Mô hình đánh giá tác động của mối quan hệ chủ sở hữ - người đại diện đến hiệu quả hoạt động kinh doanh trong các doanh nghiệp Nhà nước

Nội dung text: Mô hình đánh giá tác động của mối quan hệ chủ sở hữ - người đại diện đến hiệu quả hoạt động kinh doanh trong các doanh nghiệp Nhà nước

1. 170 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI MƠ HÌNH ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA MỐI QUAN HỆ CHỦ SỞ HỮU NGƯỜI ĐẠI DIỆN ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG KINH DOANDOANHH TRONG CÁC DOANH NGHIỆP NH NƯỚC Nguyn Th Hng Nhâm 1 Hc vin Chính sách và Phát trin Tĩm tttttt: S mâu thun trong li ích và bn tính tư li ca mi cá nhân là nguyên nhân ca vn đ ch s hu – ngưi đi din (điu hành) trong các doanh nghip nhà nưc (DNNN). Vn đ này ngày càng đưc chú trng hơn Vit Nam bi các nhà nghiên cu, hoch đnh chính sách và gii doanh nghip. Trong phm vi bài báo s đánh giá nh hưng ca s tách bit quyn s hu và quyn điu hành, t l vn ch s hu/tng tài sn ti hiu qu s dng tài sn và xem cĩ s khác nhau hay khơng gia các mơ hình DNNN. T đĩ, đưa ra mt s gi ý làm gim mâu thun li ích gia ch s hu và ngưi đi din. TTTT khĩakhĩa: Ch s hu, ngưi đi din, DNNN. 1. GII THIU Sau quá trình Đi Mi năm 1986, Vit Nam chuyn t nn kinh t k hoch hĩa tp trung sang nn kinh t th trưng. Đi mi doanh nghip nhà nưc là mt trong nhng trng tâm và là lĩnh vc ci cách nhy cm, khĩ khăn nht ca mt nn kinh t chuyn đi. Đây khơng ch đơn thun là vn đ kinh t mà cịn là vn đ mang tính tư tưng, chính tr, xã hi và tâm lý. Các thách thc ca vic đy mnh ci cách, đi mi doanh nghip nhà nưc ti Vit Nam là rt gay gt trong bi cnh nn kinh t đang m rng hi nhp kinh t quc t. Nu các nhà hoch đnh chính sách thc hin tt vic đi mi, cơ cu li bao gm c vic chuyn đi s hu đ s dng cĩ hiu qu các ngun lc đang cĩ ti khu vc DNNN s to điu kin nâng cao tính cnh tranh ca doanh nghip và nâng cao mc tăng trưng kinh t ca Vit Nam. Nghiên cu tp trung mt trong nhng thách thc rt quan trng trong quá trình c phn hĩa DNNN là vn đ “ch s hu và ngưi đi din”. Vn đ ch s hu và thc hin 1 Nhn bài ngày 20.11.2016, gi phn bin và duyt đăng ngày 25.12.2016. Liên h tác gi: Nguyn Th Hng Nhâm; Email: nhamnt.apt@gmail.com
2. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 171 quyn ch s hu nhà nưc đi vi phn vn nhà nưc đu tư ti các doanh nghip chưa cĩ tin trin rõ nét. Vic thc hin quyn ca ch s hu nhà nưc đi vi phn vn nhà nưc đu tư ti mt s doanh nghip vn thc hin theo cách qun lý cũ và vn cịn nhiu nhưc đim. Cơ ch thc hin các quyn ch s hu Nhà nưc đi vi DNNN cịn chng chéo, đan xen, thiu hiu lc, b phân tán ra nhiu cơ quan, nhiu t chc dn ti chng chéo, thm chí trit tiêu ln nhau do li ích cc b. Hơn na, các cơ quan đi din ch s hu li đng thi thc hin chc năng qun lý nhà nưc đi vi doanh nghip nhà nưc trong lĩnh vc ngành kinh t k thut hoc đa bàn ca mình. Chúng ta cĩ th xem xét các c đơng ca mt cơng ty là ngưi s hu và Giám đc điu hành là ngưi đi din. Cơ s lý thuyt ca mơ hình ch s hu – ngưi đi din là ch s hu quá bn rn đ làm mt cơng vic nht đnh nên thuê ngưi đi din, nhưng quá bn rn cũng cĩ nghĩa là ch s hu khơng th giám sát ngưi đi din mt cách hồn ho. Cĩ mt s cách mà ngưi ch s hu cĩ th cĩ th c gng đ khuyn khích ngưi đi din mà đin hình như các hp đng ưu đãi (tương t như chia s li nhun). S tìm hiu v mơ hình ch s hu – ngưi đi din là cn thit vì liên quan đn khơng ch s qun lý các bin pháp khuyn khích các cá nhân mà cịn qun lý các bin pháp khuyn khích các đơn v t chc Lý thuyt ch s hu – ngưi đi din đ cp đn mi quan h hp đng gia mt bên là ngưi ch quyt đnh cơng vic và mt bên khác là ngưi đi din thc hin các cơng vic đĩ. Đã cĩ rt nhiu cơng trình nghiên cu v mi quan h này đưc cơng b; và đưc bit đn như mt phn lý thuyt quan trng trong tồn b lý thuyt v doanh nghip hin đi. Lý thuyt đi din nêu ra vn đ chính là làm th nào đ ngưi làm cơng (ngưi đi din) làm vic vì li ích cao nht cho ngưi tuyn dng (ngưi ch) khi h cĩ li th v thơng tin hơn ngưi ch và cĩ nhng li ích khác vi li ích ca nhng ơng ch này. Lý thuyt này kt lun rng dưi nhng điu kin thơng tin khơng hồn ho (khơng đy đ và khơng rõ ràng), đc đim ca hu ht các th trưng, hai vn đ v đi din s xut hin là: la chn bt li và mi nguy đo đc. La chn bt li là trưng hp ngưi ch khơng th bit chc liu ngưi đi din cho mình cĩ đ kh năng thc hin cơng vic mà h đưc tr tin đ làm hay khơng, hay liu kh năng làm vic ca ngưi đi din cĩ tương xng vi s tin h tr hay khơng. Mi nguy đo đc thưng gp hơn là trưng hp ngưi ch khơng chc chn liu ngưi đi din cĩ n lc ti đa cho cơng vic đưc giao hay khơng, hay liu h cĩ trc li cá nhân khi h là ngưi bit rõ nhng thơng tin mà khơng phi c đơng – ơng ch nào cũng bit. Theo lý thuyt ngưi đi din, mâu thun li ích gia ch s hu và ngưi điu hành tn ti khi cĩ s tách bit gia quyn s hu và quyn điu hành. Mâu thun này s làm gia
3. 172 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI tăng ri ro và chi phí cho cơng ty. Đ gii quyt mâu thun li ích và gim thiu ri ro xut phát t mâu thun này, thưng cĩ 5 cách gii quyt: (i) s dng mơ hình thơn tính; (ii) s dng cơ cu vn thích hp; (iii) Vai trị ca Hi đng qun tr (HĐQT); (iv) Ch đ đãi ng, lương; (v) y ban kim sốt và ch n ln. Trong các cách gii quyt này, vic s dng HĐQT thay mt c đơng đ giám sát ban điu hành đưc áp dng ph bin nht. Các vn đ ch s hu ngưi đi din ln đu tiên đưc vit v nhng năm 1970 bi các nhà lý thuyt t lĩnh vc kinh t đn lý thuyt th ch. Nghiên cu ca Sanfor J. Grossman và Oliver D. Hart (1983) đưa ra mt phân tích v vn đ ch s hu – ngưi đi din khá rõ ràng. Hu ht các phân tích trưc đĩ cho rng ngưi ch s hu la chn mt cơ ch khuyn khích đ ti đa hĩa đ tha dng d kin tùy thuc vào đ tha dng ca ngưi đi din ti mt đim dng thì mt bài báo quan trng ca Mirrlees đã ch ra rng phương pháp này thưng là khơng hp l. Carl Shapiro và Joseph E. Stiglitz (1984) đã xây dng mt mơ hình trong đĩ mt gii pháp c th cho vn đ ch s hu ngưi đi din cĩ th làm tăng t l tht nghip. Trong mơ hình ShapiroStiglitz, ngưi s dng lao đng tr lương nhân viên vi mc lương cao hơn th trưng gi là "hiu qu tin lương" đ ngăn cn nhân viên gii ri khi cơng ty. Chi phí cho mt nhân viên b sa thi tin lương b mt s cao hơn. Tuy nhiên, nu mt cơng ty tr lương hiu qu, sau đĩ tt c các cơng ty cĩ th s phi đi mt vi mt s khuyn khích đ tr lương hiu qu đ to s cnh tranh cho nhân viên. Điu này s tm thi loi b các đng cơ đ b vic k t khi mt vic mt cơng ty s khơng nht thit phi kéo gim lương mt cơng vic khác. Tuy nhiên, nu tt c các cơng ty tr lương hiu qu, sau đĩ tin lương s cao hơn mc th trưng thanh tốn, dn đn tình trng tht nghip khơng t nguyn. Điu này làm gim cơ hi mà mt nhân viên b sa thi s tìm mt cơng vic thay th. Vì vy, cui cùng, tin lương hiu qu phc v cho mc tiêu ca h gim thiu các vn đ ch s hu ngưi đi din nhưng chi phí đưa v t l tht nghip cao hơn. Xut phát t quan đim ca lý thuyt ngưi đi din cho rng chi phí ngưi đi din (ngưi điu hành) tăng cùng mi mc đ tách bit quyn s hu và quyn qun lý, Grant Fleming và cng s (2005) đã kim đnh mi quan h này s dng s liu kho sát ca 3.800 doanh nghip va và nh ca Úc t năm 1996 đn 1998. Các tác gi xem xét chi phí ngưi đi din thay đi như th nào khi quyn s hu và quyn điu hành tách bit. Kt qu cho thy cĩ mi quan h thun chiu gia chi phí qun lý vi mc đ tách bit quyn s hu và quyn điu hành. Trong mơ hình nghiên cu, các tác gi s dng các bin gm: Bin ph thuc là chi phí qun lý đưc đo lưng bi: T l chi phí hot đng/ doanh s bán hàng;
4. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 173 T l s dng tài sn là t l doanh thu hoc doanh s bán hàng/tng tài sn cĩ. Chi phí này đi din cho tn tht trên 1 USD đu tư do s dng tài sn khơng hiu qu. Tn tht này cĩ th xut phát t các quyt đnh đu tư kém hiu qu hoc s dng các nhiu quyn li, hoc chưa n lc ht mc trong cơng vic. Các bin đc lp gm: S tách bit quyn s hu và quyn điu hành đưc đo bng t l c phiu nm gi ca ngưi ch s hu tham gia điu hành; Các bin kim sốt khác gm t l n ngân hàng/tng tài sn, chi phí R&D/doanh s bán hàng, doanh s bán hàng đ phn ánh quy mơ ca cơng ty. Nu trên th gii, các cơng trình nghiên cu v chi phí đi din cũng như các ng dng ca lý thuyt đi din trong qun lý doanh nghip đã rt đa dng thì Vit Nam hin nay, cm t chi phí đi din xut hin rt khiêm tn trong các tài liu nghiên cu v doanh nghip. Mt trong nhng nghiên cu đu v vn đ ch s hu – ngưi đi din là ca tác gi Nguyn Ngc Thanh v vn đ ch s hu và ngưi đi din Vit Nam. Nghiên cu tp trung vào mt s vn đ v ch s hu và ngưi đi din trong DNNN Vit Nam và gi ý mt s khía cnh v gii quyt vn đ khĩ khăn gia ch s hu và ngưi đi din trong doanh nghip nhà nưc. Tuy nhiên, nghiên cu này mi ch mang tính cht đnh tính, chưa cĩ nhng phân tích đi sâu vào đnh lưng xem xét các tác đng tiêu cc ca vn đ ch s hu – ngưi đi din nh hưng đn hiu qu ca khi doanh nghip nhà nưc Vit Nam bng nhng con s như th nào. Khi tách bit quyn s hu và quyn điu hành, nu khơng cĩ cơ ch hoc cách thc kim sốt phù hp, thì chi phí ngưi đi din (chi phí giám sát, các chi phí hot đng khác) và tn tht tăng. Trong phm vi ca nghiên cu s đánh giá xem s tách bit gia quyn s hu – quyn điu hành nh hưng như th nào đn hiu qu s dng tài sn đi vi các DNNN và c th theo cơ cu qun tr ca DNNN. 2. MƠ HÌNH VÀ D LIU NGHIÊN CU Nghiên cu s dng phương pháp hi quy OLS vi s h tr ca phn mm STATA đ đánh giá nh hưng ca s tách bit quyn s hu và quyn điu hành, t l vn ch s hu /tng tài sn ti hiu qu s dng tài sn và xem cĩ s khác nhau hay khơng gia các mơ hình DNNN nghiên cu s dng mơ hình hi quy như sau: Log() ROA=+ββ01 Log (_) NDH TS + β 2 Log (_) VCSH TS +++ ββ 3243 D D U ROA: T l thu nhp sau thu/tng tài sn, th hin hiu qu s dng tài sn đi din cho li nhun thu đưc trên 1 đng vn đu tư. T l này cao phn ánh vic s dng tài sn
5. 174 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI hiu qu cao. T l thp phn ánh tn tht hay s kém hiu qu trong vic s dng tài sn. Tn tht cĩ th xut phát t các quyt đnh đu tư kém hiu qu hoc s dng nhiu quyn li, hoc ban điu hành chưa n lc ht mc trong cơng vic. NDH_TS: T l s hu c phn ca ngưi điu hành, th hin s tách bit gia quyn s hu và quyn điu hành. Khi ngưi điu hành cĩ t l s hu c phn ln càng ln thì khong cách gia quyn s hu và quyn điu hành càng đưc thu hp và ngưc li. VCSH_TS: T l vn ch s hu/tng tài sn, đưc tính bng t l phn trăm gia vn ch s hu và tng tài sn ca tng doanh nghip. T l vn ch s hu /tng tài sn cao phn ánh doanh nghip cĩ kh năng v vn tt hơn. Di là bin đnh tính các mơ hình DNNN, trong phiu điu tra doanh nghip Nhà nưc 2013 phân loi cơ cu qun tr doanh nghip theo 3 mơ hình: 1. Hi đng thành viên/Tng giám đc 2. Ch tch/Tng giám đc/Giám đc doanh nghip 3. Hi đng qun tr/Tng giám đc D2=1: DNNN cĩ cơ cu qun tr gm Hi đng thành viên/Tng giám đc; D2=0: DNNN cĩ cơ cu qun tr thuc hai mơ hình cịn li. D3=1: DNNN cĩ cơ cu qun tr gm Ch tch/ Tng giám đc/Giám đc doanh nghip; D3=0: DNNN cĩ cơ cu qun tr thuc hai mơ hình cịn li. Ngun d li u: T cuc điu tra DNNN ca Tng cc thng kê năm 2013 gm 2.888 Doanh nghip. Các thng kê cơ bn v các bin trên đưc cho trong Bng 1 sau đây: Bng 1 . Tĩm tt thng kê ca các bin đưc s dng trong mơ hình ROA NDH_TS VCSH_TS Mean 33,87356 8,237008 43,64403 Maximum 10288,1 92,12254 100 Minimum 0 0,0245157 0 Std. Dev. 394,0675 9,935921 40,93477 Observations 1867 1867 1867 3. KT QU NGHIÊN CU Vi d liu và phương pháp nghiên cu trình bày ti phn 2, nghiên cu hi quy theo hai mơ hình đã xây dng s dng b s liu Điu tra DNNN năm 2013 và cho kt qu như sau:
6. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 175 Bng 2. Kt qu hi quy Bin ph thuc : Log ( ROA) S quan sát: 1867 Bin đc l p H s Prob. LOG(NDH_TS) 0,3462003 0,000 LOG(VCSH_TS) hthucDN 1,272147 0,000 2 3 Constant Rsquared 0,0528546 0,779 Adjusted Rsquared 0,004 0,5316342 Fstatis tic 0,000 5,586657 Prob(Fstatistic) 0,1395 Ghi chú : Cĩ ý nghĩa mc: * (10%), (5%), (1%) Kt qu nghiên cu cho thy trong các DNNN tn ti mâu thun gia ch s hu và ngưi điu hành. Nĩi cách khác, t l s hu ca ngưi điu hành cĩ nh hưng ti hiu qu s dng tài sn ca các DNNN. Điu này đúng vi lý thuyt ngưi đi din, t l s hu ca ngưi điu hành càng cao, thì li ích ca ch s hu và ngưi đi din gn kt cht ch vi nhau nghĩa là hiu qu s dng tài sn càng tăng. Khi t l vn ch s hu /tng tài sn tăng, hiu qu s dng tài sn tăng. T kt qu hi quy trên cũng cĩ th thy mơ hình qun tr gm Ch tch/Tng giám đc/Giám đc doanh nghip hot đng hiu qu hơn so vi hai mơ hình cịn li. Tuy nhiên trong mơ hình DNNN gm Hi đng thành viên/Tng giám đc, t l s hu ca ngưi điu hành khơng cĩ nh hưng ti hiu qu s dng tài sn do h s P_value khơng cĩ ý nghĩa mc 10%. Điu này ng h quan đim ca lý thuyt ngưi đi din cho rng mâu thun li ích gia ngưi ch s hu và ngưi điu hành cĩ th đưc gii quyt bng s kim sốt ca Hi đng qun tr. Vai trị kim sốt ca Hi đng qun tr, t l c phn ca ngưi điu hành và t l vn ch s hu/tng tài sn ch gii thích đưc hơn 13% s bin đng ca
7. 176 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐƠ H NỘI ROA. Điu này gi ý rng, cịn cĩ nhiu yu t khác cn đưc b sung đ gii thích s bin đng ca ROA trong các nghiên cu sau. T l vn ch s hu/tng tài sn cũng nh hưng tt ti kt qu kinh doanh, khi t l vn ch s hu /tng tài sn tăng, hiu qu s dng tài sn tăng. Điu này khác vi quan nim chung cho rng t l vn ch s hu/tng tài sn cao cĩ th làm gim li nhun DN do DN phi duy trì mt lưng vn ln và chưa m rng quy mơ tương xng. T kt lun này, vn đ đt ra đi vi DNNN là xây dng mt cơ cu s hu mà thành viên HĐQT và ban điu hành s hu phn ln c phn đ rút ngn s tách bit gia quyn s hu và quyn điu hành. Đng thi cĩ s giám sát cht ch ca các cơ quan ch qun vn nhà nưc. 4. KT LUN T kt qu phân tích, cĩ th thy t l s hu ca ngưi điu hành càng cao, thì li ích ca ch s hu và ngưi đi din gn kt cht ch vi nhau nghĩa là hiu qu s dng tài sn càng tăng. Mơ hình qun tr gm Ch tch/Tng giám đc/Giám đc doanh nghip hot đng hiu qu hơn so vi hai mơ hình cịn li. Tuy nhiên trong mơ hình DNNN gm Hi đng thành viên/Tng giám đc, t l s hu ca ngưi điu hành khơng cĩ nh hưng ti hiu qu s dng tài sn. Do đĩ, vic thành lp cơ quan chuyên trách thc hin quyn đi din ch s hu nhà nưc ti các doanh nghip là rt cn thit. Mc đích là giám sát vn và tài sn nhà nưc ti doanh nghip đ khc phc nhng hn ch, yu kém trong th ch, cơ ch qun lý, giám sát ca ch s hu nhà nưc, gĩp phn nâng cao hiu qu ca vn nhà nưc đu tư vào sn xut kinh doanh. TÀI LIU THAM KHO 1. Bùi Xuân Hi (2007), “Hc thuyt v đi din và my vn đ ca pháp lut cơng ty Vit Nam”, Tp chí Khoa hc Pháp lý , s 4 (41). 2. Carl Shapiro and Joseph E. Stiglitz (1984), “Equilibrium Unemployment as a Worker Discipline Device”, The American Economic Review , Vol. 74, No. 3, pp. 433444 3. Charkham, J.E. (1995), Keeping Good Company , Oxford University Press, New York. 4. CIEM (2005), Tp đồn kinh t Lý lun và kinh nghim quc t ng dng vào Vit Nam , Nxb Giao thơng vn ti, Hà ni 5. Michael C. Jensen and William H. Meckling (1976), “Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure”, Journal of Financial Economics , Vol. 3, No. 4, pp. 305360. 6. Nguyn Ngc Thanh (2016), “Vn đ ch s hu và ngưi đi din Mt s gi ý v chính sách cho Vit Nam”, Tp chí Khoa hc, Đi hc Quc gia Hà Ni, s 1.
8. TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 177 7. Sanfor J. Grossman and Oliver D. Hart (1983), “An analysis of the principal – agent problem”, Econometrica , Vol. 51, No. 1, pp. 745. 8. Th tưng Chính ph, “ Quy ch qun lý phn vn nhà ưc doanh nghip khác”, Ngh đinh s 73/2000/NĐCP. 6/12/2000. 9. Th tưng Chính ph, “ Đu tư vn Nhà nưc vào doanh nghip và qun lý tài chính đi vi doanh nghip do Nhà nưc nm gi 100% vn điu l”, Ngh đnh s 71/2013/NĐCP. 11/7/2013. 10. B tài chính, “ Quy ch hot đng ca Ngưi đo din theo y quyn đi vi phn vn nhà nưc đu tư vào doanh nghip”, S 21/2014/TTBTC.14/2/2014. 11. Phm Th Thanh Tuyn (2015), “Qun lý ngưi đi din: Nhng vn đ lý lun và thc tin ti các Tp đồn/ Tng Cơng ty Nhà nưc Vit Nam”, Kinh t Qun lý Du khí, S 4/2015. ASSESSMENT MODEL ON THE IMPACT OF OWNER – REPRESENTATIVE TO THE RESULT ON BUSINESS ACTIVITIES OF STATEOWNED ENTERPRISES Abstract: The contradiction between interest and selfinterest of each individual is the cause of the owner – representative issue in stateowned enterprises (SOE). This issue is increasingly cared in Vietnam by researchers, policymakers and enterprises. This article evaluates the impact on the separation of ownership and management, the capital rate of the property into its using effect and recognizes the difference among SOE models. Accordingly, the article gives some suggestions aiming to reduce the conflict of interest between owners and representatives. Keywords: owner, representative, SOE.