000 bản đồ hình khái quát 33
  34. - Bản đồ địa lý chung tỷ lệ nhỏ 1: 200.000 bản đồ địa hình - Các bản đồ địa hình lại phân ra: - Bản đồ địa hình tỷ lệ nhỏ 50,100 T - Bản đồ địa hình tỷ lệ trung bình 10,25T - Bản đồ địa hình tỷ lệ lớn 5.2T - Sơ đồ 1:1000, 1:500 c. Mục đích sử dụng - Bản đồ nhiều mục đích sử dụng - Bản đồ chuyên môn. Dùng để giải quyết những nhiệm vụ nhất định hoặc đáp ứng các đối tượng sử dụng nhất định. Thuộc vào loại này có các bản đồ: ƒ Các bản đồ tra cứu ƒ Bản đồ giáo khoa ƒ Bản đồ quân sự ƒ Bản đồ du lịch ƒ Bản đồ giao thông ƒ Bản đồ đánh giá thiết kế ƒ Bản đồ dự báo d. Theo mức độ bao quát lãnh thổ Phân ra bản đồ bao quát thế giới, châu lục, khu vực, quốc gia, tỉnh e. Theo tính chất sử dụng - Bản đồ treo tường - Bản đồ Atlat f. Phân loại theo đề tài Theo đề tài các bản đồ chuyên đề được phân làm 2 nhóm lớn: bản đồ các hiện tượng tự nhiên và bản đồ kinh tế xã hội. * Các bản đồ tự nhiên • Địa chất: địa chất chung, địa chất thuỷ văn, địa chất công trình, địa tầng, kiến tạo, thạch học, khoáng sản, địa hoá • Địa hình mặt đất : địa mạo, đẳng cao, độ sâu 34
  35. • Khí hậu; lượng mưa, khí tượng • Địa vật lý • Hải dương • Thuỷ văn • Thổ nhường • Thực vật • Động vật • * Bản đồ các hiện tượng xã hội • Bản đồ dân cư: phân bố dân cư, thành phần dân cư, di chuyển dân cư, nhân chủng học, phân bố và thành phần lao động • Bản đồ kinh tế: Bản đồ kinh tế chung, tài nguyên thiên nhiên • Bản đồ giáo dục, văn hoá, y tế • Bản đồ hành chính- chính trị • Bản đồ lịch sử • Bản đồ môi trường và bảo vệ môi trường. * Bản đồ kỹ thuật Thiết kế, hàng hải, hàng không, địa chính. Sự phân loại trên bản đồ có tính chất tương đối tuỳ theo mục đích sử dụng mà các yếu tố nội dung của bản đồ chuyên đề có thể thay đổi. 2.2.6. Các phương pháp biểu thị hiện tượng trên bản đồ (các phương pháp bản đồ) Khi thành lập bản đồ - bản đồ chuyên đề người ta sử dụng các phương pháp khác nhau để thể hiện các yếu tố nội dung. Mỗi phương pháp có thể sử dụng độc lập hoặc sử dụng phối hợp với các phương pháp khác, các phương pháp bản đồ được xây dựng căn cứ vào đặc điểm của hiện tượng, sự vật và đặc điểm phân bố của chúng trong khu vực. a. Phương pháp đường đẳng trị Dùng trong trường hợp cần biểu thị trên bản đồ các hiện tượng có sự thay đổi đều đặn và có sự phân bố liên tục như: Độ cao mặt đất, nhiệt độ không khí, lượng mưa Đường đẳng trị là những đường cong điều hoà nối liền các điểm có cùng trị số của 35
  36. hiện tượng. Sự vật được thể hiện tuỳ theo hiện tượng, sự vật được biểu thị mà đường đẳng trị có thể có các tên gọi riêng. - Đường đẳng cao (bình độ, đồng mức) nối liền các điểm có toạ độ cao tuyệt đối tương đối giống nhau - Đường đẳng sâu - Đường đẳng áp - Đẳng trị thiên cùng độ lệch từ tính, Để xây dựng đường đẳng trị cần phải có đủ số lượng để các điểm trên bản đồ có giá trị hoặc chỉ số được xác định. Nối liền các điểm có giá trị như nhau. Kết hợp với phương pháp nội suy, ngoại suy bằng những đường cong đều đặn ta có các đường đẳng trị. Giá trị của các đường đẳng trị được ghi ở đầu hoặc ở giữa đường; đôi khi người ta tô màu vào khoảng giữa các đường đẳng trị. Phương pháp đường đẳng trị cho phép ta xác định chỉ số của hiện tượng được biểu thị ở bất kỳ điểm nào trên bản đồ. Dựa theo sự phân bố các đường đẳng trị ta có thể nghiên cứu đặc điểm và các qui luật phân bố biến đổi của hiện tượng. Điều này rất rõ với trường hợp các đường đẳng cao, đẳng sâu. Bản đồ xây dựng theo phương pháp đẳng trị cho phép ta tái hiện lại bề mặt thực tế hoặc trừu tượng của hiện tượng, thực hiện các phép đo đạc, nghiên cứu chi tiết với độ chính xác cao b. Phương pháp nền chất lượng và số lượng Dùng để biểu thị các hiện tượng có sự phân bố liên tục. Là phương pháp biểu thị những sự phân biệt về phương diện số lượng hoặc chất lượng của một hiện tượng nào đó trong phạm vi lãnh thổ biểu thị bằng cách phân chia lãnh thổ đó ra những phần dựa theo các dấu hiệu chất lượng đã xác định, mỗi phần được tô bằng một màu hoặc một dạng hình vẽ. c. Phương pháp khoanh vùng Được dùng để thể hiện các đối tượng hoặc các hiện tượng phân bố tính chất cá biệt, ví dụ sự phân bố của một số loại cây trồng hay loại động vật thực vật hoang dại, phân bố dân tộc thiểu số, khu vực có khoáng sản Phân biệt vùng phân bố tuyệt đối và vùng phân bố tương đối. ƒ Vùng phân bố tuyệt đối: hiện tượng được biểu thị không có ở ngoài phạm vi, ƒ vùng phân bố tương đối hiện tượng được biểu thị vẫn có ở ngoài phạm vi nhưng đối với số lượng không đáng kể. Trong phạm vi của từng vùng phân bố người ta tô màu, phân bố của các chấm hoặc ký hiệu, nét gạch, ghi chú để thể hiện nội dung ranh giới của vùng phân bố có thể được xác định và thể hiện rõ bằng đường nét liền, nét đứt hoặc không thể hiện. 36
  37. d. Phương pháp chấm điểm Dùng để biểu thị các hiện tượng phân bố rải rác trên lãnh thổ bằng cách sử dụng các điểm tròn kích thước như nhau và đại diện cho một số giá trị số lượng của các hiện tượng biểu thị giá trị đó gọi là trọng lượng của các điểm. Các điểm được đặt lên bản đồ sẽ có sự phân bố không đồng đều và có mật độ khác nhau tương ứng với sự phân bố thực của hiện tượng, sự phản ánh đúng đắn sự phân bố của các đối tượng bằng phương pháp điểm chỉ có thể đạt được nếu trên lãnh thổ tiến hành thống kê hiện tượng theo những đơn vị đủ nhỏ. Khi đó điều quan trọng là phải lựa chọn chính xác kích thước điểm và định ra giá trị cho nó, cần phải chọn kích thước điểm sao cho nơi đối tượng phân bố dày đặc nhất là các điểm không chồng chéo lên nhau. Các điểm được phân bố đều đặn trên phạm vi đã tiến hành thống kê hiện tượng.Do đó trên nền địa lý của bản đồ người ta vạch những đường ranh giới phụ thuộc bỏ đi sau khi phân bố các điểm. Có trường hợp sử dụng các điểm có màu sắc khác nhau để thể hiện các đặc trưng phụ thuộc đặc trưng chất lượng của đối tượng phương pháp chấm điểm sử dụng thành lập bản đồ dân cư, phân bố diện tích trồng trọt, e. Phương pháp ký hiệu đường Dùng để thể hiện các hiện tượng và các đối tượng có dạng đường nét và những đối tượng có dạng kéo dài mà chiếu rộng không thể hiện theo tỷ lệ bản đồ. Ví dụ: Các đường ranh giới, đường phân thuỷ, đứt gãy kiến tạo, đường giao thông sông một nét Các đặc trưng chất lượng, số lượng của đối tượng được truyền đạt bằng hình vẽ, màu sắc, cấu trúc, độ rộng của ký hiệu nét. 9 Phương pháp ký hiệu đường chuyển động Phương pháp dùng để thể hiện những sự chuyển dịch khác nhau trong không gian, ví dụ di chuyển trên lãnh thổ của một hiện tượng nào đó, như hướng gió, sự vận chuyển hàng hoá, dòng biển hướng di cư của các loài động vật Phương tiện truyền đạt thông tin thông thường là các mũi tên và các dãy, các đặc trưng chất lượng và số lượng được thể hiện thông qua hình dạng, cấu trúc, màu sắc và kích thước của ký hiệu. Hướng của các mũi tên chỉ hướng chuyển động, các ký hiệu đường chuyển động có thể mô tả chính xác hoặc mang tính chất sơ lược đường đi của chuyển động. 9 Phương pháp biểu đồ định vị Dùng để thể hiện những hiện tượng biến đổi theo mùa hoặc có tính chất chu kỳ. Phương pháp biểu đồ định vị có khả năng thể hiện tiến trình, độ lớn, tính liên tục và tần xuất của hiện tượng. Ví dụ sự thay đổi trong năm của nhiệt độ không khí, lượng mưa, sự phân bố dòng chảy hàng năm của sông ngòi, hướng gió và sức gió tại các trạm bằng các biểu đồ, đồ thị được định vị. 38
  38. 9 Phương pháp ký hiệu Là phương pháp dùng các ký hiệu ngoài tỷ lệ để thể hiện các đối tượng để được xác định tại các điểm hoặc có kích thước không thể hiện được trên bản đồ hoặc diện tích của nó trên bản đồ nhỏ hơn diện tích của ký hiệu Phương pháp ký hiệu có khả năng truyền đạt được các đặc trưng chất lượng, số lượng, cấu trúc, sự phát triển của các đối tượng và hiện tượng. Các ký hiệu có thể phân ra làm 3 loại: - Ký hiệu hình học: Có dạng hình học đơn giản (vuông, tam giác, tròn) được phân biệt bằng hình dạng, kích thước, màu sắc, cấu trúc, định hướng. Ký hiệu hình học đơn giản dễ nhận biết và xác định vị trí , có nhiều khả năng truyền đạt thông tin. - Ký hiệu chữ: Ký hiệu gồm một, hai chữ cái đầu tiên tên gọi của đối tượng hoặc hiện tượng thường dùng để thể hiện các mỏ khoáng sản, các ký hiệu chữ dễ hiểu, dễ nhớ nhưng khó thể hiện chính xác vị trí của đối tượng thường được kết hợp với ký hiệu hình học. - Ký hiệu trực quan: có dạng gợi cho ta liên tưởng đến đối tượng được biểu thị. Ví dụ: để thể hiện bến cảng, sân bay các ký hiệu này có ưu điểm là trực quan song cũng như ký hiệu chữ khó xác định vị trí của đối tượng trên bản đồ. 9 Phương pháp biểu đồ Đó là phương pháp biểu thị các giá trị số lượng tuyệt đối của các sự vật hiện tượng trong từng đơn vị phân chia lãnh thổ thông qua các hình vẽ biểu đồ trong từng đơn vị phân chia đó. Có các dạng biểu đồ sau: vuông, tròn, biểu đồ cột. Tài liệu để thành lập bản đồ là số liệu thống kê. Phương pháp biểu đồ biểu thị được độ lớn, cấu trúc và trạng thái của hiện tượng. 9 Phương pháp đồ giải Là phương pháp biểu thị các giá trị số lượng tương đối cường độ trung bình của một hiện tượng nào đó trong từng đơn vị phân chia lãnh thổ bằng cách tô màu hoặc gạch nét với cường độ phù hợp. Các bản đồ với phương pháp đồ giải được thành lập theo số liệu thống kê, ví dụ mật độ dân cư, diện tích đất gieo trồng trên đơn vị diện tích. 39
  39. Chương 3: CÁC THÀNH PHẦN CỦA HỆ THỐNG THÔNG TIN ĐỊA LÝ Công nghệ GIS bao gồm 5 hợp phần cơ bản là: ƒ Thiết bị (hardware) ƒ Phần mềm (software) ƒ Số liệu (Geographic data) ƒ Chuyên viên (Expertise) ƒ Chính sách và cách thức quản lý (Policy and management) THIẾT BỊ PHẦN MỀM SỐ LIỆU GIS CHUYÊN VIÊN CHÍNH SÁCH VÁ QUẢN LÝ Hình 3.1: Các hợp phần thiết yếu cho công nghệ GIS Một cách chi tiết có thể giải thích bao gồm các hợp phần như sau: 3.1. THIẾT BỊ (Hardware) Thiết bị bao gồm máy vi tính (computer), máy vẽ (plotters), máy in (printer), bàn số hoá (digitizer), thiết bị quét ảnh (scanners), các phương tiện lưu trữ số liệu (Floppy diskettes, optical cartridges, C.D ROM v.v ). 40
  40. SCANNER CD-ROM PRINTER DIGITIZER PERSONAL COMPUTER PLOTTER Hình 3.2: Các thành phần thiết bị cơ bản của GIS 3.1.1. Bộ xử lý trung tâm (CPU) Bộ xử lý trung tâm hay còn gọi là CPU, là phần cứng quan trọng nhất của máy vi tính. CPU không những thực hành tính toán trên dữ liệu, mà còn điều khiển sắp đặt phần cứng khác mà nó thì cần thiết cho việc quản lý thông tin theo sau thông qua hệ thống. Mặc dù bộ vi xử lý hiện đại rất nhỏ chỉ khoảng 5mm2- nó có khả năng thực hiện hàng ngàn, hoặc ngay cả hàng triệu thông tin trong một giây(the Cyber 250"máy vi tính siêu hạng") có thể thực hiện 200 triệu thông tin trên giây) 3.1.2. Bộ nhớ trong (RAM) Tất cả máy vi tính có một bộ nhớ trong mà chức năng như là "không gian làm việc" cho chương trình và dữ liệu. Bộ nhớ truy xuất ngẫu nhiên (RAM) này có khả năng giữ 1 giới hạn số lượng dữ liệu ở một số hạng thời gian (ví dụ, hệ điều hành MS- DOS mẫu có 640Kb ở RAM ). Điều này có nghĩa nó sẽ ít có khả năng thực hiện điều hành phức tạp trên bộ dữ liệu lớn trong hệ điều hành. 3.1.3. Bộ sắp xếp và lưu trữ ngoài (diskette, harddisk, CD-ROM) Băng có từ tính được giữ không những trong cuộn băng lớn (giống trong cuộn băng máy hát đĩa) mà còn trong cuộn băng nhỏ (giống như cuốn băng được dùng trong máy hát nhạc). Thuận lợi của dây băng có từ tính là nó có thể lưu trữ một số lượng lớn dữ liệu (ví dụ toàn bộ Landsat MSS đòi hỏi 8MB của khả năng lưu trữ trên một băng). Sự gia tăng khả năng lưu trữ thực hiện bằng các đĩa có từ tính. Các đĩa cứng với khả năng lưu trữ rất lớn (được sử dụng trên PCs phổ biến 20 hoặc 30Mb) mà còn ở các đĩa mềm với khả năng giới hạn (2.25 inch, với 360Kb hoặc 1.2 Mb hay 3.5inch với 720Kb hoặc 1.4Mb). Đĩa cứng thông thường được sử dụng cho lưu trữ tạm thời mà 41
  41. thông qua quá trình xử lý, sau khi dữ liệu được gán trong đĩa floppy hoặc dây băng có từ tính. 3.1.4. Các bộ phận dùng để nhập dữ liệu (INPUT DEVICES) • Digitizer Bảng số hoá bản đổ bao gồm 1 bảng hoặc bàn viết, mà bản đổ được trải rộng ra, và 1 cursor có ý nghĩa của các đường thẳng và các điểm trên bản đổ được định vị. Trong toàn bộ bàn số hoá (digitizer) việc tổ chức được ghi bởi phương pháp của một cột lưới tốt đã gắn vào trong bảng. Dây tóc của cursor phát ra do sự đẩy của từ tính điện mà nó được tìm thấy bởi cột lưới sắt và được chuyển giao đến máy vi tính như một cặp tương xứng (mm trên 1 bảng XY hệ thống tương hợp). Hầu như các cursor được vừa vặn với 4 hoặc nhiều nút cho việc chuyển các tín hiệu đặc biệt cho việc điều khiển chương trình, ví dụ để chỉ ra điểm cuối của đường thẳng. Các bảng số hoá (digitizer) hiện nay có kích thước thay đổi từ bảng nhỏ 27cmx27cm đến bảng lớn 1mx1.5m. Hình 3.3: Bảng số hoá (digitizer) • Scanner Máy ghi scanner sẽ chuyển các thông tin trên bản đồ tương xứng 1 cách tự động dưới dạng hệ thống raster. Một cách luân phiên nhau, bản đổ có thể được trải rộng ra trên bàn mà đầu scanning di chuyển trong 1 loạt đường thẳng song song nhau. Các đường quét (scan) phải được vector hoá trước khi chúng được đưa vào hệ thống cơ sở dữ liệu vector. Hình 3.4: Máy quét (Scanner) (Nguồn : Weir 1988) 42
  42. • Các bộ phận để in ấn (OUTPUT DEVICES) - Máy in (printer) Là bộ phận dùng để in ấn các thông tin, bản đổ, dưới nhiều kích thước khác nhau tuỳ theo yêu cầu của người sử dụng, thông thường máy in có khổ từ A3 đến A4. Máy in có thể là máy màu hoặc trắng đen, hoặc là máy in phun mực, Laser, hoặc máy in kim. Hình 3.5: Máy in (printer) - Máy vẽ (plotter) Đối với những yêu cầu cần thiết phải in các bản đổ có kích thước lớn, thường máy in không đáp ứng được mà ta phải dùng đến máy Plotter (máy vẽ). Máy vẽ thường có kích thước của khổ A1 hoặc A0. Hình 3.6: Máy vẽ (plotter) 3.2. PHẦN MỀM (Software) Là tập hợp các câu lệnh, chỉ thị nhằm điều khiển phần cứng của máy tính thực hiện một nhiệm vụ xác định, phần mềm hệ thống thông tin địa lý có thể là một hoặc tổ hợp các phần mềm máy tính. Phần mềm được sử dụng trong kỹ thuật GIS phải bao gồm các tính năng cơ bản sau: - Nhập và kiểm tra dữ liệu (Data input): Bao gồm tất cả các khía cạnh về biến đổi dữ liệu đã ở dạng bản đồ, trong lĩnh vực quan sát vào một dạng số tương thích. Ðây là giai đoạn rất quan trọng cho việc xây dựng cơ sở dữ liệu địa lý. - Lưu trữ và quản lý cơ sở dữ liệu (Geographic database): Lưu trữ và quản lý cơ sở dữ liệu đề cập đến phương pháp kết nối thông tin vị trí (topology) và thông tin 43
  43. thuộc tính (attributes) của các đối tượng địa lý (điểm, đường đại diện cho các đối tượng trên bề mặt trái đất). Hai thông tin này được tổ chức và liên hệ qua các thao tác trên máy tính và sao cho chúng có thể lĩnh hội được bởi người sử dụng hệ thống. - Xuất dữ liệu (Display and reporting): Dữ liệu đưa ra là các báo cáo kết quả quá trình phân tích tới người sử dụng, có thể bao gồm các dạng: bản đồ (MAP), bảng biểu (TABLE), biểu đồ, lưu đồ (FIGURE) được thể hiện trên máy tính, máy in, máy vẽ - Biến đổi dữ liệu (Data transformation): Biến đổi dữ liệu gồm hai lớp điều hành nhằm mục đích khắc phục lỗi từ dữ liệu và cập nhật chúng. Biến đổi dữ liệu có thể được thực hiện trên dữ liệu không gian và thông tin thuộc tính một cách tách biệt hoặc tổng hợp cả hai. - Tương tác với người dùng (Query input): Giao tiếp với người dùng là yếu tố quan trọng nhất của bất kỳ hệ thống thông tin nào. Các giao diện người dùng ở một hệ thống tin được thiết kế phụ thuộc vào mục đích của ứng dụng đó. Các phần mềm tiêu chuẩn và sử dụng phổ biến hiện nay trong khu vực Châu Á là ARC/INFO, MAPINFO, ILWIS, WINGIS, SPANS, IDRISIW, Hiện nay có rất nhiều phần mềm máy tính chuyên biệt cho GIS, bao gồm các phần mềm như sau: ƒ Phần mềm dùng cho lưu trữ, xử lý số liệu thông tin địa lý: ACR/INFO, SPAN,ERDAS-Imagine, ILWIS, MGE/MICROSTATION, IDRISIW, IDRISI, WINGIS, ƒ Phần mềm dùng cho lưu trữ, xử lý và quản lý các thông tin địa lý: ER- MAPPER, ATLASGIS, ARCVIEW, MAPINFO, Tuỳ theo yêu cầu và khả năng ứng dụng trong công việc cũng như khả năng kinh phí của đơn vị, việc lưu chọn một phần mềm máy tính sẽ khác nhau. 44
  44. 3.3. CHUYÊN VIÊN (Expertise) Đây là một trong những hợp phần quan trọng của công nghệ GIS, đòi hỏi những chuyên viên hướng dẫn sử dụng hệ thống để thực hiện các chức năng phân tích và xử lý các số liệu. Đòi hỏi phải thông thạo về việc lựa chọn các công cụ GIS để sử dụng, có kiến thức về các số liệu đang được sử dụng và thông hiểu các tiến trình đang và sẽ thực hiện. 3.4. SỐ LIỆU, DỮ LIỆU ĐỊA LÝ (Geographic data) Số liệu được sử dụng trong GIS không chỉ là số liệu địa lý (geo-referenced data) riêng lẽ mà còn phải được thiết kế trong một cơ sở dữ liệu (database). Những thông tin địa lý có nghĩa là sẽ bao gồm các dữ kiện về (1) vị trí địa lý, (2) thuộc tính (attributes) của thông tin, (3) mối liên hệ không gian (spatial relationships) của các thông tin, và (4) thời gian. Có 2 dạng số liệu được sử dụng trong kỹ thuật GIS là: - Cơ sở dữ liệu bản đồ: là những mô tả hình ảnh bản đồ được số hoá theo một khuôn dạng nhất định mà máy tính hiểu được. Hệ thống thông tin địa lý dùng cơ sở dữ liệu này để xuất ra các bản đồ trên màn hình hoặc ra các thiết bị ngoại vi khác như máy in, máy vẽ. ƒ Số liệu Vector: được trình bày dưới dạng điểm, đường và diện tích, mỗi dạng có liên quan đến 1 số liệu thuộc tính được lưu trữ trong cơ sở dữ liệu. ƒ Số liệu Raster: được trình bày dưới dạng lưới ô vuông hay ô chữ nhật đều nhau, giá trị được ấn định cho mỗi ô sẽ chỉ định giá trị của thuộc tính. Số liệu của ảnh Vệ tinh và số liệu bản đổ được quét (scanned map) là các loại số liệu Raster. - Số liệu thuộc tính (Attribute): được trình bày dưới dạng các ký tự hoặc số, hoặc ký hiệu để mô tả các thuộc tính của các thông tin thuộc về địa lý. Trong các dạng số liệu trên, số liệu Vector là dạng thường sử dụng nhất. Tuy nhiên, số liệu Raster rất hữu ích để mô tả các dãy số liệu có tính liên tục như: nhiệt độ, cao độ và thực hiện các phân tích không gian (Spatial analyses) của số liệu. Còn số liệu thuộc tính được dùng để mô tả cơ sở dữ liệu. Có nhiều cách để nhập số liệu, nhưng cách thông thường nhất hiện nay là số hoá (digitizing) bằng bàn số hoá (digitizer), hoặc thông qua việc sử dụng máy quét ảnh (Scanner) 3.5. CHÍNH SÁCH VÀ QUẢN LÝ (Policy and management) Ðây là hợp phần rất quan trọng để đảm bảo khả năng hoạt động của hệ thống, là yếu tố quyết định sự thành công của việc phát triển công nghệ GIS. Hệ thống GIS cần 45
  45. được điều hành bởi một bộ phận quản lý, bộ phận này phải được bổ nhiệm để tổ chức hoạt động hệ thống GIS một cách có hiệu quả để phục vụ người sử dụng thông tin. Để hoạt động thành công, hệ thống GIS phải được đặt trong 1 khung tổ chức phù hợp và có những hướng dẫn cần thiết để quản lý, thu thập, lưu trữ và phân tích số liệu, đồng thời có khả năng phát triển được hệ thống GIS theo nhu cầu. Hệ thống GIS cần được điều hành bởi 1 bộ phận quản lý, bộ phận này phải được bổ nhiệm để tổ chức hoạt động hệ thống GIS một cách có hiệu quả để phục vụ người sử dụng thông tin. Trong quá trình hoạt động, mục đích chỉ có thể đạt được và tính hiệu quả của kỹ thuật GIS chỉ được minh chứng khi công cụ này có thể hỗ trợ những người sử dụng thông tin để giúp họ thực hiện được những mục tiêu công việc. Ngoài ra việc phối hợp giữa các cơ quan chức năng có liên quan cũng phải được đặt ra, nhằm gia tăng hiệu quả sử dụng của GIS cũng như các nguồn số liệu hiện có. Như vậy, trong 5 hợp phần của GIS, hợp phần chính sách và quản lý đóng vai trò rất quan trọng để đảm bảo khả năng hoạt động của hệ thống, đây là yếu tố quyết định sự thành công của việc phát triển công nghệ GIS. Trong phối hợp và vận hành các hợp phần của hệ thống GIS nhằm đưa vào hoạt động có hiệu quả kỹ thuật GIS, 2 yếu tố huấn luyện và chính sách - quản lý là cơ sở của thành công. Việc huấn luyện các phương pháp sử dụng hệ thống GIS sẽ cho phép kết hợp các hợp phần: (1) Thiết bị (2) Phần mềm (3) Chuyên viên và (4) Số liệu với nhau để đưa vào vận hành. Tuy nhiên, yếu tố chính sách và quản lý sẽ có tác động đến toàn bộ các hợp phần nói trên, đồng thời quyết định đến sự thành công của hoạt động GIS. 46
  46. Chương 4: CẤU TRÚC CƠ SỞ DỮ LIỆU TRONG GIS Một cơ sở dữ liệu của hệ thống thông tin địa lý có thể chia ra làm 2 loại số liệu cơ bản: số liệu không gian và phi không gian. Mỗi loại có những đặc điểm riêng và chúng khác nhau về yêu cầu lưu giữ số liệu, hiệu quả, xử lý và hiển thị. Số liệu không gian là những mô tả số của hình ảnh bản đồ, chúng bao gồm toạ độ, quy luật và các ký hiệu dùng để xác định một hình ảnh bản đồ cụ thể trên từng bản đồ. Hệ thống thông tin địa lý dùng các số liệu không gian để tạo ra một bản đồ hay hình ảnh bản đồ trên màn hình hoặc trên giấy thông qua thiết bị ngoại vi, Số liệu phi không gian là những diễn tả đặc tính, số lượng, mối quan hệ của các hình ảnh bản đồ với vị trí địa lý của chúng. Các số liệu phi không gian được gọi là dữ liệu thuộc tính, chúng liên quan đến vị trí địa lý hoặc các đối tượng không gian và liên kết chặt chẽ với chúng trong hệ thống thông tin địa lý thông qua một cơ chế thống nhất chung. 4.1. MÔ HÌNH THÔNG TIN KHÔNG GIAN Dữ liệu là trung tâm của hệ thống GIS, hệ thống GIS chứa càng nhiều thì chúng càng có ý nghĩa. Dữ liệu của hệ GIS được lưu trữ trong CSDL và chúng được thu thập thông qua các mô hình thế giới thực. Dữ liệu trong hệ GIS còn được gọi là thông tin không gian. Đặc trưng thông tin không gian là có khả năng mô tả “vật thể ở đâu” nhờ vị trí tham chiếu, đơn vị đo và quan hệ không gian. Chúng còn khả năng mô tả “hình dạng hiện tượng” thông qua mô tả chất lượng, số lượng của hình dạng và cấu trúc. Cuối cùng, đặc trưng thông tin không gian mô tả “quan hệ và tương tác” giữa các hiện tượng tự nhiên. Mô hình không gian đặc biệt quan trọng vì cách thức thông tin sẽ ảnh hưởng đến khả năng thực hiện phân tích dữ liệu và khả năng hiển thị đồ hoạ của hệ thống. 4.1.1.Hệ thống Vector 4.1.1.1 Kiểu đối tượng điểm (Points) Điểm được xác định bởi cặp giá trị đ. Các đối tượng đơn, thông tin về địa lý chỉ gồm cơ sở vị trí sẽ được phản ánh là đối tượng điểm. Các đối tượng kiểu điểm có đặc điểm: 9 Là toạ độ đơn (x,y) 9 Không cần thể hiện chiều dài và diện tích 47
  47. Hình 4.1: Số liệu vector được biểu thị dưới dạng điểm (Point). Tỷ lệ trên bản đồ tỷ lệ lớn, đối tượng thể hiện dưới dạng vùng. Tuy nhiên trên bản đồ tỷ lệ nhỏ, đối tượng này có thể thể hiện dưới dạng một điểm. Vì vậy, các đối tượng điểm và vùng có thể được dùng phản ánh lẫn nhau. 4.1.1.2. Kiểu đối tượng đường (Arcs) Đường được xác định như một tập hợp dãy của các điểm. Mô tả các đối tượng địa lý dạng tuyến, có các đặc điểm sau: 9 Là một dãy các cặp toạ độ 9 Một arc bắt đầu và kết thúc bởi node 9 Các arc nối với nhau và cắt nhau tại node 9 Hình dạng của arc được định nghĩa bởi các điểm vertices 9 Độ dài chính xác bằng các cặp toạ độ Hình 4.2: Số liệu vector được biểu thị dưới dạng Arc 48
  48. 4.1.1.3. Kiểu đối tượng vùng (Polygons) Vùng được xác định bởi ranh giới các đường thẳng. Các đối tượng địa lý có diện tích và đóng kín bởi một đường được gọi là đối tượng vùng polygons, có các đặc điểm sau: 9 Polygons được mô tả bằng tập các đường (arcs) và điểm nhãn (label points) 9 Một hoặc nhiều arc định nghĩa đường bao của vùng 9 Một điểm nhãn label points nằm trong vùng để mô tả, xác định cho mỗi một vùng. Hình 4.3: Số liệu vector được biểu thị dưới dạng vùng (Polygon) Hình 4.4: Một số khái niệm trong cấu trúc cơ sở dữ liệu bản đồ. 49
  49. 4.2.2. Hệ thống Raster Mô hình dữ liệu dạng raster phản ánh toàn bộ vùng nghiên cứu dưới dạng một lưới các ô vuông hay điểm ảnh (pixcel). Mô hình raster có các đặc điểm: 9 Các điểm được xếp liên tiếp từ trái qua phải và từ trên xuống dưới. 9 Mỗi một điểm ảnh (pixcel) chứa một giá trị. 9 Một tập các ma trận điểm và các giá trị tương ứng tạo thành một lớp (layer). 9 Trong cơ sở dữ liệu có thể có nhiều lớp. Mô hình dữ liệu raster là mô hình dữ liệu GIS được dùng tương đối phổ biến trong các bài toán về môi trường, quản lý tài nguyên thiên nhiên. Mô hình dữ liệu raster chủ yếu dùng để phản ánh các đối tượng dạng vùng là ứng dụng cho các bài toán tiến hành trên các loại đối tượng dạng vùng: phân loại; chồng xếp. Các nguồn dữ liệu xây dựng nên dữ liệu raster có thể bao gồm: • Quét ảnh • Ảnh máy bay, ảnh viễn thám • Chuyển từ dữ liệu vector sang • Lưu trữ dữ liệu dạng raster. • Nén theo hàng (Run lengh coding). • Nén theo chia nhỏ thành từng phần (Quadtree). • Nén theo ngữ cảnh (Fractal). Trong một hệ thống dữ liệu cơ bản raster được lưu trữ trong các ô (thường hình vuông) được sắp xếp trong một mảng hoặc các dãy hàng và cột. Nếu có thể, các hàng và cột nên được căn cứ vào hệ thống lưới bản đổ thích hợp. Việc sử dụng cấu trúc dữ liệu raster tất nhiên đưa đến một số chi tiết bị mất. Với lý do này, hệ thống raster-based không được sử dụng trong các trường hợp nơi có các chi tiết có chất lượng cao được đòi hỏi. 50
  50. Hình 4.5: Sự biểu thị kết quả bản đồ dưới dạng Raster 4.2.3. Chuyển đổi cơ sở dữ liệu dạng vector và raster Việc chọn của cấu trúc dử liệu dưới dạng vector hoặc raster tuỳ thuộc vào yêu cầu của người sử dụng, đối với hệ thống vector, thì dữ liệu được lưu trữ sẽ chiếm diện tích nhỏ hơn rất nhiều so với hệ thống raster, đồng thời các đường contour sẽ chính xác hơn hệ thống raster. Ngoài ra cũng tuỳ vào phần mềm máy tính đang sử dụng mà nó cho phép nên lưu trữ dữ liệu dưới dạng vector hay raster. Tuy nhiên đối với việc sử dụng ảnh vệ tinh trong GIS thì nhất thiết phải sử dụng dưới dạng raster. Một số công cụ phân tích của GIS phụ thuộc chặt chẽ vào mô hình dữ liệu raster, do vậy nó đòi hỏi quá trình biến đổi mô hình dữ liệu vector sang dữ liệu raster, hay còn gọi là raster hoá. Biến đổi từ raster sang mô hình vector, hay còn gọi là vector hoá, đặc biệt cần thiết khi tự động quét ảnh. Raster hoá là tiến trình chia đường hay vùng thành các ô vuông (pixcel). Ngược lại, vector hoá là tập hợp các pixcel để tạo thành đường hay vùng. Nết dữ liệu raster không có cấu trúc tốt, thí dụ ảnh vệ tinh thì việc nhận dạng đối tượng sẽ rất phức tạp. Nhiệm vụ biến đổi vector sang raster là tìm tập hợp các pixel trong không gian raster trùng khớp với vị trí của điểm, đường, đường cong hay đa giác trong biểu diễn vector. Tổng quát, tiến trình biến đổi là tiến trình xấp xỉ vì với vùng không gian cho trước thì mô hình raster sẽ chỉ có khả năng địa chỉ hoá các vị trí toạ độ nguyên. Trong mô hình vector, độ chính xác của điểm cuối vector được giới hạn bởi mật độ hệ thống toạ độ bản đồ còn vị trí khác của đoạn thẳng được xác định bởi hàm toán học. 51
  51. Hình 4.6: Sự chuyển đổi dữ liệu giữa raster và vector (Nguồn : Tor Bernhardsen, 1992) 4.2.4. Thuận lợi và bất lợi của hệ thống dữ liệu raster và vector 4.2.4.1. Thuận lợi của hệ thống cơ sở dữ liệu raster ƒ Vị trí địa lý của mỗi ô được xác định bởi vị trí của nó trong ô biểu tượng, hình ảnh có thể được lưu trữ trong một mảng tương xứng trong máy vi tính cung cấp đủ dữ liệu bất kỳ lúc nào. Vì vậy mỗi ô có thể nhanh chóng và dễ dàng được định địa chỉ trong máy theo vị trí địa lý của nó. ƒ Những vị trí kế cận được hiện diện bởi các ô kế cận, vì vậy mối liên hệ giữa các ô có thể được phân tích một cách thuận tiện ƒ Quá trình tính toán đơn giản hơn và dễ dàng hơn cơ sở hệ thống dữ liệu vector. ƒ Đơn vị bản đồ ranh giới thửa được trình bày một cách tự nhiên bởi giá trị ô khác nhau, khi giá trị thay đổi, việc chỉ định ranh giới thay đổi. 4.2.4.2. Bất lợi của hệ thống dữ liệu raster ƒ Khả năng lưu trữ đòi hỏi lớn hơn nhiều so với hệ thống cơ sở dữ liệu vector. ƒ Kích thước ô định rõ sự quyết định ở phương pháp đại diện ở phương pháp đại diện. Điều này đặc biệt khó dễ cân xứng với sự hiện diện đặc tính thuộc về đường thẳng. Thường hầu như hình ảnh gần thì nối tiếp nhau, điều này có nghĩa là nó phải tiến hành một bản đồ hoàn chỉnh chính xác để thay đổi 1 ô đơn. Quá trình tiến hành của dữ liệu về kết hợp thì choáng nhiều chỗ hơn với 1 hệ thống cơ sở vector. 52
  52. Dữ liệu được đưa vào hầu như được số hoá trong hình thức vector, vì thế nó phải chính xác 1 vector đến sự thay đổi hoạt động raster để đổi dữ liệu hệ số hoá vào trong hình thức lưu trữ thích hợp. Điều này thì khó hơn việc xây dựng vào trong bản đồ từ dữ liệu raster. 4.2.4.3. Thuận lợi của hệ thống cơ sở vector ƒ Việc lưu trữ được đòi hỏi ít hơn hệ thống cơ sở dữ liệu raster ƒ Bản đồ gốc có thể được hiện diện ở sự phân giải gốc của nó. ƒ Đặc tính phương pháp như là các kiểu từng, đường sá, sông suối, đất đai có thể được khôi phục lại và tiến triển 1 cách đặc biệt. ƒ Điều này dễ hơn để kết hợp trạng thái khác nhau của phương pháp mô tả dữ liệu với 1 đặc tính phương pháp đơn. ƒ Hệ số hoá các bản đổ không cần được khôi phục lại từ hình thức raster. ƒ Dữ liệu lưu trữ có thể được tiến triển trong bản đồ kiểu dạng đường thẳng mà không 1 raster để sự khôi phục vector. 4.2.4.4. Bất lợi của hệ thống cơ sở dữ liệu vector ƒ Vị trí của điểm đỉnh cần được lưu trữ 1 cách rõ ràng ƒ Mối quan hệ của những điểm này phải được định dạng trong 1 cấu trúc thuộc về địa hình học, mà nó có lẽ khó để hiểu và điều khiển. ƒ Thuật toán cho việc hoàn thành chức năng thì hoàn toàn tương đương trong hệ thống cơ sở dữ liệu raster là quá phức tạp và việc hoàn thành có lẽ là không xác thực. ƒ Sự thay đổi 1 cách liên tiếp dữ liệu thuộc về không gian không thể được hiện diện như raster. 1 sự khôi phục để raster được yêu cầu tiến hành dữ liệu kiểu này. 4.3. MÔ HÌNH THÔNG TIN THUỘC TÍNH Số liệu phi không gian hay còn gọi là thuộc tính là những mô tả về đặc tính, đặc điểm và các hiện tượng xảy ra tại các vị trí địa lý xác định. Một trong các chức năng đặc biệt của công nghệ GIS là khả năng của nó trong việc liên kết và xử lý đồng thời giữa dữ liệu bản đồ và dữ liệu thuộc tính. Thông thường hệ thống thông tin địa lý có 4 loại số liệu thuộc tính: - Đặc tính của đối tượng: liên kết chặt chẽ với các thông tin không gian có thể thực hiện SQL (Structure Query Language) và phân tích - Số liệu hiện tượng, tham khảo địa lý: miêu tả những thông tin, các hoạt động thuộc vị trí xác định. 53
  53. - Chỉ số địa lý: tên, địa chỉ, khối, phương hướng định vị, liên quan đến các đối tượng địa lý. - Quan hệ giữa các đối tượng trong không gian, có thể đơn giản hoặc phức tạp (sự liên kết, khoảng tương thích, mối quan hệ đồ hình giữa các đối tượng). Để mô tả một cách đầy đủ các đối tượng địa lý, trong bản đồ số chỉ dùng thêm các loại đối tượng khác: điểm điều khiển, toạ độ giới hạn và các thông tin mang tính chất mô tả (annotation). Annotation: Các thông tin mô tả có các đặc điểm: • Có thể nằm tại một vị trí xác định trên bản đồ • Có thể chạy dọc theo arc • Có thể có các kích thước, màu sắc, các kiểu chữ khác nhau • Nhiều mức của thông tin mô tả có thể được tạo ra với ứng dụng khác nhau. • Có thể tạo thông tin cơ sở dữ liệu lưu trữ thuộc tính • Có thể tạo độc lập với các đối tượng địa lý ïcó trong bản đồ • Không có liên kết với các đối tượng điểm, đường, vùng và dữ liệu thuộc tính của chúng Bản chất một số thông tin dữ liệu thuộc tính như sau: - Số liệu tham khảo địa lý: mô tả các sự kiện hoặc hiện tượng xảy ra tại một vị trí xác định. Không giống các thông tin thuộc tính khác, chúng không mô tả về bản thân các hình ảnh bản đồ. Thay vào đó chúng mô tả các danh mục hoặc các hoạt động như cho phép xây dựng, báo cáo tai nạn, nghiên cứu y tế, liên quan đến các vị trí địa lý xác định. Các thông tin tham khảo địa lý đặc trưng được lưu trữ và quản lý trong các file độc lập và hệ thống không thể trực tiếp tổng hợp chúng với các hình ảnh bản đồ trong cơ sở dữ liệu của hệ thống. Tuy nhiên các bản ghi này chứa các yếu tố xác định vị trí của sự kiện hay hiện tượng. - Chỉ số địa lý: được lưu trong hệ thống thông tin địa lý để chọn, liên kết và tra cứu số liệu trên cơ sở vị trí địa lý mà chúng đã được mô tả bằng các chỉ số địa lý xác định. Một chỉ số có thể bao gồm nhiều bộ xác định cho các thực thể địa lý sử dụng từ các cơ quan khác nhau như là lập danh sách các mã địa lý mà chúng xác định mối quan hệ không gian giữa các vị trí hoặc giữa các hình ảnh hay thực thể địa lý. Ví dụ: chỉ số địa lý về đường phố và địa chỉ địa lý liên quan đến phố đó. - Mối quan hệ không gian: của các thực thể tại vị trí địa lý cụ thể rất quan trọng cho các chức năng xử lý của hệ thống thông tin địa lý. Các mối quan hệ không gian có thể là mối quan hệ đơn giản hay lôgic, ví dụ tiếp theo số nhà 101 phải là số nhà 103 54
  54. nếu là số nhà bên lẻ hoặc nếu là bên chẵn thì cả hai đều phải là các số chẵn kề nhau. Quan hệ Topology cũng là một quan hệ không gian. Các quan hệ không gian có thể được mã hoá như các thông tin thuộc tính hoặc ứng dụng thông qua giá trị toạ độ của các thực thể. - Mối quan hệ giữa dữ liệu không gian và phi không gian: thể hiện phương pháp chung để liên kết hai loại dữ liệu đó thông qua bộ xác định, lưu trữ đồng thời trong các thành phần không gian và phi không gian. Các bộ xác định có thể đơn giản là một số duy nhất liên tục, ngẫu nhiên hoặc các chỉ báo địa lý hay số liệu xác định vị trí lưu trữ chung. Bộ xác định cho một thực thể có thể chứa toạ độ phân bố của nó, số hiệu mảnh bản đồ, mô tả khu vực hoặc con trỏ đến vị trí lưu trữ của số liệu liên quan. Bộ xác định được lưu trữ cùng với các bản ghi toạ độ hoặc mô tả số khác của các hình ảnh không gian và cùng với các bản ghi số liệu thuộc tính liên quan. Sự liên kết giữa hai loại thông tin cơ bản trong cơ sở dữ liệu GIS thể hiện theo sơ đồ sau: ID Tính Tính Tính (mã) chất 1 chất 2 chất 3 1 2 1 x x x 2 x x x 3 x x x 4 3 Hình 4.7: Mối quan hệ giữa thông tin bản đồ và thông tin thuộc tính (Nguồn : Nguyễn Thế Thận, Trần Công Yên, 2000) 55
  55. CHƯƠNG 5: CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA HỆ THỐNG THÔNG TIN ĐỊA LÝ-GIS Hệ thống thông tin địa lý trước hết là một hệ thống thông tin cũng như các hệ thống thông tin khác, ví dụ như thương mại, pháp luật, ngân hàng, Các hệ thống thông tin nói chung đều bao gồm các phần: 1. Hệ thống thiết bị phần cứng bao gồm máy tính hoặc hệ mạng máy tính, các thiết bị đầu vào, các thiết bị đầu ra. 2. Hệ thống phần mềm bao gồm phần mềm hệ thống, phần mềm quản trị, phần mềm ứng dụng. 3. Hệ thống thông tin đầu vào và hệ thống cập nhật thông tin. 4. Hệ thống CSDL bao gồm các loại dữ kiện cần thiết. 5. Hệ thống hiển thị thông tin và giao diện với người sử dụng Sự khác nhau giữa hệ thống thông tin địa lý với các hệ thống thông tin khác chỉ ở hai điểm sau: a. CSDL bao gồm các dữ liệu địa lý và các dữ liệu thuộc tính (các dữ liệu chữ - số, dữ liệu multimedial, ) và mối quan hệ giữa hai loại dữ liệu này. b. Hệ thống thông tin đầu vào và hệ thống hiển thị thông tin đòi hỏi những đặc thù riêng về độ chính xác. Hình 5.1: Sự thể hiện quang cảnh sự vật dưới các lớp bản đồ khác nhau Một hệ thống thông tin địa lý có thể bao gồm các đặc điểm chính sau: 56
  56. 5.1. KHẢ NĂNG CHỒNG LẤP CÁC BẢN ĐỒ (Map Overlaying) Việc chồng lắp các bản đồ trong kỹ thuật GIS là một khả năng ưu việt của GIS trong việc phân tích các số liệu thuộc về không gian, để có thể xây dựng thành một bản đồ mới mang các đặc tính hoàn toàn khác với bản đồ trước đây. Dựa vào kỹ thuật chồng lắp các bản đồ mà ta có các phương pháp sau: 9 Phương pháp cộng (sum) 9 Phương pháp nhân (multiply) 9 Phương pháp trừ (substract) 9 Phương pháp chia (divide) 9 Phương pháp tính trung bình (average) 9 Phương pháp hàm số mũ (exponent) 9 Phương pháp che (cover) 9 Phương pháp tổ hợp (crosstabulation) Hình 5.2: Nguyên lý khi chồng lắp các bản đồ 57
  57. Hình 5.3: Việc chồng lắp các bản đồ theo phương pháp cộng Hình 5.4: Một thí dụ trong việc chồng lắp các bản đồ. 5.2. KHẢ NĂNG PHÂN LOẠI CÁC THUỘC TÍNH (Reclassification) Một trong những điểm nổi bật trong tất cả các chương trình GIS trong việc phân tích các thuộc tính số liệu thuộc về không gian là khả năng của nó để phân loại các thuộc tính nổi bật của bản đồ. Nó là một quá trình nhằm chỉ ra một nhóm thuộc tính thuộc về một cấp nhóm nào đó. Một lớp bản đồ mới được tạo ra mang giá trị mới, mà nó được tạo thành dựa vào bản đồ trước đây. 58
  58. Việc phân loại bản đồ rất quan trọng vì nó cho ra các mẩu khác nhau. Một trong những điểm quan trọng trong GIS là giúp để nhận biết được các mẩu đó. Đó có thể là những vùng thích nghi cho việc phát triển đô thị hoặc nông nghiệp mà hầu hết được chuyển sang phát triển dân cư. Việc phân loại bản đồ có thể được thực hiện trên 1 hay nhiều bản đồ Hình 5.5: Một thí dụ trong việc phân loại lại một bản đồ. 59
  59. 5.3. KHẢ NĂNG PHÂN TÍCH (SPATIAL ANALYSIS) 9 Tìm kiếm (Searching) 9 Vùng đệm (Buffer zone) 9 Nội suy (Spatial Interpolation) 9 Tính diện tích (Area Calculation) 5.3.1. Tìm kiếm (Searching) Nếu dữ liệu được mã hoá trong hệ vector sử dụng cấu trúc lớp hoặc lớp phủ, thì dữ liệu được nhóm lại với nhau sau cho có thể tìm kiếm một lớp 1cách dễ dàng. Trong GIS phương pháp này khó khăn khi mỗi một thành phần có nhiều thuộc tính. Một hệ lớp đơn giản yêu cầu dữ liệu đối với mỗi lớp phải được phân lớp trước khi đưa vào. Vd: Tìm đường đi trên xe taxi, tìm đặc tính của một chủ hộ nào đó trên bản đồ giai thửa, theo dõi hướng bay của các loài chim di cư. Phép logic: Các thủ tục tìm kiếm dữ liệu sử dụng các thuật toán logic Boole để thao tác trên các thuộc tính và đặc tính không gian. Đại số Boole sử dụng các toán tử AND, OR, NOT tuỳ từng điều kiện cụ thể cho giá trị đúng, sai. A B NOT A A AND B A OR B A X OR B 1 1 0 1 1 0 1 0 0 0 1 1 0 1 1 0 1 1 0 0 1 0 0 0 Hình 5.6: Biểu đồ hình và bảng của các phép toán logic (Nguồn : Phạm Vọng Mạnh, và ctv. 1999) 60
  60. Các phép toán logic không có tính chất giao hoán, chỉ có mức độ ưu tiên cao hơn. Nó không chỉ được áp dụng cho các thuộc tính mà cho các đặc tính không gian. TD: Cho 2 bản đồ A & B như dưới với thuật toán and và điều kiện “Tìm những vị trí có đất phù sa và đang canh tác lúa” ta tìm kiếm được những đối tượng không gian như bản đồ C. Bản đồ A Bản đồ B AND Bản đồ C Hình 5.7: Ứng dụng thuật toán logic trong tìm kiếm không gian 5.3.2. Vùng đệm (Buffer zone) - Nếu đường biên bên trong thì gọi là lõi còn nếu bên ngoài đường biên thì gọi là đệm (buffer). Vùng đệm sử dụng nhiều thao tác phân tích và mô hình hoá không gian. 61
  61. Hình 5.8: Bản đồ vùng đệm với các khoảng cách khách nhau (Nguồn : Robert Shumowsky, 2005) Hình 5.9: Nội suy khoãng cách vùng đệm đến dòng sông (Nguồn : USGS, 2005) 5.3.3. Nội suy (Spatial Interpolation) - Trong tình huống thông tin cho ít điểm, đường hay vùng lựa chọn thì nội suy hay ngoại suy phải thực hiện để có nhiều thông tin hơn. Nghĩa là phải giải đoán giá trị hay tập giá trị mới, phần này mô tả nội suy hướng điểm, có nghĩa 1 hay nhiều điểm trong không gian được sử dụng để phát sinh giá trị mới cho vị trí khác nơi không đo dữ liệu được trực tiếp. 62
  62. Hình 5.10: Phương thức và kết quả nội suy điểm (Nguồn : Mary McDerby, 2002) 63
  63. ’ Hình 5.11: Nội suy giá trị pH đất tại các điểm khảo sát (Nguồn : USGS, 2005) - Trong thực tế nội suy được áp dụng cho mô hình hoá bề mặt khi cần phải giải đoán các giá trị mới cho bề mặt 2 chiều trên cơ sở độ cao láng giềng. 5.3.4. Tính diện tích (Area Calculation) - Phương pháp thủ công: + Đếm ô + Cân trọng lượng + Đo thước tỷ lệ - Phương pháp GIS: + Dữ liệu Vector: chia nhỏ bản đồ dưới dạng đa giác + Dữ liệu Raster: tính diện tích của 1 ô, sau đó nhân diện tích này với số lượng ô của bản đồ Với các chức năng nêu trên, kỹ thuật GIS có khả năng giải đáp được các dạng câu hỏi như sau: 9 Vị trí của đối tượng nghiên cứu: quản lý và cung cấp vị trí của các đối tượng theo yêu cầu bằng các cách khác nhau như tên địa danh, mã, vị trí, toạ độ. 9 Ðiều kiện về thuộc tính của đối tượng: thông qua phân tích các dữ liệu không gian cung cấp các sự kiện tồn tại hoặc xảy ra tại một đỉem nhất định hoặc xác định các đối tượng thoả mãn các điều kiện đặt ra. 9 Xu hướng thay đổi của đối tượng: cung cấp hướng thay đổi của đối tượng thông qua phân tích các lãnh thổ trong vùng nghiên cứu theo thời gian. 64
  64. 9 Cấu trúc và thành phần có liên quan của đối tượng: cung cấp mức độ sai lệch của các đối tượng so với kiểu mẫu và nơi sắp đặt chúng đã có từ các nguồn khác. 9 Các giải pháp tốt nhất để đáp ứng mục tiêu nghiên cứu 9 Các mô hình nhằm giả định các phương án khác nhau Chương 6: TỔ CHỨC CƠ SỞ DỮ LIỆU TRONG GIS Chức năng của hệ thống thông tin địa lý là để cải thiện khả năng người sử dụng để đánh giá đưa đến sự quyết định trong nghiên cứu, qui hoạch và quản lý. Để sắp xếp cho một số hệ thống thông tin, người sử dụng cần phải được cung cấp dữ liệu một cách đầy đủ và hữu hiệu, điều này đạt được bởi phương pháp của hệ thống quản lý dữ liệu (DBMS). Một DBMS có thể được định nghĩa như sau: Một sự liên kết các dữ liệu đã lưu trữ cùng với nhau mà không gây một trở ngại hoặc việc làm dư thừa không cần thiết nhằm giúp ích cho chương trình được gia tăng 65
  65. khả năng sử dụng lên gấp bội; dữ liệu được lưu trữ để chúng là chương trình độc lập mà dữ liệu được sử dụng một cách phổ biến, và việc điều khiển trong việc thêm dữ liệu mới, hoặc sửa đổi và khôi phục dữ kiện hiện có bên trong hệ thống dữ liệu. Dữ liệu được kết cấu như thế để cung cấp một nền tảng cho việc phát triển sau này "(Martin, 1977) 6.1. KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ HỆ CƠ SỞ DỮ LIỆU Để dễ dàng cho việc giải thích các khái niệm trước hết hệ thống bản vẽ máy bay bằng máy tính. Dữ liệu lưu trữ trong máy tính bao gồm thông tin về hành khách, chuyến bay, đường v v Mọi thông tin về mối quan hệ này được biểu diễn trong máy thông qua việc đặt chỗ của khách hàng. Vậy làm thế nào để biểu diễn được dữ liệu đó và để đảm bảo cho hành khách đi đúng chuyến? 9 Dữ liệu nêu trên được lưu trong máy theo một qui định nào đó và được gọi là cơ sở dữ liệu (CSDL, tiếng Anh là Database). 9 Phần chương trình để có thể xử lý, thay đổi dữ liệu này là hệ quản trị cơ sở dữ liệu (HQTCSDL, Database Management System). Theo nghĩa này HQTCSDL có nhiệm vụ rất quan trọng như là một bộ diễn dịch (Interpreter) với ngôn ngữ bậc cao nhằm giúp người sử dụng có thể dùng được hệ thống mà ít nhiều không cần quan tâm đến thuật toán chi tiết hoặc biểu diễn dữ liệu trong máy. 6.2. CÁC LOẠI THÔNG TIN TRONG HỆ THỐNG THÔNG TIN ĐỊA LÝ Như trên đã giới thiệu dữ liệu trong hệ thống thông tin địa lý bao gồm dữ liệu địa lý và dữ liệu thuộc tính: * Dữ liệu địa lý: bao gồm các thể loại - Ảnh hàng không vũ trụ - Bản đồ trực ảnh (orthophotomap) - BaÍn đồ nền địa hình lập từ ảnh hàng không - vũ trụ - Bản đồ địa hình lập từ số liệu đo đạc mặt đất - Bản đồ địa chính - Bản đồ địa lý tổng hợp từ các loại bản đồ địa hình. Các loại ảnh và bản đồ nói trên đều ở dạng số và lưu lại dưới dạng vector hoặc raster hỗn hợp raster-vector. Các dữ liệu địa lý dưới dạng vector được phân lớp thông tin yêu cầu của việc tổ chức các thông tin. Thông thường người ta hay phân lớp theo 66
  66. tính chất thông tin: lớp địa hình, lớp thuỷ văn, lớp đường giao thông, lớp dân cư, lớp thức phụ, lớp giới hành chính v.v Trong nhiều trường hợp để quản lý sâu hơn, người ta sẽ phân lớp chuyên biệt hơn như trong lớp thuỷ văn được phân thành các lớp con: các lớp sông lớn, sông nhỏ, lớp biển, lớp ao hồ,v.v Các thông tin ở dạng raster là các thông tin nguồn và các thông tin hỗ trợ, không gian quản lý như một đối tượng địa lý. Các thông tin ở dạng vector tham gia trực tiếp quản lý và được định nghĩa như những đối tượng địa lý. Các đối tượng này thể hiện ở 3 dạng: điểm, đường và vùng hoặc miền. Mỗi đối tượng đều có thuộc tính hình học riêng như kích thước, miền vị trí. Vấn đề được đặt ra là tổ chức lưu trữ và hiển thị các thông tin vector như thế nào để thoả mãn các yêu cầu sau: - Thể hiện đầy đủ các thông tin cần thiết - Độ dư và độ thừa nhỏ nhất - Truy cập thông tin nhanh - Cập nhật thông tin dễ dàng và không sai sót (xoá bỏ thông tin không cần thiết, bổ sung thông tin mới , chỉnh lý các thông tin đã lạc hậu) - Thuận lợi cho việc hiển thị thông tin * Dữ liệu thuộc tính (Attribute): là các thông tin giải thích cho các hiện tượng địa lý gắn liền với hiện tượng địa lý. Các thông tin này được lưu trữ dữ liệu thông thường. Vấn đề đặt ra là là phải tìm mối quan hệ giữa thông tin địa lý và thông tin thuộc tính. Từ thông tin ta có thể tìm ra được các thông tin kia trong cơ sở dữ liệu. 6.3. KIẾN TRÚC MỘT HỆ CƠ SỞ DỮ LIỆU Một CSDL được phân thành các mức khác nhau. Ở đây có thể xem như chỉ có một CSDL đơn giản và có một hệ phần mềm QTCSDL. 67
  67. Người sử dụng 1 Khung nhìn 1 Hệ quản trị CSDL Người sử dụng 2 Khung nhìn 2 CSDL mức CSDL khái niệm mức (logic) vật lý Người sử dụng n Khung nhìn n Hình 6.1: Cấu trúc hệ Cơ sở dữ liệu 6.3.1. Sự trừu tượng hoá dữ liệu • CSDL vật lý (mức vật lý) là các tệp dữ liệu theo một cấu trúc nào đó được lưu trên các thiết bị nhớ thứ cấp (như đĩa từ, băng từ, ) • CSDL mức khái niệm là một sự biểu diễn trừu tượng của CSDL vật lý (còn có thể nói tương đương: CSDL mức vật lý là sự cài đặt cụ thể của CSDL mức khái niệm. • Các khung nhìn (view) là cách nhìn, là quan niệm của từng người sử dụng đối với CSDL mức khái niệm. Sự khác nhau giữa khung nhìn và mức khái niệm thực chất là không lớn. Môi trường hệ điều hành ra Thông tin Yêu cầu của Hệ quản trị cơ sở người sử dụng dữ liệu Cơ sở dữ liệu Hình 6.2: Sơ đồ tổng quát hệ cơ sở dữ liệu 6.3.2. Thể hiện và lược đồ của CSDL 6.3.2.1. Thể hiện của CSDL (INSTANCE) Khi CSDL đã được thiết kế, thường người ta quan tâm tới “bộ khung“ hay còn gọi là “mẫu” của CSDL. Dữ liệu có trong CSDL gọi là thể hiện của CSDL, mặc dù khi dữ liệu thay đổi trong một chu kỳ thời gian nào đó thì ”bộ khung“ của CSDL vẫn không thay đổi. 68