Hài hước, trào tiếu, sân khấu hóa - Một khuynh hướng tiểu thuyết gần đây

Nội dung text: Hài hước, trào tiếu, sân khấu hóa - Một khuynh hướng tiểu thuyết gần đây

1. 58 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI HI HƯHƯỚC,ỚC, TRO TIẾU, SÂN KHẤU HỐ MỘT KHUYNH HƯỚNG TIỂU THUYẾT GẦN ĐÂY Nguyn Văn Tùng 1 Nhà xut bn Giáo dc Vit Nam Tĩm tttttt: Th loi tiu thuyt Vit Nam trong nhng năm gn đây cĩ khuynh hưng tìm tịi và đi mi theo hưng hài hưc, trào tiu và sân khu hĩa. Hài hưc, trào tiu là nhng đc đim ca tiu thuyt, đã đưc các nhà nghiên cu văn hc ni ting đ cp đn, chng hn như M. Bakhtin và M. Kundera. Sân khu hố tiu thuyt là mt cách th hin gây n tưng vi ngưi đc v mt th gii va cĩ thc va khơng cĩ thc. Hài hưc, trào tiu trong “SBC là săn bt chut” đưc th hin thơng qua mt s yu t: ta đ hư cu, th gii các nhân vt hư cu hài hưc, s tương phn v nhân phm gia con ngưi và lồi chut Hài hưc, trào tiu, sân khu hĩa trong “3.3.3.9 [nhng mnh hn trn]” đưc th hin bng mt ct truyn nhiu tuyn, s đo din sp đt cho các nhân vt xut hin; ngơn ng xã hi, th dân tràn vào tác phm TTTT khốkhố: hài hưc, trào tiu, giu nhi, sân khu hố, trị din, tiu thuyt, hin thc, phi thc, huyn o, đo din, đa tuyn. 1. M ĐU Tiu thuyt Vit Nam t 1986 đn nay đã qua mt s mùa v bi thu như cui nhng năm 80 và đu nhng năm 90. Bng đi mt thi gian khá dài, vài năm gn đây, li thy lác đác xut hin mt s cun đáng chú ý, thuc nhiu khuynh hưng sáng tác khác nhau, cĩ th đi theo hưng tìm v lch s hoc đi tư, th s; đưc th hin theo nhiu li vit khác nhau Tuy nhiên, bài vit này, chúng tơi ch đ cp đn nhng tiu thuyt đưc vit theo li hài hưc, trào tiu và b sân khu hố. Đin hình cho phong cách này là hai cun “SBC là săn bt chut” ca H Anh Thái và “3.3.3.9 [nhng mnh hn trn]” ca Đng Thân. 2. NI DUNG V cơ s lý lun, vn đ giu nhi, trào tiu đã đưc các nhà nghiên cu ni ting v th loi tiu thuyt đ cp. Hài hưc, trào tiu, giu nhi đưc xem là mt đc trưng ni bt 1 Nhn bài ngày 13.6.2017, gi phn bin, chnh sa và duyt đăng ngày 25.7.2017 Liên h tác gi: Nguyn Văn Tùng; Email: tungnxbgdvn@gmail.com
2. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 17/2017 59 ca tiu thuyt. Mt cun tiu thuyt đưc vit bng ging văn đĩ bao gi cũng khin ngưi đc cm thy vui v, nh nhàng khi tip nhn nhng vn đ nghiêm trng ca thi đi. Nhà tiu thuyt đã khéo léo phn ánh hin thc xã hi vi s lp lng: va ging va khơng ging tht, va nghiêm túc va khơng nghiêm túc. Tiu thuyt theo cách này khơng mơ t cuc sng đúng như tht. Chuyn đùa như tht, chuyn tht như đùa cĩ l là mt cách nĩi khái quát v điu đĩ. Tuy nhiên, cách vit y t lâu ri đã b b quên, mãi đn gn đây nĩ mi li đưc phc sinh trong đi sng văn hc. Milan Kundera cho rng: “ Nhà tiu thuyt ngày nay là k tha k ca th k XIX, thèm mun nui tic cái th gii hn tp ca các nhà tiu thuyt đu tiên và nim t do vui v mà h cht đy trong th gii y ”. Kundera khng đnh v vai trị ca cái hài hưc trong tiu thuyt, ơng cho rng hài hưc gn lin vi s ra đi ca tiu thuyt: “hài hưc khơng phi là mt thĩi quen t thưng c ca con ngưi; đĩ là mt phát minh gn lin vi s ra đi ca tiu thuyt ( ) nĩ khin bt c cái gì nĩ chm đn đu tr thành nhp nhng nưc đơi ” [1, tr.178]. Nu như Kundera quan tâm nhiu đn tính hài hưc thì Bakhtin trong cun Lý lun và thi pháp tiu thuyt [2], li rt nhn mnh đn tính giu nhi, trào tiu. Trong khi gii quyt mi quan h gia nhà tiu thuyt vi hin thc đưc miêu t, Bakhtin cho rng, nhà tiu thuyt khơng ly quá kh tuyt đi làm đi tưng miêu t, bi điu đĩ s to nên ging điu ngưng vng, thành kính. Anh ta s chn đi tưng miêu t là hin thc đang tip din vi nhng ngưi cùng thi. Điu đĩ s là yu t quyt đnh thái đ trào tiu ca tiu thuyt. Vi v trí ca nhng ngưi cùng thi, vi ging điu trào tiu, nhà tiu thuyt cĩ th tip cn đi tưng miêu t c li gn, cĩ th v vai, bĩc m nhân vt. Cịn li vit sân khu hố tiu thuyt là gì? Đĩ là mt li vit va hin thc va phi thc, va như đùa va như tht. Vit v hin thc nhưng li cĩ v khơng thc và như mt kiu trị din sân khu. Cũng cĩ th gi đĩ là mt kiu sân khu hố tiu thuyt. Đây là mt cách din đt ca chúng tơi v cách thc miêu t ca nhà tiu thuyt. Đĩ là mt s miêu t mang nhiu tính trị din, nghĩa là nhng s vt, con ngưi đưc miêu t trong tác phm ging như din viên din trị trên sân khu. Cách th hin ca ngưi din viên luơn luơn nhc nh ngưi xem rng h đang din trị ch khơng phi s thc ngồi đi, khác hn cách th hin ca din viên đin nh. Ngưi din viên sân khu phi luơn cĩ ý thc nhc nh khán gi ca mình hiu rng h đang xem din trị trên sân khu. Vy nên, hành đng kch, đi thoi ca ngưi din viên thưng mang tính cht tưng trưng ưc l. Chng hn, ngưi din viên cm mt mái chèo, làm vài đng tác chèo đị, cĩ nghĩa là biu th hành đng va đi qua mt con sơng. Hoc hai ngưi nam n mun trao nhau mt n hơn, n hơn y cũng ch thc hin gi v, mang tính kĩ xo
3. 60 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI Tiu thuyt đu tiên chúng tơi mun nĩi đn là cun SBC là săn bt chut (2011) ca nhà văn H Anh Thái. Quan sát tác phm ca H Anh Thái theo dịng thi gian, như Chàng trai bn đi xe (1985), Ngưi và xe chy dưi ánh trăng (1987), Mnh v ca đàn ơng (1990), Cõi ngưi rung chuơng tn th (2002), Bn li vào nhà cưi (2005) cĩ th đi đn mt cm nhn chung: dưng như càng v sau này, H Anh Thái càng xa dn vi li văn nghiêm ngn, đo mo đ tin đn gn hơn vi li văn hài hưc, trào tiu, giu nhi. Tính cht hài hưc, giu nhi đưc th hin ngay t đu đ ca tác phm. SBC thơng thưng ngưi ta s nghĩ đn chuyn “săn bt cưp”, nhưng khơng, tác gi lt ty vn đ, đĩ là “săn bt chut”. Nhan đ cun tiu thuyt va cĩ v hài hưc va cĩ hàm ý nĩi v mt cuc chin đưc bài binh b trn đi vi lồi chut. Tưng như đi tưng giu nhi ca cun tiu thuyt là lồi chut vn đã mang ting bn thu, xu xa, nhưng càng đc càng thy khơng phi th. Đi tưng trào tiu, giu nhi ca H Anh Thái li là rt nhiu loi ngưi trong xã hi: t nhà thơ, nhà báo đn đi gia, chân dài, cp, lut sư, giáo sư C mt th gii nhân vt hin lên vi s l lăng kch cm. Nhiu nhà nghiên cu tng nĩi, sau Vũ Trng Phng, chưa cĩ nhà văn nào k tc đưc kiu tiu thuyt hot kê như S đ. Vi SBC là săn bt chut, chúng tơi cho rng H Anh Thái xng đáng đưc xp vào v trí y. Khơng ch đc bit tên tác phm, mà tên các nhân vt cũng rt đc đáo. H Anh Thái khơng đt tên nhân vt là H, là Đơng mà đt tên theo giai tng xã hi ca nhân vt. Hu như tên các nhân vt ca cun tiu thuyt va mang tính cht c th, va mang tính cht phim ch: Chàng, Nàng, cơ Báo (nhà báo), chú Thơ (nhà thơ), Đi Gia, ơng Cp, Lut Sư, Thư kí, Giáo sư Hu như mi gii, mi tng lp trong xã hi đu cĩ mt nhân vt đi din. Cách đt tên, sp đt các nhân vt như th là mt dng ý ca tác gi nhm tăng cưng tính cht khái quát, đin hình ca gương mt hin thc xã hi. Điu đáng chú ý, hu như các nhân vt ca cun tiu thuyt này đu đưc hin lên vi nhng nét bim ho: Đi Gia thì tr nên giàu cĩ t buơn lu, đu cơ đt đai bt đng sn; Ơng Cp thì tin thân t mt kim lâm li dng v trí phá rng ly tin làm giàu và chy cht; cơ Báo thì t thi sinh viên đã bit chy mánh, đn khi đi làm thì khơng lo làm báo mà ch chăm chú kinh doanh nhng hàng hố phc v v sinh cho đng nghip; chú Thơ thì làm thơ lăng nhăng lãng xt nhưng qung cáo là thơ bt h vi thi gian; Giáo sư thì lm dng hc trị c tình ln tin Hu như chng my ngưi t t. Xem ra sng cho tht t t và tình nghĩa vi nhau, li ch cĩ lồi chut. Lồi chut cĩ nhưc đim là ăn bn, chui rúc nhưng đây li th hin văn hố cng đng cịn hơn c th gii con ngưi. Lồi chut sng đồn kt, gn bĩ. Th lĩnh sn sàng x thân vì các thn dân trong vương quc ca mình. Các thn dân cũng mt lịng mt d đi theo th lĩnh. Chut Trùm trong lúc nguy
4. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 17/2017 61 khn b truy đui đã ly thân mình bo v cho đng loi. Khi Chut Trùm b cht, c đàn chut hàng vn hàng triu con nhy xung sơng Hng cht theo Riêng Chut Trùm li cĩ cơng năng kì l khi chin đu vi con ngưi, nht là ngưi xu, đĩ là kh năng làm mt trng lưng ca nhng ai dám nhìn vào mt nĩ. Chut Trùm xem ra khơng phi đi din cho th lc xu, mà cĩ ngưi cho rng, đĩ là đi din ca S Tht. S tht mt lịng, s tht tng đưc ví vi thuc đng dã tt. Vì th, nhng ai nhìn thng s tht cĩ th s mt trng lưng, nhng k xu cĩ th s phi b mng như Đi Gia. Đc sc ca SBC là săn bt chut cịn đưc th hin qua cách k chuyn đm cht huyn o. Nhng câu chuyn ca cun tiu thuyt này đưc lp ghép vi nhau bng nhng phép màu ca s tưng tưng kì o. M đu bng mt trn lt, kt thúc bng mt trn hn hán , cun tiu thuyt như cĩ v nhc ngưi đc nh v cun tiu thuyt hin thc huyn o kinh đin Trăm năm cơ đơn ca G. Macket. Tuy nhiên, kiu hư cu tưng tưng ca H Anh Thái t ra thoi mái, phĩng khống hơn, bi hai cun tiu thuyt này khác nhau v ging điu, tình thái. Cun Trăm năm cơ đơn b ni bun ng tr, cịn cun ca H Anh Thái bao trùm bi mt khơng khí vui v, hài hưc. Nhng chi tit tưng tưng kì o ca SBC là săn bt chut cĩ vai trị quan trng trong vic to nên th gii ngh thut đc đáo ca cun tiu thuyt. Nu như khơng cĩ yu t tưng tưng kì o, chc chn H Anh Thái s khơng thc hin đưc các ý đ ngh thut ca mình. Nhng chi tit tưng tưng kì o ca H Anh Thái trong cun tiu thuyt này bin o khơn lưng. Con chut máy tính khơng ng li chính là bè đng ca h hàng nhà chut, ri tr thành gián đip cho con ngưi. Chi tit Nàng mt doanh nhân l thì trong lúc b chống, cơ th rã ri, mt kh năng điu hành, bng tr li trng thái vơ cùng nhanh nhn, kho mnh ch vi nhng viên “thuc” ăn ngon như đ nhu. V sau hố ra đĩ là bài thuc bí truyn ch t tht chut ca quê hương Nàng mt vùng quê ven đơ cĩ truyn thng bt và ăn tht chut! Và vì th, sau này “lch s” đã trao cho Nàng s mnh tng ch huy chin dch “săn bt chut” đ cu Chàng và nhng ngưi b Chut Trùm làm mt trng lưng! V phương din ngơn ng, SBC là săn bt chut cĩ nhiu đim đáng chú ý. Ngơn ng ca ngưi k chuyn và ngơn ng ca nhân vt đu s dng kiu ngơn ng giao tip kiu “th dân”. Cĩ th thy rt rõ màu sc giu nhi ngơn ng th dân đưc th hin đm nét đây. Cĩ ngưi cho rng, H Anh Thái trong cun tiu thuyt này đã hơi lm dng kiu ngơn ng th dân đĩ. Nhưng theo chúng tơi, điu đĩ th hin ch ý ca nhà văn. Dùng ngơn ng đĩ đ k chuyn cũng như đ miêu t li thoi nhân vt hồn tồn khơng phi là anh ta b nĩ mê hoc, mà thc ra là anh ta mun th hin thái đ giu nhi. Mt khác, điu đĩ nĩ cũng phn nào phn ánh gương mt sinh đng ca ngơn ng bình dân đương đi
5. 62 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI Nhìn chung, SBC là săn bt chut là cun tiu thuyt d đc, hp dn, nhà văn đã khá thành cơng khi đi theo hưng tìm tịi th nghim này. Tuy nhiên, cũng d nhn ra, càng v cui, mc đ hp dn càng gim, nhà văn cĩ v như khơng gi đưc phong đ như đon đu. Cun th hai đáng chú ý, đĩ là cun 3.3.3.9 [Nhng mnh hn trn] ca Đng Thân . Mt cun sách l ngay t nhan đ. Cun tiu thuyt này sau khi ra mt bn đc đã to nên hai lung ý kin trái ngưc. Mt phía cho rng, cun tiu thuyt này xng đáng đưc coi là tác phm vit theo li hu hin đi. Cĩ th coi Đng Thân là ngưi m ra mt chng mi cho văn hc, ging như Nguyn Huy Thip trưc kia đã tng làm. Cĩ t báo cho rng Đng Thân ni bt vi phong cách ni lon trong văn chương Mt phía khác li cho rng, nhng cái mi trong cun tiu thuyt này cũng ch là s thay đi theo kiu làm l mt, l tai, thc cht cũng vn chưa thốt khi h hình văn hc đương đi. Li cĩ ý kin cho rng, cun tiu thuyt này cũng ging như kiu tiu thuyt tư liu trưc đây Theo chúng tơi, 3.3.3.9 [Nhng mnh hn trn] là mt tác phm khá thành cơng ca Đng Thân. Trưc ht, li th hin ca Đng Thân trong cun tiu thuyt này chưa cĩ ai làm. Mt cun tiu thuyt đưc k bng ging điu ca tt c các nhân vt chính. Tác gi ngưi k chuyn là mt ngơi k bình đng vi nhng ngơi k khác. Sau mi chương tiu thuyt, li là phn li bàn, nhn xét ca đc gi Ct truyn ca cun tiu thuyt này thuc kiu ct truyn đa tuyn, truyn trong truyn. Cĩ chuyn đi ca các nhân vt chính, li cĩ chuyn ca nhng nhà văn, nhc sĩ, ho sĩ, chính tr gia Ni dung cun tiu thuyt đ cp đn mi lĩnh vc trong đi sng, t chuyn tơn giáo đn chuyn chính tr, t chuyn văn hc đn chuyn ngh thut nĩi chung, t chuyn yêu đương đn chuyn đa thê, t chuyn kinh doanh đn chuyn phong tc, t chuyn du lch đn chuyn thi s trong nưc và th gii, t chuyn nhng nhân vt trong lch s Vit Nam đn nhng nhân vt trong lch s th gii Nhìn chung, cĩ rt nhiu yu t l trong cun tiu thuyt này, tuy nhiên, điu chúng tơi mun nhn mnh đĩ là tính giu nhi, trào tiu và sân khu khố. Tính cht sân khu hố đưc th hin rt rõ trong vic tác gi đo din, sp đt cho các nhân vt xut hin. Cun tiu thuyt như mt sân khu ln cho năm nhân vt chính thay nhau xut hin: Ơng Bà/A Bng mt nhân vt mang tính siêu nhiên thn bí; Schditt von deBalleKant chàng doanh nhân ngưi Đc làm vic ti Vit Nam, xut thân trong mt gia đình mà ơng ni là mt lính phát xít và bà ni là mt ngưi Do thái, tác gi Đng Thân ngưi trc tip xưng danh trong tác phm, đm nhim vai trị kt ni các nhân vt ca tác phm; Mng Hưng cơ gái quê cĩ nét hp dn tri cho, bn tính hơi thiên nhiên, cuc sng thăng trm chìm ni; Li bàn [phím ] ca các Netizen phn bàn lun ca các đc gi v tng chương ca tiu thuyt khi đưc tác gi gii thiu dn trên mng.
6. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 17/2017 63 Nu như tiu thuyt truyn thng thưng cĩ cách t chc các nhân vt gp g, trị chuyn, hành đng làm sao to ra cm giác ging như cuc sng tht đang din ra như ta đang xem mt tác phm đin nh thì trong cun tiu thuyt này, dưng như tác gi ch đng, khơng h giu gim ý đ to mt chiu chèo cho các nhân vt xut hin. Nhân vt xut hin cũng t gii thiu v mình, chng khác gì nhân vt chiu chèo hát “ tơi ra đây cĩ phi xưng danh khơng nh? ” Trưc ht là tính giu nhi, trào tiu v phương din ngơn ng. Dưng như Đng Thân cĩ ch trương đưa cái ngơn ng tươi rĩi ca đi sng vào tác phm. Đĩ là th ngơn ng tui teen, ngơn ng chát chít ca nhân vt Mng Hưng, ngơn ng phĩng khống, thoi mái ca các nhân vt khác. Nhìn chung, kiu ngơn ng ca Đng Thân là mt kiu ngơn ng vơ cùng sng đng ca đi sng thưng nht. Tuy nhiên, điu chúng tơi băn khoăn, gi đnh tác phm này đưc dch ra ting nưc ngồi, thì dch gi s chuyn ti nhng ngơn ng teen, ngơn ng chát trong tác phm này như th nào? Cun tiu thuyt cũng dàn cnh đ cho nhng kiu ngơn ng khác nhau xut hin, mi nhân vt đi din cho mt kiu. Ngơn ng ca A Bng / Ơng Bà đi din cho kiu ngơn ng truyn thng; ca Đng Thân (nhân vt) đi din cho kiu ngơn ng đa thanh, hp thu ging điu ca ngơn ng đương đi, th thành; ca Mng Hưng đi din cho kiu ngơn ng chát ca gii tr 8x, 9x; ca Schditt von deBalleKant đi din cho kiu ngơn ng Vit trong con mt ngưi nưc ngồi Tính giu nhi, trào tiu cịn th hin đm nét trong vic tái hin hin thc cuc sng. Nhng kiu ngưi trong xã hi đi gia, chân dài, lưu manh , nhng vn đ nĩng ca đi sng, sex, tin, đo lí, nhân cách , đu đưc nhà văn khai thác nhiu khía cnh, gĩc đ. Nhà văn th hin mt vn sng rt phong phú, sâu rng. Cái nhìn nhiu chiu vi tính giu nhi, trào tiu khin cho hin thc đưc phn ánh trong cun tiu thuyt tr nên vơ cùng hp dn, lp lánh. 3. KT LUN Cĩ th nĩi, hài hưc, trào tiu, sân khu hố khơng ch th hin quá trình tìm kim đi mi ca các nhà văn mà cịn phn ánh hơi th ca cuc sng đương đi. Cĩ l chính cuc sng hin ti b bn, ngn ngang và cĩ nhiu khía cnh hài hưc, trào tiu, gi di, trị din đã dn các nhà tiu thuyt đn vi nhng cách tân đĩ. Theo chúng tơi, cách vit này đang tr thành mt hưng th nghim ca mt s cây bút và tr thành mt dịng sáng tác trong đi sng tiu thuyt đương đi Vit Nam.
7. 64 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI TÀI LIU THAM KHO 1. M. Kundera (2001), Tiu lun , Nxb Văn hố Thơng tin. 2. M. Bakhtin (1992), Lý lun và thi pháp tiu thuyt, B Văn hĩa Thơng tin và Th thao Trưng vit văn Nguyn Du. PARODY, SATIRE AND DRAMATIZATION – A TREND OF RECENT NOVELS AbstraAbstractctctct: Vietnamese fiction in recent years has been approaching to the tendency of searching and innovating, which leads to parody, satire and dramatization. The parody and satire are characteristics of fiction which were mentioned by famous literary study scholars, such as M. Bakhtin and M. Kundera. Dramatization is a way of expressing in novel writing, which deeply characterizes the acts of play, making an impression to the reader of a world both real and unreal. The parody, satire, dramatization in “San Bat Chuot” (mice hunting) are expressed through a number of factors: the title of the fiction, the world of ridiculously cartoonish characters, the contrast in dignity between human and mouse, the way of narration deeply stamped with the visionary of language. The parody, satire, dramatization in “3.3.3.9 [The pieces of bare soul]” is shown by a multi line plot, the arrangement for the characters to appear; language and social reality are reflected KeywordsKeywords: Parody, satire, ridicule, dramatization, perform, novel, real, unreal, fanciful, director, multilinear.