Vai trò của âm nhạc trong đời sống văn hóa người ê-đê, ba-na, chăm h’roi ở Phú Yên

Nội dung text: Vai trò của âm nhạc trong đời sống văn hóa người ê-đê, ba-na, chăm h’roi ở Phú Yên

1. 26 Journal of Science – Phu Yen University, No.28 (2021), 26-33 VAI TRÒ CỦA ÂM NHẠC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA NGƯỜI Ê-ĐÊ, BA-NA, CHĂM H’ROI Ở PHÚ YÊN Đào Nhật Kim* Trường Đại học Phú Yên Ngày nhận bài: 16/08/2021; Ngày nhận đăng: 01/10/2021 Tóm tắt Âm nhạc có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa các dân tộc thiểu số Ê-đê, Ba-na, Chăm H’roi ở Phú Yên. Âm nhạc gắn liền cuộc sống hàng ngày, từ lúc chào đời đến khi giã từ thế giới này về với tổ tiên. Âm nhạc là sợi dây gắn kết các thành viên trong cộng đồng, giúp họ giao lưu, diễn đạt các cung bậc cảm xúc, tình cảm. Âm nhạc còn tham gia trong các lễ hội, tín ngưỡng và dùng làm phương tiện để chuyển lời thỉnh cầu tới thần linh, và góp phần bảo tồn các giá trị văn hóa tộc người. Từ khóa: vai trò âm nhạc truyền thống, âm nhạc các dân tộc thiểu số Ê-đê, Ba-na, Chăm H’roi. Trải qua quá trình lịch sử hình ngọt lành không thể thiếu trong cuộc sống thành và phát triển, các dân tộc thiểu số Ê- hằng ngày. Đó là món ăn tinh thần dân dã, đê, Ba-na, Chăm H’roi ở Phú Yên đã sáng hằn sâu trong tâm thức, trong máu thịt của tạo và bảo lưu những giá trị di sản văn hóa mỗi con người khi lớn lên. vật thể và phi vật thể hết sức phong phú, đa Âm nhạc của các dân tộc thiểu số dạng. Những giá trị đó được thể hiện sinh Ê-đê, Ba-na Chăm H’roi ở Phú Yên gắn động trong lao động sản xuất, trong lễ hội, liền các giai đoạn của đời sống con người, tín ngưỡng, phong tục Đặc biệt âm nhạc từ lúc chào đời đến khi giã từ cuộc sống về đã tạo nên bản sắc độc đáo và có vai trò thế giới bên kia. Đó là những khúc hát ru quan trọng trong đời sống văn hóa của các thuở ban đầu; những bài đồng dao khi khôn dân tộc thiểu số Ê-đê, Ba-na, Chăm H’roi ở lớn, những bài hát vui, dí dỏm trong các trò Phú Yên. chơi trẻ thơ; những bài hát giao duyên, tỏ 1. Âm nhạc gắn kết các thành viên tình khi trưởng thành; những bài ca sinh trong cộng đồng hoạt; những bài nhạc hiệu xuất trận; những Các dân tộc thiểu số Ba-na, Ê-đê, bài hát trong lao động sản xuất và những Chăm H’roi ở Phú Yên có đời sống âm khúc hát tiễn đưa con người trở về với cát nhạc dân gian khá phong phú. Họ sáng tạo bụi Từ xa xưa, những câu hò, điệu hát đã nhiều loại hình nhạc cụ truyền thống, nhiều mang ý nghĩa giáo dục tinh thần tập thể làn điệu dân ca, lời ru, điệu múa mang sắc tương trợ, gắn bó với nhau, khích lệ nhau thái riêng của dân tộc mình. Với họ, âm vượt qua những khó khăn. Để tăng thêm nhạc giống như hơi thở của con người, như tình đoàn kết, âm nhạc còn vang lên trong miếng cơm nướng thơm trong ống nứa trên những ngày hội làng, hội buôn, những ngày bếp lửa hồng, như bầu nước suối trong mát lễ chung của cả tộc người. ___ Có thể nói, âm nhạc hầu như có mặt * Email: daonhatkim@pyu.edu.vn trong tất cả các loại hình sinh hoạt văn hóa,
2. Tạp chí Khoa học – Trường Đại học Phú Yên, Số 28 (2021), 26-33 27 lao động sản xuất của người Ba-na, Ê-đê, những phương tiện nghệ thuật âm thanh có Chăm H’roi. Trải qua bao biến thiên của nhiều khả năng để biểu đạt tâm hồn, tư lịch sử, âm nhạc cũng như văn hóa truyền tưởng tình cảm của con người. Âm nhạc thống của các tộc người này vẫn còn giữ dân gian Ê-đê đã gắn bó với nghi lễ vòng được vẻ mộc mạc, hồn nhiên, lắng đọng đời người và vòng cây trồng cùng với các nhưng không kém phần tinh tế, bay bổng lễ hội truyền thống của cộng đồng. Nó là như chính bản chất cuộc sống của họ. Các linh hồn, là sức mạnh tinh thần và bản sắc dân tộc thiểu số ở Phú Yên có thể thiếu ăn, văn hóa của người Ê-đê. thiếu mặc, thậm chí thiếu muối nhưng Âm nhạc truyền thống của đồng không thể thiếu âm nhạc, nhạc cụ trong đời bào Ê-đê, Ba-na, Chăm H’roi là một hình sống của họ. Vì vậy, có thể nói âm nhạc thái biểu cảm cảm xúc. Cũng giống như hội truyền thống là chất xúc tác, sợi dây gắn họa biểu hiện cảm xúc bằng đường nét, kết giữa các thành viên trong cộng đồng với hình khối và màu sắc, văn thơ bằng sức nhau trong cuộc sống lao động sản xuất, mạnh ngôn từ thì âm nhạc truyền thống sinh hoạt văn hóa. các dân tộc thiểu số Ba-na, Ê-đê, Chăm Ngay từ buổi sơ khai, âm nhạc ra H’roi thông qua âm thanh đặc trưng nói lên đời cùng với đời sống sinh hoạt và lao động tất cả cảm xúc trong đời sống của đồng sản xuất của cộng đồng các dân tộc thiểu số bào: vui, buồn, hạnh phúc, trăn trở, ước Ba-na, Ê-đê, Chăm H’roi ở Phú Yên. Âm mơ Và cũng chỉ có âm nhạc mới có thể nhạc giúp cho họ quên đi sự mệt nhọc trong mang đến những cảm xúc mãnh liệt, những lao động. Thông qua âm thanh của trống sắc thái tình cảm tinh tế nhiều màu sắc, đưa đôi và vũ điệu hình thể của múa trống đôi, họ trải qua từ tâm trạng này đến tâm trạng người Chăm H’roi ở xã Xuân Lãnh, huyện khác, mang sự phong phú đến cho tâm hồn Đồng Xuân diễn tả thứ ngôn ngữ đặc biệt con người. Đối với đồng bào Ba-na, Ê-đê, kết nối từ quá khứ với hiện tại và tương lai, Chăm H’roi ở Phú Yên, âm nhạc là hơi thở kết nối cộng đồng với nhau. Tiếng trống của cuộc sống, có mặt ở khắp mọi nơi, được cất lên báo hiệu mùa lễ hội, báo hiệu khắp mọi chỗ và có ảnh hưởng đến nhiều những cuộc vui của cả cộng đồng. Những mặt trong đời sống văn hóa tinh thần của tâm tình, những buồn vui và những mâu họ. thuẫn, bất hòa đều được giải tỏa qua âm Âm nhạc truyền thống các dân tộc thanh của trống đôi. Với người Ê-đê ở thiểu số ở Phú Yên với những làn điệu dân huyện Sông Hinh, âm nhạc truyền thống ca nhẹ nhàng, êm ái, lời ca mượt mà, giản với các nhạc cụ dân gian được ra đời từ dị được duy trì cho đến ngày nay như: bài trong cuộc sống lao động và sinh hoạt văn hát ru, hát hơ mon, hát giao duyên của đồng hóa tinh thần của cộng đồng. Từ những bào Ba-na, Chăm H’roi; lối hát kể trường công cụ đuổi chim, thú dữ trên rẫy (như ca, hát sử thi của người Ê-đê. Những nhạc čing kram) đến những công cụ giải trí sau cụ như: nhóm nhạc cụ hơi, màng rung, tự một ngày lao động vất vả (như đĭng buôt) thân vang được làm từ những chất liệu hay những phương tiện chia buồn với gia trong thiên nhiên, như cây kèn lá, có thể đình người quá cố (như đinh năm, đĭng tŭt) bứt ngay lá cây để thổi; cũng có loại được và những công cụ dùng để đi săn (như ky chế tác kết hợp giữa các chất liệu thiên pah, trống h’gơr) đã trở thành nhạc cụ dân nhiên với kim loại như sáo dọc, sáo ngang, gian của dân tộc Ê-đê. Nó là một trong đàn Kannhi, Bró, Đinh năm, Đinh tuk
3. 28 Journal of Science – Phu Yen University, No.28 (2021), 26-33 Ngoài chức năng giải trí trong sinh hoạt, một đề tài cụ thể. Đề tài của những bài hát trong lao động sản xuất, nhạc cụ được các giao duyên đa dạng và phong phú, với nội tộc người sử dụng trong các lễ hội. Chẳng dung bao trùm ca ngợi tình yêu đôi lứa, ca hạn, nhạc cụ trống đôi, cồng ba, chinh năm ngợi tinh thần lao động và quan hệ tốt đẹp của người Ba-na và Chăm H’roi chủ yếu giữa con người với con người, mong muốn dùng trong các lễ hội mừng lúa mới hoặc lễ những điều ấm no, hạnh phúc đến với cuộc trưởng thành. Một số dùng mang tính chất sống của họ. thuần giải trí trong sinh hoạt hàng ngày như Bên cạnh việc duy trì âm nhạc sáo ngang, kèn lá, đàn môi. Các điệu múa truyền thống trong sinh hoạt hàng ngày, thường được xuất hiện trong các nghi lễ việc duy trì và truyền bá những loại hình của các dân tộc như lễ bỏ mả, lễ thổi tai này còn được thể hiện trên sân khấu, hội (người Ba- na); lễ cúng bến nước, lễ bỏ mả, biểu diễn âm nhạc các dân tộc qua các ngày lễ cúng mừng sức khỏe (người Ê-đê); lễ Hội văn hóa các dân tộc được tổ chức hàng mừng thọ, lễ cúng lúa mới (người Chăm năm ở địa phương hoặc qui mô toàn quốc. H’roi). Các nghi lễ này thường kéo dài Ở đây, đồng bào các dân tộc thiểu số đã nhiều phần, nhiều đoạn, trong đó, âm nhạc đưa những làn điệu dân ca, nhạc cụ của dân và múa đóng vai trò quan trọng để tạo ra sự tộc mình lên biểu diễn trên sân khấu. Với hoàn thiện cho toàn bộ nội dung của lễ cách làm này, họ có thể phổ biến được cúng. nhiều thể loại âm nhạc dân gian tới đông Người Chăm H’roi ở huyện Sơn đảo quần chúng, giúp cho các dân tộc khác Hòa cho đến nay vẫn duy trì hát giao biết được âm nhạc dân gian của các dân tộc duyên. Đây là những bài hát chủ yếu dành thiểu số ở các vùng miền khác nhau. cho những đôi trai gái đang ở độ tuổi thanh Có thể nói rằng, âm nhạc truyền niên. Họ tìm đến với nhau, hát những bài thống các dân tộc thiểu số ở Phú Yên gắn hát giao duyên tình tứ và thông qua những liền với vòng đời người, có mặt ngay từ khi sinh hoạt ca hát như vậy mà họ yêu nhau và đứa trẻ mới sinh ra cho đến khi con người kết thành vợ chồng. trở về bên kia thế giới, là phương tiện Hát giao duyên của người Chăm chuyển tải nội dung tình cảm, diễn đạt các H’roi có thể hát tập thể, cũng có thể hát đối cung bậc cảm xúc, để các chàng trai, cô gái đáp hai người. Khi hát hai người thường có đến với nhau, gửi gắm tình yêu thương cho múa phụ họa, đồng thời có trống đôi và nhau. Âm nhạc truyền thống cũng còn là chiêng đệm theo. Một đoạn trong hát đối phương tiện để những người cao tuổi, trong đáp của người Chăm H’roi: những dịp lễ hội hay hôn lễ, giáo dục đạo “Anh đợi em về. làm người, tình yêu nước thương nòi, là Em như con chim, phương tiện để các thành viên cộng đồng Như con nai rừng chăm chỉ tộc người thể hiện nỗi đau mất mát khi có Tối bay về tổ người thân hay người láng giềng mất đi Anh gọi em người yêu ơi 2. Âm nhạc trong các lễ hội, tín ngưỡng Anh thấy em đang bước tới ” Trong những dịp lễ cúng mừng nhà (Nguyễn Đình Lâm, 2009, tr.3). rông, lễ được mùa, lễ mừng lúa mới, các Hát giao duyên của người Chăm dân tộc thiểu số ở Phú Yên thường sử dụng H’roi cũng thường được người hát ứng tác âm nhạc để tổ chức lễ hội. Theo quan niệm tại chỗ mà ít khi được chuẩn bị trước theo của các dân tộc thiểu số ở Phú Yên, thì lễ
4. Tạp chí Khoa học – Trường Đại học Phú Yên, Số 28 (2021), 26-33 29 hội phải có âm nhạc, nhạc cụ truyền thống. cuộc đối thoại, người này hỏi, người kia trả Do đó, âm nhạc dường như có mặt trong tất lời. Tiết tấu lúc mau, lúc thưa, khi nhịp cả các lễ hội và đặc biệt thông qua âm nhạc nhàng, lúc dồn dập liên hồi. Sắc thái trên họ muốn gửi lời thỉnh cầu đến thần linh gương mặt của hai người múa trống được những ước muốn, những khao khát về một thể hiện cùng tiết tấu, nhịp điệu. Hơn thế, cuộc sống no đủ, yên bình, tránh mọi tai những âm điệu ngẫu biến trầm bổng, chồng ương. xếp lên nhau, gợi cho người nghe tưởng Có thể nói rằng, âm nhạc truyền tượng đến những âm điệu róc rách của suối, thống của người Ba-na, Ê-đê, Chăm H’roi ở bập bùng của lửa và mưa nguồn thác lũ của Phú Yên như một sợi dây liên kết giữa con đại ngàn. Tiếng “trống đôi” hòa quyện với người với các đấng thần linh. Những già tiếng chiêng, tiếng cồng xướng lên khúc làng, trưởng buôn cũng qua những giai điệu biến tấu nhịp nhàng, pha trộn sự hào hùng, âm nhạc cầu cúng mà chuyển lời thỉnh cầu lãng mạn, cuốn hút thanh niên nam nữ vào tới thần linh, mong những điều tốt đẹp đến màn múa sôi động. Ai đã một lần được hòa với gia đình, buôn làng, mong mùa màng mình vào không khí lễ hội của người Chăm bội thu, làm ăn phát đạt và ấm no hạnh H’roi không thể quên được âm thanh rộn phúc. Cồng, chiêng và trống cùng các nhạc ràng của trống và sự khéo léo của hai người cụ khác, trong nghi lễ tôn giáo, tín ngưỡng, múa trống đôi. cũng thay lời con người gửi gắm đến những Đối với người Ba-na, lễ thổi tai là vị thần linh để nói lên những mong muốn, nghi lễ rất quan trọng cho một người mới nguyện cầu những điền may mắn và xua sinh trong gia đình, vừa là niềm vui, vừa là tan những điều tai ương, đen tối. trách nhiệm, gửi gắm mong muốn các thần Người Chăm H’roi ở huyện Đồng linh tiếp tục bảo vệ và dạy bảo con trẻ lớn Xuân, tỉnh Phú Yên trong những lễ hội lên. Người Ba-na quan niệm rằng trong quan trọng như đâm trâu, lễ cưới, lễ mừng những giai đoạn nhất định của đời người sức khỏe sử dụng nhạc cụ trống đôi và đi hay vòng cây cối, cá nhân, cộng đồng, vật liền với dàn cồng ba và chiêng năm để diễn nuôi sẽ chịu tác động của những vị thần tấu. Nghi thức này là sự khẩn cầu thần linh, linh khác nhau. Từ khi sinh ra đến lúc về gửi gắm lòng biết ơn và những khát vọng thế giới ông bà, người Ba-na phải trải qua ít thuần hậu về cuộc sống ấm no, bình an và nhất hai, ba lễ cúng sức khoẻ. Lễ thổi tai khỏe mạnh. Trong lễ mừng sức khỏe của được thực hiện đầu tiên trong các nghi lễ người Chăm H’roi buôn Hà Rai, xã Xuân vòng đời của người Ba-na. Tổ chức lễ thổi Lãnh không thể thiếu hòa tấu cồng 3, chinh tai để chúc phước, đặt tên cho em bé mới 5 và trống đôi, trong đó màn múa trống đôi sinh và tạ ơn các thần linh, cầu cho đứa trẻ (K'toang) là điểm nhấn thể hiện sự linh khoẻ mạnh, khôn ngoan, trở thành con thiêng, lời thỉnh cầu của người Chăm H’roi người tốt của gia đình và cộng đồng. Sau gửi tới các đấng thần linh. Trong màn trình phần lễ, bà con Ba-na tưng bừng nhảy múa, diễn múa trống đôi nam, nữ biểu diễn dùng ca hát trong tiếng cồng chiêng quanh cây hai tay vỗ vào hai mặt trống, nhún nhảy, lắc nêu, chúc mừng nghi thức thổi tai thành lư, rất sống động. Âm thanh 2 trống hòa công. quyện với nhau linh hoạt bởi trống này Trong lễ hội đâm trâu, người Ba-na ngừng, trống kia đánh, trống này chậm rãi, dùng các nghi thức tế thần linh để ăn mừng trống kia dồn dập, có cảm giác như một chiến thắng, mừng mùa màng bội thu,
5. 30 Journal of Science – Phu Yen University, No.28 (2021), 26-33 mừng lễ hội mùa xuân hay mừng các sự nội dung và có sức lôi cuốn người nghe, vì kiện trọng đại trong năm. Sau khi thực hiện thế, sử thi có thể được hát kể nhiều ngày nghi thức hiến sinh con trâu kết hợp với đêm mới kết thúc. Người kể đắm chìm, hóa việc nhảy múa trong tiếng chiêng rộn rã, bà thân vào cuộc đời của từng nhân vật, người con người Ba-na tham gia lễ hội bày tỏ tình nghe cũng hồi hộp dõi theo từng hành cảm của mình với con trâu bằng bài hát động, từng biến cố thăng trầm lẫn vinh "Khóc trâu". Bài hát với lời tự sự mộc mạc: quang hạnh phúc trong từng tuyến nhân “Con trâu đã nuôi lớn đến giờ vật. Các nhân vật sử thi không chỉ xuất hiện Hôm nay buôn làng giết mày trong lời kể mà dường như đang sống cùng Chúng tôi nuôi trâu bên phải có cỏ cộng đồng, hòa cùng với không gian của Bên trái cái sừng đã dài núi rừng, buôn làng, có lúc tưởng chừng Bây giờ mang giết đi tế Giàng” như đối thoại cùng người nghe. Chính vì (Nguyễn Đình Lâm, 2009, tr.11). vậy, sử thi có sức lôi cuốn, hấp dẫn người Người Ê-đê ở Phú Yên sử dụng hát nghe đến kỳ lạ, giúp họ quên đi những nhọc Khan (hát sử thi) trong các nghi lễ như: lễ nhằn của cuộc sống lao động thường ngày, mừng gia đình ông chủ buôn thu được 100 đồng thời tiếp thêm nghị lực để họ vững tin gùi lúa trong một mùa rẫy, lễ cưới, lễ mừng vào tương lai, tránh xa những điều tầm thọ, lễ rước Kpan . Nghi lễ được tổ chức thường, vươn lên sống tốt đẹp hơn. ở gian Gah (gian khách) ngôi nhà dài. 3. Âm nhạc góp phần bảo tồn các giá trị Khoảng từ 9 giờ tối đến 5 giờ sáng, khi văn hóa nghi lễ cúng thần linh đã cơ bản hoàn Trong kho tàng âm nhạc truyền thành, gia chủ mời người hát kể khan cho thống của các dân tộc thiểu số Ê-đê, Ba-na, mọi người nghe ngay tại gian Gah, bên bếp Chăm H’roi ở Phú Yên, âm nhạc của mỗi lửa, bên ché rượu cần (một hoặc nhiều ché dân tộc mang một sắc thái riêng, gắn liền tuỳ quy mô của cuộc lễ). Người nghe với đời sống tinh thần của mỗi dân tộc. thường ngồi theo thứ tự: đàn ông (người Cùng với dòng chảy của thời gian, âm nhạc già, trung niên) ngồi trên ghế kpan; nam của các dân tộc thiểu số ở Phú Yên góp thanh niên, trẻ nhỏ ngồi xung quanh người phần bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống kể; đàn bà, con gái ngồi ở phần cuối phía của cộng đồng các dân tộc thiểu số Việt Nam. trong gian Gah. Mọi người ngồi im lặng, Đồng bào người Ba-na, huyện nghe tiếng kể khan trầm bổng ngân vang Đồng Xuân ngày nay vẫn duy trì hát đối các tác phẩm như: Đăm San, Xinh Nhã. Hát đáp - giao duyên trong ngày lễ hội, hay Khan kết hợp giữa hát và lời kể, người hát ngày tết cổ truyền. Thể loại này được hát kể có thể dùng cả cử chỉ, vẻ mặt để diễn tả dưới hình thức hát tập thể trai gái, hoặc hát tính cách, hành động của nhân vật, có lúc song ca nam nữ. Các chàng trai và cô gái thể hiện theo cách kể chuyện nhập tâm vào mời rượu nhau, hát đối đáp với nhau. Hoặc vai từng nhân vật một cách tự nhiên, giọng hát trong dịp đám cưới để chúc mừng hạnh kể lúc trầm, lúc bổng, khi vui vẻ, khi tức phúc cho vợ chồng cô dâu, chú rể. Qua nội giận tùy tâm trạng nhân vật, theo từng tình dung bài hát cũng để truyền đạt những kinh huống, sáng tạo, lôgic trong việc kết nối nghiệm sống, những lời căn dặn trước khi các sự kiện của nội dung cốt truyện. Với đôi trẻ thành thân. Một đoạn bài hát trong cốt truyện dài, kết nối các sự kiện một cách đám cưới của người Ba-na: linh hoạt, sinh động, tạo sự thống nhất về “Bây giờ hai người đã thành hôn
6. Tạp chí Khoa học – Trường Đại học Phú Yên, Số 28 (2021), 26-33 31 Lá cũng đã đủ đôi chiêng luôn luôn gắn bó chặt chẽ với đời Trái ổi cũng đã đủ cặp sống tâm linh, nghi lễ của người Ba-na. Kể Lá trầu cũng đã đủ đôi từ khi cất tiếng khóc chào đời đến 3 tháng Hôm nay hai người đã là một đôi tuổi, đứa trẻ đã được âm vang cồng chiêng Chính thức trở thành một cặp vợ chồng dẫn dắt, gia nhập cộng đồng qua lễ “thổi Sau này phải sống tốt với bố mẹ, ông tai”, lớn lên theo tiếng chiêng cồng của hội bà và các con ” (Nguyễn Đình Lâm, 2009, mùa, hội chọi trâu, mừng lúa mới, đám tr.12). cưới để xây đắp hạnh phúc cuộc đời. Và Với người Chăm H’roi thì làn điệu khi từ giã cõi trần có tiếng chiêng Pơ sắt, H’ri- một làn điệu dân ca xuất phát từ trong chiêng Atâu tiễn biệt về “Giàng”. Có thể lao động, sản xuất được đồng bào Chăm H’roi nói rằng, âm vang cồng chiêng Ba-na đã sử dụng rộng rãi trong ngày hội làng, đám bắt mạch, bám rễ vào đời sống của mỗi con ma, đám cưới. Trong sinh hoạt gia đình, làn người, của cả cộng đồng, như một tổng hoà điệu H’ri là lời ru người mẹ dùng căn dặn sức mạnh của vật chất và tinh thần, của trời con về điều hay, lẽ phải và dạy con sau này và đất, âm và dương đúng với bản năng lớn lên làm người có ích cho xã hội. Trong sinh tồn và ý thức hệ truyền thống của cộng những đêm trăng và đêm hội làng, các đồng tộc người Ba-na. chàng trai, cô gái cũng sử dụng làn điệu Kho tàng âm nhạc cổ truyền của H’ri để hát đối đáp, trao lời thề, lời nguyện đồng bào các dân tộc thiểu số Ba-na, Ê-đê, ước Chăm H’roi ở Phú Yên vô cùng phong phú, Cồng ba, chiêng năm là bộ cồng đặc sắc, góp phần tạo nên bản sắc dân tộc chiêng rất quan trọng trong đời sống sinh trong âm nhạc Việt Nam. Đặc biệt, trong hoạt văn hóa của người Ba-na ở Phú Yên. quá trình cộng cư và giao lưu tiếp biến văn Theo nhà nghiên cứu Kasô Liễng, thì xưa hóa lâu đời giữa các dân tộc ở các vùng kia người Ba- na có dàn cồng chiêng gồm miền, dẫn đến âm nhạc của các dân tộc 12 chiếc, sử dụng trong lễ bỏ mả, tang ma. thiểu số ở đây càng thêm đa dạng. Cũng là Về sau, để phục vụ nhu cầu giải trí cộng cồng chiêng, nhưng cồng chiêng của người đồng, người ta tách 5 chiếc chiêng (chiêng Chăm H’roi, người Ba-na, người Ê-đê ở bằng), có thứ tự âm thanh hay, phù hợp với Phú Yên khác với cồng chiêng của các dân những bài dân ca ra khỏi dàn cồng chiêng tộc thiểu số ở Tây Nguyên. Trong mỗi 12 chiếc để chuyên chơi trong các dịp vui chiếc cồng chiêng đều có thần, tiếng Ba-na hội của buôn làng. Dần dà, người ta lại tách gọi là Yang chinh, Yang chênh (thần 3 chiếc chiêng (chiêng núm) ra để hòa cùng chiêng, thần cồng); do vậy, ngoài vai trò là với dàn chinh 5 âm. Khi hòa tấu cồng ba đi một nhạc cụ, cồng chiêng còn có ý nghĩa là hòa thanh, chiêng năm đi giai điệu (Nguyễn vật thiêng. Các hình thức trình diễn cồng Đình Lâm, 2009, tr.13). Ngày nay, trong chiêng hầu hết là trình diễn tập thể, do vậy các lễ hội quan trọng của gia đình, của cộng mang tính cộng đồng rất cao, thể hiện tinh đồng, người Ba-na sử dụng cồng chiêng thần đoàn kết, gắn bó cộng đồng tập thể- như là nhạc khí quan trọng không thể thiếu đây là truyền thống quí báu của đồng bào vắng. Đối với người Ba-na, cồng chiêng là thiểu số bản địa nơi đây và cũng là phản biểu tượng của sự linh thiêng, cao quý và là ánh tư duy nhân sinh quan của người Á tài sản có giá trị nhất trong đời sống vật Đông; bên cạnh đó, đồng bào Chăm H’roi, chất của tộc người Ba-na và âm vang cồng Ba-na, Ê-đê ở Phú Yên coi âm thanh cồng
7. 32 Journal of Science – Phu Yen University, No.28 (2021), 26-33 chiêng là phương tiện ngôn ngữ để họ giao phẩm chất, tâm hồn của các tộc người bản tiếp với thần linh, với tổ tiên và với các lực địa, đặc biệt là trong thời đại mới, góp phần lượng siêu nhiên. Tương tự, ở nhiều loại phục vụ đắc lực nhiệm vụ chính trị, đảm hình âm nhạc khác như đàn, sáo, âm nhạc bảo sự phát triển bền vững của xã hội. Chăm H’roi, ở mỗi địa phương lại có 4. Kết luận những nét riêng, hoặc một màu sắc riêng. Có thể khẳng định, kho tàng âm Trong các hình thức biểu diễn âm nhạc cổ truyền của đồng bào các dân tộc nhạc truyền thống của các dân tộc thiểu số thiểu số Ba-na, Ê-đê, Chăm H’roi ở Phú Ba-na, Ê-đê, Chăm H’roi ở Phú Yên, chúng Yên vô cùng phong phú, đặc sắc, góp phần ta bắt gặp hình thức trình diễn âm nhạc gắn tạo nên bản sắc dân tộc trong âm nhạc Việt với múa dân gian (đệm cho múa hoặc múa Nam. Đặc biệt, trong quá trình cộng cư và cùng với hòa tấu nhạc cụ). Đây là môi giao lưu tiếp biến văn hóa lâu đời giữa các trường để nghệ thuật múa dân gian của các dân tộc ở các vùng miền, dẫn đến âm nhạc dân tộc thiểu số ở Phú Yên được bảo tồn, của các dân tộc ở đây càng thêm đa dạng. thực hành và lưu truyền cho các thế hệ sau. Mỗi giai điệu âm nhạc của những bài dân Có thể nói, âm nhạc truyền thống ca, của những âm thanh cồng chiêng, sáo, của người Ê-đê, Ba-na, Chăm H’roi ở Phú v.v đều thể hiện cái hồn cốt của mỗi dân Yên đóng vai trò quan trọng trong việc thể tộc, được cộng đồng hun đúc, gửi gắm và hiện và khẳng định bản sắc văn hóa dân lưu truyền từ đời này qua đời khác. tộc, đồng thời đảm bảo sự thống nhất trong Âm nhạc truyền thống của các dân đa dạng của nền văn hóa – nghệ thuật Việt tộc thiểu số Ba-na, Ê-đê, Chăm H’roi ở Nam. Chính vì vậy, các loại hình nghệ Phú Yên như một phần không thể thiếu thuật này đã trở thành món ăn tinh thần trong đời sống văn hóa diễn ra hàng ngày, không thể thiếu của cộng đồng các dân tộc góp phần làm nên con người với đặc tính và thiểu số ở Phú Yên, có ý nghĩa quan trọng đặc trưng riêng của văn hóa cộng đồng các trong việc xây dựng, bồi dưỡng nhân cách, dân tộc thiểu số ở Phú Yên TÀI LIỆU THAM KHẢO Văn Công, Người Ba-na ở Phú Yên, Sở Khoa học và Công nghệ, Môi trường Phú Yên, 1997. Nguyễn Thị Hòa, Lê Thế Vịnh, Y-Điêng, Người Ê-đê M’dhur ở Phú Yên, Sở Khoa học và Công nghệ Phú Yên, 2005. Viện Văn hóa và Thông tin, Sở Văn hóa-Thông tin Phú Yên, Nhận diện văn hóa người Chăm ở Phú Yên, Sở Khoa học và Công nghệ Phú Yên, 2004. Viện Nghiên cứu Âm nhạc Việt Nam, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đắk Lắk, Kỷ yếu hội thảo khoa học “Công tác bảo tồn di sản âm nhạc cổ truyền của các dân tộc thiểu số ở Trung bộ và Tây Nguyên-Chính sách và thực tiễn”, tháng 4-2018, TP. Buôn Ma Thuộc. Nguyễn Đình Lâm, Sưu tầm, bảo tồn âm nhạc dân gian các dân tộc Chăm, Ba-na,và Kinh (Việt) tỉnh Phú Yên, Chương trình dự án “Hỗ trợ văn hóa việt Nam vì sự phát triển bền vững 005-2009” do quỹ SIDA-Thụy Điển tài trợ.
8. Tạp chí Khoa học – Trường Đại học Phú Yên, Số 28 (2021), 26-33 33 THE ROLE OF MUSIC IN CULTURAL LIFE OF THE EDE, BANA, AND CHAM H'ROI PEOPLES IN PHU YEN Dao Nhat Kim Phu Yen University Email: daonhatkim@pyu.edu.vn Received: August 16, 2021; Accepted: October 01, 2021 Abstract Music plays an important part in the cultural life of the Ede, Bana, and Cham H'roi ethnic minorities in Phu Yen. Music has been associated with everyday life, from the moment of birth to the end of this world to be back with the ancestors. Music is the link connectingthe members of the community, helping them to exchange and express their emotions and feelings. Music also participates and assists in festivals and beliefs and is also used as a means of conveying prays to the gods, and contributing to the preservation of ethnic cultural values. Key words: the role of traditional music, music of ethnic minorities Ede, Bana, Cham H'roi.