Khảo sát việc cải biên truyện Kiều thành tác phẩm sân khấu, điện ảnh

Nội dung text: Khảo sát việc cải biên truyện Kiều thành tác phẩm sân khấu, điện ảnh

1. KH ẢO SÁT VI ỆC C ẢI BIÊN TRUY ỆN KI ỀU THÀNH TÁC PH ẨM SÂN KH ẤU, ĐIỆN ẢNH LÊ QUỐC HIẾU(*) húng ta đang s ống trong th ời đại c ủa chuy ển th ể/ cải biên (age of C adaptation). Hãy t ưởng t ượng r ằng g ần nh ư m ọi tác ph ẩm đều có th ể được tái di ễn gi ải, làm l ại, chuy ển d ạng sang m ột hình th ức khác. Ng ười ngh ệ s ĩ có th ể c ải biên tác ph ẩm v ăn h ọc, vở opera, ballad, bài hát, v ở di ễn, b ộ phim, videogame, truy ện tranh sang các hình th ức ngh ệ thu ật khác nhau. Trong m ối quan h ệ ch ằng ch ịt c ủa m ạng l ưới c ải biên, văn h ọc, sân kh ấu và điện ảnh đã tr ở thành nh ững kênh d ữ li ệu d ồi dào và s ống động nh ất b ởi quá trình tái lặp c ải biên di ễn ra không ng ừng gi ữa các hình th ức ngh ệ thu ật và trong t ừng phiên b ản t ạo sinh. V ới b ối c ảnh ngh ệ thu ật đươ ng đại, quy ền n ăng c ủa c ải biên được minh ch ứng ở đặc tính: M ột h ệ th ống kí hi ệu c ủa v ăn b ản này không ng ừng đi xuyên qua các th ể lo ại, các ph ươ ng ti ện để xác l ập nên nh ững văn b ản m ới. Ở Vi ệt Nam, nghiên c ứu cải biên v ẫn còn khá ít ỏi và ch ưa có vị trí x ứng đáng v ới s ự tri ển di ễn sống động đến khó miêu thu ật của c ải biên trong b ối c ảnh hi ện nay. Bản thân tác ph ẩm c ải biên trong định ki ến kh ắt khe c ủa ng ười đọc, gi ới phê bình nó th ường mang danh ph ận c ủa m ột tác ph ẩm c ải biên [L.Q.H nh ấn m ạnh], với nh ững áp đặt v ề m ột s ản ph ẩm “th ứ c ấp” (minor), “phái sinh” (derivative), “ph ụ thu ộc” (subsidiary) so v ới v ăn b ản ngu ồn Nh ững định ki ến nh ư v ậy, d ễ dẫn đến thái độ ác c ảm và nh ững sai l ầm trong ti ếp nh ận c ải biên. M ặt khác, khi th ưởng th ức tác ph ẩm c ải biên, chúng ta v ẫn th ường h ồi nh ớ/ so sánh dai d ẳng đến tác ph ẩm g ốc c ủa nó. Ở b ối c ảnh ngh ệ thu ật Vi ệt Nam, để ch ỉ ra m ột tác ph ẩm cải biên thành công, theo chúng tôi, không d ẫn ch ứng điển hình nào có th ể sánh v ới Truy ện Ki ều của đại thi hào Nguy ễn Du. So sánh gi ữa Kim Vân Ki ều truy ện (Thanh Tâm Tài (*) ThS – Vi ện V ăn h ọc.
2. 106 NGHIÊN C ỨU V ĂN H ỌC S Ố 8 - 2016 Nhân) và Truy ện Ki ều (Nguy ễn Du) v ốn là thao tác th ường th ấy khi nghiên c ứu cải biên. V ới h ơn 200 n ăm nghiên c ứu Truy ện Ki ều, v ấn đề này đã được r ất nhi ều các h ọc gi ả bàn lu ận th ấu đáo, đặc bi ệt là lu ận điểm ph ủ nh ận thân ph ận d ịch ph ẩm c ủa Truy ện Ki ều. Theo đúng tinh th ần c ủa d ịch, t ức là đề cao tính trung thành c ủa v ăn b ản d ịch v ới v ăn b ản g ốc thì Truy ện Ki ều không ph ải là m ột d ịch ph ẩm ch ỉ đơ n thu ần làm nhi ệm v ụ chuy ển ng ữ. Có th ể th ấy, đây là tác ph ẩm c ải biên xu ất s ắc c ủa Nguy ễn Du b ởi tính sáng t ạo độc đáo th ấm đẫm tinh th ần dân tộc đã đư a danh tác này lên v ị th ế cao h ơn nguyên tác. Cu ộc “hôn ph ối” này còn đem l ại vinh d ự l ớn cho “tác ph ẩm g ốc” Kim Vân Ki ều truy ện b ởi t ừ m ột sáng tác “th ường th ường b ậc trung”, t ừ m ột thân ph ận không được đoái hoài, b ị “quên lãng”, nó đã “nh ảy v ọt” lên thành danh tác th ế gi ới. Mặt khác, thú v ị h ơn n ữa, Truy ện Ki ều không ch ỉ được dân gian hóa b ằng các hình th ức: đề Ki ều, v ịnh Ki ều, hát Ki ều, đố Ki ều, bói Ki ều, l ẩy Ki ều, t ập Ki ều mà danh tác này còn được so ạn/ vi ết l ại, phiên chuy ển, c ải biên thành nhi ều lo ại hình ngh ệ thu ật khác nhau. Với đời s ống v ăn hóa, ngh ệ thu ật ở Vi ệt Nam, Truy ện Ki ều (Nguy ễn Du) được xem nh ư m ột v ăn b ản ngu ồn b ởi kh ả n ăng cung c ấp ch ất li ệu d ồi dào cho các sáng tác c ải biên. Ch ỉ tính riêng th ực hành c ải biên t ừ Truy ện Ki ều sang hình th ức trình di ễn (performing)/ trình chi ếu (showing) - sân kh ấu/ điện ảnh – truy ền hình, m ỗi l ần công di ễn là m ột l ần v ăn b ản c ũ được “tái sinh” (regenerate), “vi ết lại” (rewriting), v ăn b ản m ới hình thành. B ởi v ậy, hi ện nay tồn t ại r ất nhi ều các văn b ản tái sinh bên c ạnh v ăn b ản ngu ồn - Truy ện Ki ều. Trong th ực hành chuy ển th ể, nhu c ầu tái di ễn gi ải/sáng t ạo mang đậm cá tính, di ễn ngôn c ủa tác gi ả chuy ển th ể luôn là m ục tiêu s ống còn để v ăn b ản có ch ỗ đứng độc l ập, có s ự phân bi ệt v ới v ăn b ản ngu ồn và đi đến “v ượt thoát” kh ỏi định ki ến, danh ph ận c ủa m ột tác ph ẩm chuy ển th ể. Tr ường h ợp này x ảy ra ở c ả Truy ện Ki ều - tác ph ẩm c ải biên t ừ Kim Vân Ki ều truy ện và m ột s ố phiên b ản cải biên khác t ừ Truy ện Ki ều. Tuy nhiên, hi ện tr ạng này c ũng đặt ra m ột v ấn đề nan gi ải trong tr ường h ợp, tác ph ẩm cải biên có nguy c ơ h ạ th ấp, “gi ết ch ết” tác ph ẩm ngu ồn, để l ại n ỗi th ất v ọng ghê g ớm trong m ột b ộ ph ận công chúng ngh ệ thu ật. Ở bài vi ết này, chúng tôi h ướng đến gi ải quy ết v ấn đề sau: Số lượng các phiên b ản chuy ển th ể t ừ Truy ện Ki ều gia t ăng không ng ừng theo th ời gian và hi ện hữu ở hầu kh ắp mọi lo ại hình ngh ệ thu ật từ truy ền th ống đến hi ện đại. Do v ậy, hi ện t ượng này r ất c ần có m ột cái nhìn khái quát và nh ững đánh giá b ước đầu v ề cải biên Truy ện Ki ều sang các lo ại hình ngh ệ thu ật đặc bi ệt ở l ĩnh v ực sân kh ấu và điện ảnh.
3. Kh ảo sát vi ệc c ải biên 107 Nh ững điều ki ện lí t ưởng để cải biên Truy ện Ki ều Cải biên Truy ện Ki ều đã tr ở thành s ự ki ện ngh ệ thu ật sôi n ổi trong đời s ống văn hóa hi ện nay. Nh ững d ự án đư a Ki ều lên phim ảnh, chuy ển th ể Truy ện Ki ều sang các lo ại hình sân kh ấu hi ện đại v ẫn không ng ừng nh ận được s ự quan tâm l ớn của công chúng ngh ệ thu ật. Có nên chuy ển th ể Truy ện Ki ều không khi các tác gi ả chuy ển th ể (sân kh ấu, điện ảnh) ph ải đứng tr ước tình hu ống không th ể khác b ởi vi ệc c ắt g ọt m ột s ố l ượng l ớn tình ti ết truy ện đồng th ời v ăn b ản chuy ển th ể s ẽ vắng bóng g ần nh ư toàn b ộ h ệ th ống th ơ l ục bát? Và b ất ch ấp nh ững “kì v ọng tan vỡ” n ơi công chúng ngh ệ thu ật đối v ới các phiên b ản chuy ển th ể th ất b ại(1) , t ại sao số l ượng các phiên b ản chuy ển th ể Truy ện Ki ều v ẫn không ng ừng gia t ăng m ạnh mẽ ở m ọi lo ại hình ngh ệ thu ật? Vì sao các d ự án chuy ển th ể Truy ện Ki ều v ẫn đang kh ởi động, luôn t ạo ra nh ững “háo h ức”, “mong ch ờ” n ơi công chúng? Có th ể th ấy, Truy ện Ki ều r ất thu ận l ợi để trình di ễn/ trình chi ếu vì nh ững lí do sau: Th ứ nh ất, Truy ện Ki ều có cốt truy ện k ịch tính v ới nh ững nút th ắt m ở liên tục, nhi ều tình hu ống éo le đan cài. M ột câu chuy ện nh ư v ậy s ẽ hứa h ẹn nh ững kịch b ản độc đáo. Đây chính là lí do vì sao s ố l ượng các kịch b ản v ăn h ọc ( điện ảnh, tu ồng, chèo, đặc bi ệt là c ải l ươ ng ) chi ếm s ố l ượng r ất l ớn trong b ảng kh ảo sát, th ống kê c ủa chúng tôi. Th ứ hai, hình t ượng nhân v ật chính (Thúy Ki ều) tài s ắc v ẹn toàn, có cu ộc đời nhi ều th ăng tr ầm b ởi nh ững chìm n ổi “Thanh lâu hai l ượt, thanh y hai l ần” trong su ốt quãng th ời gian 15 n ăm, tr ải dài trên các vùng không gian l ưu l ạc “chân tr ời góc b ể b ơ v ơ” Đặc bi ệt h ơn, ph ần l ớn ho ạt động c ủa nhân v ật chính di ễn ra trong m ột không gian “nh ạy c ảm” v ốn r ất ít được ph ản ánh trên sân kh ấu, màn bạc: ch ốn l ầu xanh. M ột s ố nhân v ật ph ụ nh ư Tú Bà, S ở Khanh, Mã Giám Sinh, Từ H ải có tính cách độc đáo, khi ến câu chuy ện thêm phong phú, h ấp d ẫn h ơn. Thêm n ữa, phim v ề đề tài k ĩ n ữ, lầu xanh v ẫn ch ưa có nhi ều tác ph ẩm ấn t ượng. Th ứ ba, Truy ện Ki ều, thân ph ận nàng Ki ều, nh ững hình t ượng nhân v ật trong Truy ện Ki ều nh ư: Mã Giám Sinh, Tú Bà, S ở Khanh, T ừ H ải đã “ăn sâu bén r ễ” trong tâm th ức c ộng đồng nên vô hình trung, công chúng ngh ệ thu ật luôn trong tâm th ế mong đợi được th ưởng th ức cu ộc trình di ễn/ trình chi ếu Truy ện Ki ều sang các hình th ức ngh ệ thu ật khác. Th ứ t ư, lí do để cải biên Truy ện Ki ều, còn ph ải k ể đến nh ững ý ki ến, quan điểm c ủa m ột s ố biên k ịch và đạo di ễn. Ngay t ừ nh ững n ăm đầu th ế k ỉ, trong k ịch bản tu ồng c ải l ươ ng Kim Vân Ki ều so ạn gi ả Lê Công Ki ền đã trình bày lí do c ải
4. 108 NGHIÊN C ỨU V ĂN H ỌC S Ố 8 - 2016 biên danh tác này: “ k ể t ừ ngày có truy ện Kim-Vân-Ki ều c ủa c ụ Nguy ễn Du ra đời đến nay, v ăn nhân nhân lãm ai c ũng khen ng ợi là m ột quy ển truy ện th ực hay, nh ời nh ẽ chu ốt ngót, nhi ều ý sâu xa, t ả rõ ràng, toàn nhời thanh l ịch” (2) . Với nh ạc sĩ Nguy ễn Thi ện Đạo, chuy ển th ể Truy ện Ki ều thành v ở opera ballet Định m ệnh bất ch ợt là “s ự sáng t ạo c ủa nh ững con ng ười đươ ng đại trong m ột tác ph ẩm c ũng rất đươ ng đại” b ằng các hình th ức chuy ển t ải đươ ng đại: s ự k ết h ợp gi ữa opera, ballet, ngâm th ơ truy ền th ống và k ịch tho ại. Theo nh ạc s ĩ, đó s ẽ là m ột tác ph ẩm nh ằm tôn vinh ki ệt tác v ăn h ọc c ủa Vi ệt Nam (3) . Nh ững lí do trên luôn thôi thúc m ỗi ngh ệ s ĩ trên con đường chi ếm l ĩnh ngh ệ thu ật. Có th ể th ấy, Truy ện Ki ều h ội đủ nh ững y ếu t ố kh ả thi để tr ở thành các k ịch bản sân kh ấu, điện ảnh, v ở di ễn và phim. Sự tri ển di ễn sôi động c ủa vi ệc cải biên Truy ện Ki ều Tr ước h ết, chúng tôi khái quát b ức tranh, m ạng l ưới cải biên Truy ện Ki ều sang các hình th ức ngh ệ thu ật khác: k ịch b ản v ăn học, v ăn xuôi (truy ện ng ắn), âm nh ạc, sân kh ấu, điện ảnh B ức tranh này được minh h ọa ở b ảng sau: Tác ph ẩm cải biên t ừ Lo ại hình STT Tác gi ả/ Đạo di ễn Truy ện Ki ều (Nguy ễn Du) ngh ệ thu ật 1 Tu ồng Kim Vân Ki ều(4) Tu ồng - Ng ụy Kh ắc Đản 2 Kim Vân Ki ều t ập(5) KB Chèo - Khuy ết danh 3 Kim Vân Ki ều l ục(6) Văn xuôi - Khuy ết danh, Quan V ăn Đường tàng (1887) bản, Đồng Khánh th ứ 3, 1888 4 Kim Vân Ki ều trò (7) Chèo - Khuy ết danh, nhà in Qu ảng Th ịnh (1914) Đường, Hà N ội, 1914, g ồm 6 ti ết, 2 h ồi, 54 trang. 5 Tu ồng Kim Vân Ki ều (1914) Tu ồng - Tr ươ ng Minh Ký so ạn 6 Kim Vân Ki ều (1918) CL Tr ươ ng Duy To ản so ạn 7 Kim Vân Ki ều (1924) Điện ảnh - Đạo di ễn: E.A. Famechon 8 Ki ều đi thanh minh ; KB Tu ồng - Tr ươ ng Quang Ti ền so ạn Ho ạn th ư tróc Ki ều; CL Ki ều ng ộ T ừ H ải (1926) 9 Kiều du thanh minh KB Tu ồng - Nguy ễn V ăn Vi ết so ạn (1926) CL 10 Kim Vân Ki ều (1926) KB Tu ồng - Lê Công Ki ền so ạn CL
5. Kh ảo sát vi ệc c ải biên 109 11 Ki ều (đệ nh ất, 1927) Chèo CL - So ạn gi ả: Nguy ễn V ăn T ệ; Di ễn vào ngày 29/7/1927 (8) t ại Gánh hát Qu ảng L ạc. 12 Ki ều (đệ tam, 1927) Chèo CL - So ạn gi ả: Nguy ễn V ăn T ệ; Diễn vào ngày 6/4/1927 (9) tại Gánh hát Qu ảng L ạc. 13 Kim Vân Ki ều (H ồi 1, Chèo CL - So ạn gi ả: Nguy ễn Ng ọc Châu; Di ễn vào 1927) ngày 22/12/1927 (10) t ại C ải l ươ ng Hí vi ện. 14 Kim Vân Ki ều (H ồi 1 và Chèo CL - So ạn gi ả: Nguy ễn Ng ọc Châu; Di ễn vào 2, 1927) ngày 13/08/1927 (11) t ại C ải l ươ ng Hí vi ện. 15 Kim Vân Ki ều (H ồi 3, Chèo CL - So ạn gi ả: Nguy ễn Ng ọc Châu; Di ễn vào 1927) ngày 4/9/1927 (12) t ại C ải l ươ ng Hí vi ện. Vở này còn được đoàn C ải l ươ ng Sán Nhiên Đài tái di ễn vào ngày 11/12/1929 (13). 16 Kim Vân Ki ều (H ồi 4, Chèo CL - So ạn gi ả: Nguy ễn Ng ọc Châu; Cải l ươ ng 1927) Hí vi ện di ễn vào ngày 6/9/1927 (14). V ở này còn được đoàn C ải l ươ ng Sán Nhiên Đài tái di ễn vào ngày 12/12/1929 (15). 17 Ki ều du Thanh minh , KB Tu ồng - Ph ạm Đình Kh ươ ng Ho ạn th ơ tróc Ki ều (1927) CL 18 Ki ều c ải l ươ ng (1928) KB CL - Nguy ễn Thúc Khiêm so ạn 19 Tr ước m ưu ả Ho ạn Chèo CL - So ạn gi ả: Nguy ễn Đình Ngh ị; Di ễn t ại (1929) Cải l ươ ng Hí vi ện vào 12/12/1929 (16). 20 Ki ều du thanh minh KB Tu ồng - Nguy ễn Bá Th ời (1935) CL 21 Kim Vân Ki ều (1948) KB CL - Ph ạm Minh Kiên so ạn 22 Kim Vân Ki ều (h ồi 1, KB CL - Ph ạm Ng ọc Khôi so ạn 1957) 23 Kim Vân Ki ều (1957) Tu ồng CL - Minh Châu so ạn 24 Kim Vân Ki ều (1957) Chèo c ổ - H ồng Lam s ưu t ầm và c ải biên 25 Ki ều - Ho ạn Th ư (1958) CL - Chuy ển th ể: Kính Dân; Đạo di ễn: Ng ọc Nh ư 26 Kim Vân Ki ều (1968) Điện ảnh - Chuy ển th ể: Tam Lang V ũ Đình Chi, Toàn Giao và Ph ạm Vi ết L ịch; Đạo di ễn: Dươ ng Quý Bình. 27 Tr ăng th ề v ườn thuý; Má KB tu ồng - Quy S ắc so ạn hồng ph ận b ạc; T ừ-Ki ều CL ly h ận (1973)
6. 110 NGHIÊN C ỨU V ĂN H ỌC S Ố 8 - 2016 28 Kim Vân Ki ều I, II, III CL truy ền - So ạn gi ả: Quy S ắc, Đức Phú (Tr ước 1975) thanh 29 Kim Vân Ki ều (Tr ước 1975) Cải l ươ ng - So ạn gi ả: Th ế Hà Vân, Vi ễn Châu 30 Kim Vân Ki ều (1989) CL video - Chuy ển th ể: Vi ệt Dung, Quy S ắc, M ộc Linh; Đạo di ễn: Nguy ễn B ạch Tuy ết 31 Thúy Ki ều (1989) CL - Đạo di ễn: Linh Nga 32 Vươ ng Thúy Ki ều (1989) CL video - Đạo di ễn: Ph ượng Hoàng; Chuy ển th ể: Đức Phú; Quy S ắc; Ph ượng Hoàng 33 Thúy Ki ều (1990) KB Tu ồng - M ộc Linh so ạn CL 34 Đêm nghe Ki ều (1991) Di ễn ngâm - Diễn ngâm: Ng ọc S ươ ng 35 Ai gi ết nàng Ki ều? (1991) CL - Đạo di ễn: Hoa H ạ 36 A Tale of Love (1995) Điện ảnh - Đạo di ễn: Tr ịnh Th ị Minh Hà, Jean-Paul Bourdier 37 Truy ện Ki ều (2000) Văn xuôi - Nh ất H ạnh 38 Nh ạc k ịch Ki ều Nh ạc k ịch - Sáng tác, hoà âm, ph ối khí: Tr ần Qu ảng Nam 39 Nỗi đau nhân lo ại (2001) Kịch - Tác gi ả Lê Duy H ạnh; Đạo di ễn: Shaun Mac Loughlin 40 Hợp x ướng Truy ện Ki ều Âm nh ạc - Âm Nh ạc: V ũ Đình Ân (2008) 41 Truy ện Ki ều b ằng tranh Tranh - Th ơ: Nguy ễn Du; Vẽ tranh: Tr ươ ng Quân (2004) 42 Sài Gòn nh ật th ực (2007) Điện ảnh - Đạo di ễn: Othello Khanh 43 Kim Vân Ki ều (2007) CL - Chuy ển th ể: Hoàng Song Vi ệt, Hoa H ạ, Tô Thiên Ki ều; Đạo di ễn: Hoa H ạ 44 Truy ện Ki ều k ể l ại (2008) Văn xuôi - Tr ần Công Đường 45 Truy ện Ki ều (2010) Nh ạc k ịch - Đạo di ễn: Burton Wolfe 46 Truy ện Ki ều: Th ơ và Th ơ và - Th ơ: Nguy ễn Du; Nh ạc: Quách V ĩnh Nh ạc (2011) Nh ạc Thi ện 47 Định m ệnh b ất ch ợt Opera, - Chỉ huy dàn h ợp x ướng: Nguy ễn Thi ện (2012) Ballet Đạo 48 Nguy ễn Du v ới Ki ều Kịch th ơ + - Đạo di ễn Nguy ễn Lan H ươ ng (2012) Kịch hình th ể 49 Giao h ưởng th ơ Ki ều Giao h ưởng - Nh ạc s ĩ: Đặng H ồng Anh; Ch ỉ huy: (2015) Nguy ễn Thi ếu Hoa 50 Ki ều bán mình , Tr ước KB Chèo - Nguy ễn Đình Ngh ị so ạn mưu ả Ho ạn CL
7. Kh ảo sát vi ệc c ải biên 111 51 Thù Th ế Tân Thanh truy ện(17) KB Tu ồng - Tr ần Th ự so ạn, Ngô Thi ện K ế sao l ục 52 Truy ện ca v ề Kim Vân Ca trù - In trong Ca trù th ể cách , Xu ất b ản l ần Ki ều(18) th ứ 4. - K đ : Knxb, 1922. 53 Ngàn thu v ọng mãi KB CL - L ưu Tr ọng L ư so ạn 54 Kim Vân Ki ều KB Chèo - Sưu t ầm và gi ới thi ệu: Tr ần Vi ệt Ng ữ 55 Kim-Vân-Ki ều phú tân di ễn Phú - Hu ỳnh Kh ươ ng Thái 56 Trò Ki ều(19) Chèo - Khuy ết danh 57 Tr ăng th ề v ườn Thúy CL video - Đạo di ễn: Xuân Ph ước Từ b ảng th ống kê trên, chúng tôi đư a ra m ột s ố nh ận xét, phân tích s ơ b ộ nh ư sau: 1. S ố l ượng các phiên b ản c ải biên Truy ện Ki ều gia t ăng không ng ừng theo th ời gian, t ồn t ại d ưới m ọi hình th ức ngh ệ thu ật t ừ truy ền th ống đến hi ện đại (chèo, tu ồng, c ải l ươ ng, k ịch b ản v ăn h ọc, c ải l ươ ng video, c ải l ươ ng truy ền thanh, điện ảnh, ballet, nh ạc k ịch, k ịch hình th ể ). B ức tranh c ải biên Truy ện Ki ều là minh ch ứng s ống động cho s ức s ống b ất di ệt, kh ả n ăng tái sinh, thâm nh ập m ạnh m ẽ c ủa ki ệt tác này. Có th ể th ấy, n ỗ l ực qu ảng bá, gi ới thi ệu Truy ện Ki ều ra th ế gi ới (phim Kim Vân Ki ều - đạo di ễn Pháp Famechon; phim Một câu chuy ện tình - đạo di ễn Tr ịnh Th ị Minh Hà; v ở nh ạc k ịch Truy ện Ki ều - đạo di ễn M ỹ Burton Wolfe ) và tham v ọng tái sinh, làm s ống l ại Truy ện Ki ều d ưới m ọi hình th ức ngh ệ thu ật luôn không ng ừng “thách th ức” mỗi ng ười ngh ệ s ĩ. Di ễn trình c ải biên Truy ện Ki ều thêm kh ẳng định kh ả n ăng điển hình hóa sâu r ộng trong ý th ức cộng đồng, th ậm chí là liên c ộng đồng c ủa danh tác này. Ở th ời đại thông tin truy ền thông, m ột trong nh ững cách th ức điển hình hóa, huy ền tho ại hóa m ạnh m ẽ, đó chính là h ướng c ải biên Truy ện Ki ều sang các lo ại hình ngh ệ thu ật trình di ễn/ trình chi ếu hi ện đại. M ột m ặt, hình th ức này phù h ợp v ới th ị hi ếu th ẩm m ĩ c ủa công chúng ngh ệ thu ật đươ ng đại, m ặt khác, nó cung c ấp nh ững k ĩ thu ật bi ểu hi ện m ới so v ới các hình th ức ngh ệ thu ật truy ền th ống. 2. Truy ện Ki ều đã tr ở thành ch ất li ệu sáng tác d ồi dào, v ừa tham d ự nh ư m ột ch ất li ệu c ải biên vừa t ồn t ại d ưới các d ạng th ức k ịch b ản v ăn h ọc: k ịch b ản chèo, tu ồng, c ải l ươ ng Do không ti ếp c ận được v ăn b ản nên m ột s ố k ịch b ản tu ồng, chèo chuy ển th ể t ừ Truy ện Ki ều chúng tôi ch ưa có điều ki ện để kh ảo c ứu. Hi ện nay, các phiên b ản chuy ển th ể Truy ện Ki ều sang c ải l ươ ng ở c ả kịch b ản và v ở di ễn chi ếm s ố l ượng áp đảo. V ới m ột s ố k ịch b ản c ải l ươ ng hi ện đang được l ưu hành, qua kh ảo sát, chúng tôi rút ra m ột vài nh ận xét c ơ b ản sau:
8. 112 NGHIÊN C ỨU V ĂN H ỌC S Ố 8 - 2016 - Truy ện Ki ều thu ộc khuynh h ướng cải biên truy ện th ơ Nôm dân t ộc thành kịch b ản c ải l ươ ng ngay t ừ giai đoạn đầu th ế k ỉ. Một s ố k ịch b ản, v ở di ễn c ải lươ ng được chuy ển th ể t ừ truy ện th ơ Nôm nh ư: Truy ện Ki ều (Nguy ễn Du), Lục Vân Tiên (Nguy ễn Đình Chi ểu), Nh ị độ mai (khuy ết danh), Quan Âm Th ị Kính (khuy ết danh), Lâm tuy ền k ỳ ng ộ (khuy ết danh), Tống Trân Cúc Hoa (khuy ết danh), Lưu Bình - D ươ ng L ễ (khuy ết danh), Hoa tiên (Nguy ễn Huy T ự), Bích Câu k ỳ ng ộ (V ũ Qu ốc Trân?) Chính truy ện th ơ Nôm - lo ại hình t ự s ự b ằng th ơ giàu tính truy ện, tính th ơ, nhi ều cao trào, xung đột, l ời th ơ tr ữ tình (l ục bát) v ốn gần g ũi v ới l ời ăn ti ếng nói hàng ngày c ủa nhân dân đã nhanh chóng được các so ạn gi ả “t ận d ụng” để c ải biên. Cách ứng x ử đó mang đến ni ềm h ứng kh ởi m ới cho thị hi ếu th ẩm m ĩ c ủa công chúng b ởi h ọ mu ốn th ưởng th ức nh ững ca t ừ, v ần th ơ v ốn thân quen ấy được làm m ới b ằng hình th ức sân kh ấu hóa. - Theo kh ảo sát c ủa chúng tôi, hi ện nay có kho ảng h ơn 13 k ịch b ản c ải l ươ ng cải biên t ừ Truy ện Ki ều (xem b ảng th ống kê). Đây là nh ững th ống kê d ưới d ạng văn b ản và còn ch ưa k ể đến các k ịch b ản c ủa v ở di ễn và c ải l ươ ng video. Tùy theo t ừng cách th ức cải biên cũng nh ư thái độ ứng x ử v ới ch ất li ệu Truy ện Ki ều mà các k ịch b ản đều có nh ững điểm khác bi ệt. Cải biên mang đậm tính cá nhân, ch ủ quan c ủa tác gi ả c ải biên. Vì th ế mà, mỗi k ịch b ản c ải l ươ ng l ại ch ọn l ựa và x ử lí ho ặc là ch ỉ m ột tr ường đoạn, ho ặc là toàn b ộ c ốt truy ện Truy ện Ki ều. Ví d ụ, các so ạn gi ả Tr ươ ng Quang Ti ền, Ph ạm Minh Kiên, Quy S ắc, Nguy ễn Thúc Khiêm đã c ải biên gần nh ư toàn b ộ c ốt truy ện Truy ện Ki ều và tuân th ủ theo mạch t ự s ự c ủa tác ph ẩm g ốc. Tuy nhiên, ở m ột s ố kịch b ản, các so ạn gi ả đã ch ọn l ựa ch ỉ m ột tr ường đoạn ấn t ượng, m ấu ch ốt, giàu kịch tính, có ý ngh ĩa b ước ngo ặt để c ải biên, nh ư: Ki ều đi thanh minh , Ho ạn th ư tróc Ki ều, Ki ều ng ộ T ừ H ải (Tr ươ ng Quang Ti ền); Tr ăng th ề v ườn thúy , Má h ồng ph ận b ạc, Ki ều T ừ ly h ận (Quy S ắc) Ví d ụ, k ịch b ản Ki ều du thanh minh di ễn từ đoạn Ki ều đi thanh minh cho đến đoạn Ki ều theo Mã Giám Sinh đến l ầu xanh của m ụ Tú Bà. Ho ặc k ịch b ản Ho ạn Th ư tróc Ki ều di ễn t ừ đoạn S ở Khanh l ừa g ạt Ki ều tr ốn kh ỏi l ầu xanh cho đến đoạn s ư Giác Duyên g ửi Ki ều đến nhà h ọ B ạc. 3. T ừ nh ững “khai m ở” thành công nh ờ chuy ển th ể ki ệt tác ngh ệ thu ật kinh điển nh ư Truy ện Ki ều mà sân kh ấu c ải l ươ ng đã hình thành. Truy ện Ki ều mang đến vinh d ự l ớn lao cho sân kh ấu c ải l ươ ng b ởi v ở di ễn Kim Vân Ki ều (1918) của Tr ươ ng Duy To ản được nh ận định là m ột trong nh ững tác ph ẩm đầu tiên đánh d ấu s ự khai sinh lo ại hình sân kh ấu m ới m ẻ này (20). Có th ể th ấy, v ở c ải lương này thu ộc hình th ức cải biên c ơ b ản nh ất b ởi so ạn gi ả đã đư a toàn b ộ
9. Kh ảo sát vi ệc c ải biên 113 Truy ện Ki ều lên sân kh ấu, ch ỉ ghép nh ạc và l ời ca theo t ừng phân c ảnh, phân màn và k ết h ợp l ối di ễn “ca ra b ộ” (ca nh ạc có ngu ồn g ốc t ừ đờn ca tài t ử kèm theo động tác, điệu b ộ). Xuyên su ốt giai đoạn g ần 100 n ăm (t ừ 1918) c ủa sân kh ấu c ải l ươ ng, Truy ện Ki ều đã được chuy ển th ể, tái di ễn gi ải/sáng t ạo nhi ều l ần t ừ sân kh ấu truy ền th ống đến hi ện đại. M ỗi v ở di ễn là m ột v ăn b ản, m ỗi l ần công di ễn là m ột v ăn b ản m ới được tái t ạo dù v ẫn là nh ững đào, kép c ũ. B ởi tính ch ất đặc tr ưng c ủa lo ại hình sân kh ấu nên ch ắc ch ắn không th ể có m ột th ống kê đầy đủ v ề nh ững v ở di ễn chuy ển th ể Truy ện Ki ều th ời gian dài qua. Tri ển di ễn sôi động c ủa cải biên Truy ện Ki ều được minh ch ứng qua các vở di ễn ch ất l ượng nh ư: Kim Vân Ki ều (1971); Tr ăng th ề v ườn thúy (1973); Kim Vân Ki ều (1989); Vươ ng Thúy Ki ều (1989), Ai gi ết nàng Ki ều? (1991) M ột điều thú vị là các v ở c ải l ươ ng l ấy tên ba nhân v ật Kim, Vân, Ki ều để đặt tên nhan đề tác ph ẩm đều ch ưa x ử lí tr ọn v ẹn, hài hòa m ối quan h ệ gi ữa 3 nhân v ật này. Ví d ụ, ở một s ố v ở nh ư Kim Vân Ki ều ( đạo di ễn Nguy ễn B ạch Tuy ết); Kim Vân Ki ều ( đạo di ễn Hoa H ạ) hình t ượng Kim Tr ọng và Thúy Vân h ết s ức m ờ nh ạt. Ng ược l ại, một s ố đạo di ễn l ại ý th ức rõ ch ủ đề c ủa Truy ện Ki ều nên tác ph ẩm chuy ển th ể t ập trung ph ản ánh số ph ận, bi k ịch c ủa nàng Ki ều, nh ư: Thúy Ki ều; Vươ ng Thúy Ki ều; Ai gi ết nàng Ki ều? Chuy ển th ể Truy ện Ki ều sang k ịch b ản c ải l ươ ng là thao tác chuy ển d ịch và chuy ển hóa th ơ - truy ện, ch ất tr ữ tình - t ự s ự sang hình thức m ới: k ịch b ản và v ở di ễn. Do được c ải biên t ừ truy ện th ơ nên ngôn ng ữ c ải l ươ ng th ường th ấm đẫm ch ất th ơ, ch ất tình, l ời l ẽ ng ọt ngào, sâu l ắng d ễ đi vào lòng ng ười nh ư tác ph ẩm gốc. Ở d ạng th ức chuy ển th ể t ừ k ịch b ản v ăn h ọc sang sân kh ấu, các v ở di ễn đóng vai trò nh ư m ột “chuy ển th ể kép”: k ịch b ản c ải l ươ ng được c ải biên t ừ Truy ện Ki ều, v ở di ễn được chuy ển th ể t ừ k ịch b ản c ải l ươ ng. Có th ể th ấy, k ịch b ản v ăn học nói chung và k ịch b ản c ải l ươ ng nói riêng chính là d ạng th ức c ải biên g ần g ũi nh ất v ới tác ph ẩm v ăn h ọc. Nhìn chung, cách th ức ứng x ử v ới th ơ trong Truy ện Ki ều th ường là: S ử d ụng ý th ơ của Truy ện Ki ều r ồi sáng t ạo nên l ời ca m ới, ghép nh ạc phù h ợp v ới t ừng tâm tr ạng, hoàn c ảnh c ủa nhân v ật. Cách th ức này th ể hi ện rõ nh ất n ăng l ực chuy ển th ể, khả n ăng sáng t ạo c ủa so ạn gi ả/ đạo di ễn. Đây chính là y ếu t ố quan tr ọng kh ẳng định phong cách ngh ệ thu ật c ủa ng ười c ải biên. Và nh ờ đó tác ph ẩm chuy ển th ể có màu s ắc riêng, giúp nó “v ượt thoát” kh ỏi cái nhìn mang tính định ki ến v ốn v ẫn g ắn v ới tác ph ẩm chuyển th ể: “phái sinh”, “th ứ c ấp”, “ph ụ thu ộc”.
10. 114 NGHIÊN C ỨU V ĂN H ỌC S Ố 8 - 2016 4. V ới sân kh ấu hi ện đại, tham v ọng chuy ển th ể Truy ện Ki ều sang các lo ại hình sân kh ấu cao c ấp, sang tr ọng đã được th ử nghi ệm, mang đến c ảm xúc m ới l ạ cho ng ười xem, nh ư: Âm nh ạc ( Hợp x ướng Truy ện Ki ều - V ũ Đình Ân, Truy ện Ki ều: Th ơ và Nh ạc - Quách V ĩnh Thi ện); Nh ạc k ịch ( Nh ạc k ịch Ki ều - Tr ần Qu ảng Nam, Truy ện Ki ều - Burton Wolfe); Opera - Ballet ( Định m ệnh b ất ch ợt - Nguy ễn Thi ện Đạo), K ịch hình th ể ( Nguy ễn Du v ới Ki ều, Nguy ễn Lan H ươ ng) Bên c ạnh nh ững phiên b ản chuy ển th ể trung thành/thông di ễn tái nh ận (faithful adaptation/recognitive interpretation) chúng tôi muốn xem xét nh ững phiên b ản chuy ển th ể sáng t ạo/ thông di ễn tái sinh (creative adaptation/reproductive interpretation) v ốn b ộc l ộ m ạnh m ẽ quan điểm, di ễn ngôn c ủa tác gi ả. Thông di ễn tái sinh được th ể hi ện ở s ự pha tr ộn nhu ần nhuy ễn, đa d ạng nh ững hình th ức ngh ệ thu ật m ới. N ăm 2012, v ở k ịch th ơ k ết h ợp k ịch hình th ể Nguy ễn Du v ới Ki ều c ủa đạo di ễn Nguy ễn Lan H ươ ng dù ch ỉ mang tính ch ất là m ột cải biên th ể nghi ệm nh ưng đã nh ận được nh ững h ồi ứng ti ếp nh ận đa chi ều. V ở di ễn h ư c ấu thêm hai nhân v ật Nguy ễn Du và H ồ Xuân H ươ ng đóng vai trò là ng ười d ẫn chuy ện chuy ển c ảnh, đồng th ời v ở di ễn nêu b ật “mối l ươ ng duyên đau đáu gi ữa cu ộc đời Nguy ễn Du v ới nh ững nhân v ật trong tác ph ẩm c ủa ông” (21) . Khác v ới sân kh ấu kịch truy ền th ống (c ải l ươ ng), v ở di ễn đã gi ữ l ại và trình di ễn nh ững đoạn th ơ đặc sắc nh ất c ủa Truy ện Ki ều b ằng s ự k ết h ợp đa d ạng c ủa ngâm th ơ, hát chèo B ắc Bộ, hò Hu ế mi ền Trung, ca v ọng c ổ mi ền Nam và ngôn ng ữ hình th ể c ủa di ễn viên nh ằm th ể hi ện nh ững cung b ậc c ảm xúc c ủa nhân v ật trong su ốt hành trình lưu l ạc. M ặt khác, s ự m ới m ẻ c ủa phiên b ản chuy ển th ể này còn th ể hi ện ở quan ni ệm c ủa đạo di ễn, khi g ắn v ở di ễn v ới t ư t ưởng c ủa đạo Ph ật. K ết thúc v ở di ễn, Ki ều v ề n ơi c ửa Ph ật. Nguy ễn Du v ới Ki ều là s ự giao thoa gi ữa sân kh ấu truy ền th ống và hi ện đại, th ể hi ện nh ững d ấn thân táo b ạo c ủa đạo di ễn. Tác ph ẩm đã tái sinh Truy ện Ki ều b ằng hình th ức trình di ễn m ới m ẻ. 5. Ở l ĩnh v ực điện ảnh, phim Kim Vân Ki ều (1924) là th ể nghi ệm v ăn hóa táo bạo b ởi cu ộc h ội ng ộ độc đáo gi ữa v ăn hóa t ư t ưởng ph ươ ng Đông và k ĩ thu ật điện ảnh ph ươ ng Tây. Chúng tôi suy đoán vi ệc chuy ển th ể Truy ện Ki ều sang hình th ức điện ảnh là s ự ti ếp n ối, th ừa h ưởng nh ững thành công r ực r ỡ c ủa sân kh ấu c ải lươ ng th ời hoàng kim giai đoạn 1920-1930. B ởi th ời gian này, nh ững v ở di ễn cải biên t ừ Truy ện Ki ều, Lục Vân Tiên , Nh ị độ mai, Ph ụng Nghi Đình được tái di ễn liên t ục trên kh ắp sân kh ấu t ừ trong Nam ngoài B ắc. Nh ờ v ậy, c ải l ươ ng đã nhanh chóng chi ếm l ĩnh v ị trí ch ủ đạo, tr ở thành “th ể lo ại chính” c ủa sân kh ấu nước nhà. Theo m ột s ố ph ản h ồi trên các t ạp chí Tươ ng lai B ắc K ỳ, Bắc K ỳ độc
11. Kh ảo sát vi ệc c ải biên 115 lập, Dư lu ận, Trung B ắc Tân V ăn , có l ẽ đạo di ễn ng ười Pháp ch ỉ th ực hành quay l ại bu ổi di ễn tu ồng c ải l ươ ng c ủa gánh hát Qu ảng L ạc b ằng hình th ức điện ảnh có ph ần m ới l ạ, độc đáo lúc b ấy gi ờ. T ại sao đạo di ễn ng ười Pháp và c ộng s ự Nguy ễn V ăn V ĩnh l ại ch ọn l ựa Truy ện Ki ều để chuy ển th ể mà không ph ải là m ột tác ph ẩm nào khác? Rõ ràng, b ộ phim tuy nh ận được nh ững ý ki ến đánh giá trái chi ều nh ưng không th ể ph ủ nh ận thái độ ứng x ử đề cao ki ệt tác th ấm đẫm tinh th ần, b ản s ắc dân t ộc. Tham v ọng tái di ễn gi ải/ sáng t ạo Truy ện Ki ều lên phim ảnh không d ừng l ại ở đó. Có th ể li ệt kê m ột s ố phiên b ản phóng tác, c ải biên khác nh ư: Kim Vân Ki ều ( đạo di ễn Dươ ng Quý Bình), Một câu chuy ện tình ( đạo di ễn Tr ịnh Th ị Minh Hà); Sài Gòn nh ật th ực ( đạo di ễn Othello Khanh). C ăn c ứ vào ph ản h ồi c ủa gi ới phê bình và báo chí, b ộ phim Sài Gòn nh ật th ực là phiên b ản chuy ển th ể th ất b ại thê th ảm(22). Có th ể th ấy, công chúng điện ảnh v ẫn đang mong đợi m ột tác ph ẩm điện ảnh, phim truy ền hình chuy ển th ể t ừ Truy ện Ki ều. Tham vọng này r ất c ần nh ững d ấn thân, th ể nghi ệm m ới m ẻ c ủa biên k ịch và đạo di ễn. Thay l ời k ết Có th ể th ấy, các phiên b ản chuy ển th ể nêu trên, m ột m ặt chúng v ừa t ồn t ại nh ư nh ững v ăn b ản độc l ập (d ĩ nhiên, quá trình ti ếp nh ận luôn có s ự h ồi nh ớ/ so sánh tri ền miên, dai d ẳng đến ngu ồn g ốc c ủa nó: Truy ện Ki ều - Nguy ễn Du) m ặt khác, n ếu x ếp các v ăn b ản này thành h ệ th ống, ta s ẽ thấy rõ quan h ệ xuyên v ăn bản r ộng l ớn v ề m ặt ch ủ đề, đề tài, nhân v ật, c ốt truy ện Truy ện Ki ều đã tr ở thành m ột palimpsest (23) của nh ững v ăn b ản khác. B ằng cách nào đó, nh ững y ếu tố, kí hi ệu c ủa m ột/ nhi ều v ăn b ản không ng ừng xâm nh ập, t ươ ng tác, chuy ển hóa vào các v ăn b ản/ th ể lo ại khác. Truy ện Ki ều chính là m ột liên v ăn b ản giàu tính năng s ản. M ột cách d ễ hình dung, các v ăn b ản chuy ển th ể đã không ng ừng xuyên th ấm qua m ọi th ể lo ại, ph ươ ng ti ện ngh ệ thu ật ở nh ững th ời đại khác nhau để n ỗ lực tái/ sáng t ạo nên tác ph ẩm m ới. Có th ể th ấy, nghiên c ứu s ự thích nghi th ể lo ại, bối c ảnh, v ăn hóa c ủa nh ững s ản ph ẩm c ải biên vẫn còn là v ấn đề đang b ỏ ng ỏ của ngành c ải biên h ọc
    ___ (1) Đơ n c ử, m ột s ố phiên b ản chuy ển th ể không thành công: phim Sài Gòn nh ật th ực, đạo di ễn Othello Khanh); v ở di ễn Kim Vân Ki ều (2007, đạo di ễn Hoa H ạ) (2) Lê Công Ki ền: Kim Vân Ki ều, Nhà in Tr ần Ng ọc Th ọ, H ải Phòng, tr.4. (3) Xem thêm: “Tôn vinh tác ph ẩm v ăn h ọc sáng giá c ủa Vi ệt Nam”, n20111019095954802.htm .
12. 116 NGHIÊN C ỨU V ĂN H ỌC S Ố 8 - 2016 (4) Thông tin này chúng tôi tham kh ảo trong Từ l ẩy Ki ều, đố Ki ều đến các giai tho ại v ề Truy ện Ki ều (2002), Ph ạm Đan Qu ế, tr.283. Nxb. Thanh Niên, H ồ Chí Minh. (5) Theo Tr ần Ngh ĩa - Gros, Francois (Ch ủ biên): Di s ản Hán Nôm Vi ệt Nam: th ư đề m ục yếu, T ập 2, s ố đề m ục 1758, tr.77. Nxb. Khoa h ọc xã h ội, H., 1993. (6) Xem thêm: “Kim Vân Ki ều l ục – Truy ện Ki ều v ăn xuôi ch ữ Hán c ủa Vi ệt Nam”, Tr ần Th ị Vân Anh, ). (7) Theo Tr ần V ăn Giáp: Tìm hi ểu kho sách Hán Nôm: Ngu ồn t ư li ệu v ăn h ọc, s ử h ọc Vi ệt Nam , Tập II. Nxb. Khoa h ọc xã h ội, H., 1990, tr.141-142. (8) Hà Thành ng ọ báo , s ố 73, tr.2, ra ngày 29/7/1927. (9) Hà Thành ng ọ báo , s ố 4, tr.2, ra ngày 5/4/1927. (10) Hà Thành ng ọ báo , s ố 190, tr.2, ra ngày 21/12/1927. (11) Hà Thành ng ọ báo , s ố 85, tr.2, ra ngày 12/8/1927. (12) Hà Thành ng ọ báo , s ố 102, tr.2, ra ngày 2/9/1927. (13) Hà Thành ng ọ báo , s ố 705, tr.2, ra ngày 11/12/1929. (14) Hà Thành ng ọ báo , s ố 102, tr.2, ra ngày 2/9/1927. (15) Hà Thành ng ọ báo , s ố 705, tr.2, ra ngày 11/12/1929. (16) Hà Thành ng ọ báo , s ố 705, tr.2, ra ngày 11/12/1929. (17) Theo Tr ần Ngh ĩa - Gros, Francois (Ch ủ biên): Di s ản Hán Nôm Vi ệt Nam: th ư đề m ục yếu, T ập 3, s ố đề m ục 3615, tr.273-274. Nxb. Khoa h ọc xã h ội, H., 1993. (18) Theo Tr ần Ngh ĩa - Gros, Francois (Ch ủ biên): Di s ản Hán Nôm Vi ệt Nam: th ư đề m ục yếu, T ập 1, s ố đề m ục 312, tr.184. Nxb. Khoa h ọc xã h ội, H., 1993. (19) Theo Tr ần Ngh ĩa - Gros, Francois (Ch ủ biên) (1993): Di s ản Hán Nôm Vi ệt Nam: th ư đề mục y ếu, T ập 1, s ố đề m ục 303, tr.179. Nxb. Khoa h ọc xã h ội, H., 1993. (20) V ề lu ận điểm này, xin xem thêm m ột s ố công trình: Bước đầu tìm hi ểu sân kh ấu c ải lươ ng , S ỹ Ti ến. Nxb. Tp. H ồ Chí Minh, 1984; Sân kh ấu c ải l ươ ng Nam B ộ 1918-2000 , Đỗ D ũng. Nxb. Tr ẻ, 2002; Ngh ệ thu ật c ải l ươ ng , Tu ấn Giang. Nxb. Đại h ọc Qu ốc gia Tp. H ồ Chí Minh, 2006. (21) “Nguy ễn Du v ới Ki ều”: Cu ộc giao thoa c ủa k ịch th ơ và k ịch hình th ể, . (22) Xem thêm m ột s ố bài phê bình báo chí: “Sài Gòn nh ật th ực: m ột phiên b ản ki ều b ất th ường”, ; “Sài Gòn nh ật th ực - M ột phim khó xem!”, ; “Sài Gòn nh ật th ực: M ột phim c ẩu th ả, xúc ph ạm!”, (23) Gérard Genette trong công trình Palimpsests: Literature in Second Degree (1997) đã ch ỉ ra r ằng m ỗi v ăn b ản là m ột palimpsest : “M ột b ản vi ết trên mi ếng da được vi ết l ần hai, l ần vi ết đầu đã b ị c ạo xóa”.