Vượt rào cản kỹ thuật để xuất khẩu trái cây Việt Nam sang EU trong bối cảnh hiệp định EVFTA

Nội dung text: Vượt rào cản kỹ thuật để xuất khẩu trái cây Việt Nam sang EU trong bối cảnh hiệp định EVFTA

1. VƯỢT RÀO CẢN KỸ THUẬT ĐỂ XUẤT KHẨU TRÁI CÂY VIỆT NAM SANG EU TRONG BỐI CẢNH HIỆP ĐỊNH EVFTA OVERCOMING TECHNICAL BARRIERS TO EXPORT VIETNAMESE FRUITS TO THE EU IN THE CONTEXT OF THE EVFTA AGREEMENT ThS. Vũ Anh Tuấn Trường Đại học Thương mại Tóm tắt Việt Nam là quốc gia có lợi thế về sản xuất trái cây nhiệt đới nhưng giá trị xuất khẩu trái cây Việt Nam sang EU còn khiêm tốn dù EU là một trong những thị trường nhập khẩu trái cây lớn nhất thế giới. Hiệp định EVFTA mở ra cơ hội lớn cho trái cây Việt xuất khẩu vào EU, một thị trường rất khắt khe về an toàn thực phẩm. Bài viết đánh giá các rào cản ký thuật (gồm biện pháp TBT và SPS) mà EU đang áp dụng đối với trái cây xuất khẩu Việt Nam cũng như tìm hiểu về thực trạng xuất khẩu và thực trạng đáp ứng rào cản kỹ thuật của trái cây Việt Nam khi bán sang EU từ đó đưa ra các khuyến nghị. Từ khóa: rào cản kỹ thuật, TBT, SPS, xuất khẩu trái cây, EU, EVFTA Abstract Vietnam has an advantage in producing tropical fruits while still having only limited export values to the EU market. The EVFTA Agreement opens a great opportunity for Vietnamese fruits to be exported to the EU, a very strict market for food safety. The paper reviews the technical barriers (including TBT and SPS measures) that the EU is applying to Vietnam's export fruits, as well as learn about the current Vietnamese fruits export situation. This study then makes some recommendations for the Vietnamese government and fruit businesses on how to overcome EU’s TBT and SPS measures Keywords: Technical barriers, TBT, SPS, fruits export, EU, EVFTA 1. Đặt vấn đề Việt Nam là quốc gia có lợi thế về sản xuất trái cây nhiệt đới nhưng giá trị xuất khẩu trái cây Việt Nam sang EU còn khiêm tốn dù EU là một trong những thị trường nhập khẩu trái cây lớn nhất thế giới. Hiệp định EVFTA mở ra cơ hội lớn cho trái cây Việt xuất khẩu vào EU, một thị trường rất khắt khe về an toàn thực phẩm. Bài viết đánh giá các rào cản ký thuật (gồm biện pháp TBT và SPS) mà EU đang áp dụng đối với trái cây xuất khẩu Việt Nam cũng như tìm hiểu về thực trạng xuất khẩu và thực trạng đáp ứng rào cản kỹ thuật của trái cây Việt Nam khi bán sang EU từ đó đưa ra các khuyến nghị. 2. Tổng quan nghiên cứu 2.1. Tổng quan nghiên cứu Nghiên cứu về xuất khẩu trái cây Việt Nam sang các thị trường, trong đó đó có thị trường EU đã nhận được đề cập trong nhiều nghiên cứu. Về kết quả xuất khẩu trái cây của Việt Nam qua các năm đã được đề cập đến trong một số báo cáo như Báo cáo Xuất nhập 557
2. khẩu Việt Nam 2016; 2017, 2018 (Cục xuất nhập khẩu, Bộ Công Thương) hay Báo cáo Ngành trồng trọt việt nam, (2017) Các góc độ nghiên cứu về xuất khẩu trái cây khá đa dạng. Có nghiên cứu về Các yếu tố tác động đến xuất khẩu nông sản Việt Nam vào thị trường EU như của Đỗ Thị Hòa Nhã (2011) hay Hoàng Thị Vân Anh (2017). Có những nghiên cứu xem xét các chính sách thúc đẩy xuất khẩu (Nguyễn Thị Thuý Hồng, 2014) hoặc cacsgiair pháp công nghệ và thị trường để xuất khẩu trái cây (Viện khoa học kinh tế nông nghiệp miền Nam, 2013). Theo UNCTAD (2012) thì rào cản kỹ thuật là một trong 2 nhóm tạo nên các rào cản phi thuế. Thời gian qua, trong khi thuế quan nhập khẩu ở các nước có xu hướng giảm thì các biện pháp phi thuế quan lại có xu hướng tăng lên (Phan Minh Tuấn, 2015) Dù Việt Nam đã là là thành viên của WTO nhưng các biện pháp phi thuế như TBT và SPS vẫn chưa được các doanh nghiệp quan tâm đúng mức (Ngoc. T.Ho & NganK.Vu, 2014). Khu vực EU thường bị cáo buộc duy trì các rào cản kỹ thuật ở mức cao, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp. Bản thân EU cũng tuyên bố khu vực này “duy trì một trong những tiêu chuẩn an toàn thực phẩm cao nhất thế giới” (EC, 2017). Những rào cản kỹ thuật mà EU áp dụng có thể bảo vệ người tiêu dùng trong khu vực nhưng cũng gây khó khăn cho các sản phẩm nông nghiệp nhập khẩu, trong đó có trái cây Việt Nam. Theo cơ sở dữ liệu của UNCTAD, EU hiện áp dụng 34 rào cản phí thuế lên trái cây Việt Nam, trong đó chủ yếu là các rào cản kỹ thuật TBT và SPS. Từ việc đánh giá tổng quan, tác giả nhận thấy, trong bối cảnh xu hướng bảo hộ thông qua các rào cản kỹ thuật tăng lên và EU là một thị trường tiềm năng cho xuất khẩu trái cây Việt Nam khi thực thi Hiệp định EVFTA thì rào cản lớn nhất cho trái cây Việt Nam xuất khẩu sang EU là các biên pháp phi thuế quan mà cụ thể là các rào cản kỹ thuật. Do đó, cần thiết có những nghiên cứu để cập nhật các rào cản kỹ thuật của EU và cách thức vượt rào cản kỹ thuật cho trái cây Việt Nam xuất khẩu sang EU. Trên cơ sở các dữ liệu thống kê, bài viết này chỉ ra cấu trúc thị trường trái cây nhập khẩu EU, chỉ ra các rào cản kỹ thuật của EU đối với trái cây nhập khẩu và thực trạng xuất khẩu trái cây Việt Nam sang EU, từ đó nghiên cứu đưa ra đánh giá thực trạng đáp ứng rào cản kỹ thuật của trái cây Việt Nam xuất khẩu sang EU và khuyến nghị vượt rào càn kỹ thuật để xuất khẩu trái cây Việt Nam sang EU 2.2. Phương pháp nghiên cứu Tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu tại bàn với các số liệu thu thập từ các cơ quan trong nước (như Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, VCCI ), các tổ chức quốc tế (như Ủy ban châu Âu, UN Comtrade, UNCTAD) để có được dữ liệu về việc sản xuất, xuất khẩu trái cây của Việt Nam và các quy định nhập khẩu trái cây của EU. Bên cạnh đó, tác giả sử dụng phương pháp thống kế và phương pháp phân tích so sánh để xử lý dữ liệu và đưa ra các nhận xét, khuyến nghị dựa trên quan điểm duy vật biện chứng và tư duy logic. 3. Kết quả và thảo luận 3.1. Thị trường trái cây nhập khẩu EU Thị trường EU với hơn 500 triệu người, chiếm 45% trị giá thương mại hàng rau quả toàn cầu, có 5 trong số 10 nước nhập khẩu hàng rau quả hàng đầu thế giới là ở EU. Tiêu 558
3. thụ trái cây ở EU đã tăng đáng kể trong những năm gần đây do nhu cầu tiêu dùng các sản phẩm tự nhiên và tốt cho sức khỏe gia tăng. Nhưng do sản xuất trong nội khối không đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng nên sản lượng nhập khẩu của EU cũng tăng lên. Năm 2015, EU là nước nhập khẩu trái cây lớn nhất thế giới, chiếm 17% tổng lượng nhập khẩu trái cây của thế giới. Giá trị nhập khẩu trái cây của EU dao động ở mức 15 tỷ đô Bảng 1: Giá trị nhập khẩu trái cây của EU giai đoạn 2001-2015 Nguồn: UN Comtrade, 2017 EU nhập khẩu rất nhiều trái cây tươi từ các nước đang phát triển. Các sản phẩm được người tiêu dùng ưa chuộng và nhiều tiềm năng tại EU gồm: Bơ, xoài và khoai lang. EU cũng gia tăng nhập khẩu một số loại trái cây nhiệt đới không phổ biến như quả vải, chanh leo, mít, khi ngày càng nhiều người EU du lịch vòng quanh thế giới và thử các loại trái cây mới Việc nhập khẩu trái cây vào thị trường EU chủ yếu thông qua Hà Lan do Hà Lan được coi là cửa ngõ để vào thị trường EU đối với các mặt hàng rau quả. Trị giá nhập khẩu rau quả tươi của Hà Lan từ các nước đang phát triển tăng 55% từ năm 2014 đến năm 2018. Hơn 20% rau quả tươi do các nước đang phát triển cung cấp vào EU thông qua Hà Lan. 3.2. Các rào cản kỹ thuật của EU đối với trái cây nhập khẩu Các rào cản kỹ thuật của EU với trái cây nhập khẩu từ Việt Nam phần lớn tập trung phần lớn vào các biện pháp kiểm dịch thực vật và an toàn thực phẩm (biện pháp SPS) bên cạnh đó, cũng có một số quy định kỹ thuật và tiêu chuẩn bắt buộc (biện pháp TBT). Trong đó, các biện pháp SPS gồm: yêu cầu vệ sinh an toàn thực phẩm; Quy định về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật và tạp chất; kiểm dịch thực vật và đánh giá sự phù hợp. Và các biện pháp TBT gồm: Quy định về dán nhãn và Tiêu chuẩn tiếp thị Yêu cầu vệ sinh an toàn thực phẩm EU được yêu cầu đảm bảo rằng các doanh nghiệp thực phẩm nước ngoài tuân thủ các nguyên tắc HACCP trong sản xuất thực phẩm xuất khẩu sang EU. Do vậy, muốn thuyết phục nhà nhập khẩu EU thì doanh nghiệp xuất khẩu cần chuẩn bị cung cấp chứng nhận HACCP với trái cây qua chế biến và Global GAP với trái cây tươi. Yêu cầu áp dụng các hệ thống quản lý chất lượng như HACCP và Global GAP với hàng nhập khẩu của EU 559
4. là chặt chẽ hơn nhiều thị trường khác. Việc tuân theo các nguyên tắc và yêu cầu của các hệ thống này vẫn là một thách thức với các doanh nghiệp vừa và nhỏ, đặc biệt từ các nước kém phát triển và đang phát triển như Việt Nam Bảng 2: So sánh yêu cầu HACCP của một số nước nhập khẩu trái cây của Việt Nam Quốc gia EU Mỹ Canada Trung Nga Quốc Sản phẩm thực Tất cả sản Nước hoa quả Thịt và thịt Không Không phẩm được yêu phẩm thực và hải sản gia cầm cầu áp dụng phẩm HACCP Nguồn: Trung tâm WTO, 2019 Quy định về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật và tạp chất EU có quy định về mức độ dư lượng tối đa (MRL) cho thuốc bảo vệ thực vật trong hoặc trên các sản phẩm thực phẩm, để bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng và môi trường tại Quy định EC số 396/2005. Tất cả các sản phẩm thực phẩm nhập khẩu, sẽ bị trục xuất khỏi thị trường EU nếu chúng có chứa thuốc bảo vệ thực vật bất hợp pháp hoặc lượng thuốc bảo vệ thực vật tồn dư cao hơn so với giới hạn mà Quy định đặt ra. So với các thị trường xuất khẩu khác của Việt Nam, mức MRL mặc định của EU rất thấp và số lượng những loại thuốc bảo vệ thực vật được chấp thuận bởi EU lại ít. Hệ thống quy định về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật của EU còn phức tạp vì được cập nhật thường xuyên. Mỗi năm, Quy định 396/2005 được sửa đổi nhiều lần. Tiêu chuẩn MRL của một số loại thuốc bảo vệ thực vật được xem xét sửa đổi liên tục, khiến các nhà xuất khẩu nước ngoài khó cập nhập và tuân thủ theo. Bảng 3: So sánh chỉ số MRL một số loại thuốc bảo vệ thực vật theo quy định của EU, Mỹ, Nhật, Trung Quốc và Codex Đơn vị: mg/kg STT Tên thuốc bảo vệ thực vật EU Mỹ Nhật Bản Trung Quốc Codex 1 Azoxystrobin 0.7 2 1 1 0.7 2 Buprofezin 0.1 0.9 0.9 - 0.1 3 Cyromazine 0.05 0.3 0.5 - 0.1 4 Difenoconazole 0.1 0.07 0.07 0.07 0.07 5 Fludioxonil 2 5 - - 2 6 Imidacloprid 0.2 1 1 - 0.2 7 Pyraclostrobin 0.05 0.6 0.05 0.05 0.05 8 Spirotetramat 0.3 0.6 0.3 0.3 0.3 9 Tebuconazole 0.1 0.15 0.1 0.05 0.05 10 Thiabendazole 5 10 3 5 5 11 Thiamethoxam 0.2 0.4 0.2 - 0.2 Nguồn: Trung tâm WTO, 2019 Nguyên tắc của EU về kiểm soát tạp chất thực phẩm được nêu chi tiết trong Quy định của Hội đồng số 35/93/EEC và quy định hàm lượng tối đa đối với các tạp chất thực phẩm 560
5. được chỉ định trong Quy định của Ủy ban số 1881/2006. Hàm lượng giới hạn với tạp chất được cập nhật thường xuyên. Các tạp chất thường gặp nhất ở các sản phẩm trái cây (tươi, sấy khô và đông lạnh) là độc tố nấm (aflatoxins, ochratoxin A, patulin), kim loại nặng (chì, thiếc và cadmium) và các tạp chất vi sinh (salmonella, norovirus, virus viêm gan A). Để xử lý các tạp chất vi sinh có thể dùng phương pháp chiếu xạ. Tuy nhiên, EU không cho phép sử dụng phương pháp này cho các loại trái cây và rau quả chế biến. Với các sản phẩm tươi, EU chỉ cho phép sản phẩm nhập khẩu được xử lý chiếu xạ tại một cơ sở được EU chấp nhận. Hiện nay Việt Nam chưa có cơ sở nào như vậy, và do đó buộc phải xử lý nhiệt khi xuất khẩu sang EU. Tuy nhiên, phương pháp này có thể làm trái cây thối nhanh hơn, trong khi khoảng cách giữa Việt Nam và EU rất xa, mất nhiều thời gian vận chuyển. Kiểm dịch thực vật và đánh giá sự phù hợp Chỉ thị 2000/29/EC của Ủy ban Châu Âu thiết lập một bộ quy định thống nhất về điều kiện kiểm dịch thực vật và được áp dụng cho tất cả các đối tác thương mại của EU. Chỉ thị cũng lập danh mục những sản phẩm bị cấm nhập khẩu vào EU, và danh mục những sản phẩm thuộc diện kiểm soát tại biên giới EU và phải có giấy chứng nhận kiểm dịch thực vật để xác nhận việc tuân thủ các quy định của EU. Khi đã vào lãnh thổ EU, sản phẩm nhập khẩu được cấp hộ chiếu thực vật và có thể được lưu hành tự do đến các nước thành viên EU. Trong 9 nhóm mặt hàng trái cây xuất khẩu tiềm năng Việt Nam, không có sản phẩm nào bị cấm và chỉ có 4 sản phẩm (xoài, chanh, chanh leo và ổi- chỉ ở dạng tươi) phải có giấy chứng nhận kiểm dịch thực vật. Giấy chứng nhận kiểm dịch thực vật được cấp bởi Tổ chức bảo vệ thực vật quốc gia của nước xuất khẩu, nhưng phải tuân theo mẫu của EU. Đạo luật mới về Sức khỏe Thực vật 201633 của EU, được ban hành để thay thế Chỉ thị 2000/29/EC và có hiệu lực từ ngày 14/12/2019, sẽ thiết lập nhiều biện pháp kiểm soát hơn với việc nhập khẩu thực vật và sản phẩm từ thực vật. Với mục đích đảm bảo các sản phẩm nhập khẩu tuân thủ các quy định của EU về an toàn thực phẩm và sức khỏe thực vật, nếu có sự vi phạm các quy định của EU hoặc có khả năng gây rủi ro cho sức khỏe con người hoặc thực vật, EU sẽ áp dụng các biện pháp bảo vệ dựa trên “nguyên tắc phòng ngừa”. Nguyên tắc này từ lâu đã được nhiều nước coi là một chính sách bảo hộ của EU, vì nguyên tắc cho phép EU và các nước thành viên bỏ qua các bằng chứng khoa học khi áp dụng các biện pháp phòng ngừa tạm thời đối với các sản phẩm nhập khẩu. Nghiên cứu của Trung tâm WTO (2019) cho thấy Việt Nam nằm trong top 5 đối tác của EU có tỷ lệ bị từ chối sản phẩm nông nghiệp cao nhất trong cùng thời kỳ 2002 - 2010. Hai lý do chính của rau quả và trái cây Việt Nam bị từ chối là vi phạm giới hạn dư lượng thuốc bảo vệ thực vật và giới hạn tạp chất Quy định về ghi nhãn. Nhà xuất khẩu cần quan tâm Quy định số 1169/2011 của EU quy định những quy tắc chung cho ghi nhãn áp dụng với tất cả các sản phẩm thực phẩm và Quy định số 543/2011 yêu cầu chi tiết về ghi nhãn với trái cây và rau quả đã qua chế biến. Thông tin trên các thùng hàng hoặc bao bì nhỏ cần đảm bảo các nội dung và tuân theo định dạng (format) cụ thể do EU đưa ra, nhằm giúp truy xuất dữ liệu. Ví dụ, Sản phẩm trái cây đã qua chế biến thì bao bì cần có thông tin chung về tên sản phẩm và tên nhà sản xuất, nước xuất 561
6. xứ, hạn sử dụng, hàm lượng dinh dưỡng (giá trị năng lượng, hàm lượng chất béo, đường, muối, protein ), cảnh báo dị ứng (ví dụ: đậu nành, gluten, lactose, quả hạch). Các quy định về ghi nhãn của EU tương đối phức tạp và chi tiết. Các nhà sản xuất trái cây phải biết và hiểu tất cả các yêu cầu để tránh trường hợp bị thiếu thông tin bắt buộc, và phải tuân theo các quy định cụ thể về định dạng và hình thức của từng thông tin được thể hiện Tiêu chuẩn về tiếp thị Việc tuân thủ các tiêu chuẩn tiếp thị với trái cây tươi ở thị trường EU là bắt buộc. Quy định 543/2011 của EU điều chỉnh các tiêu chuẩn tiếp thị cho chất lượng và độ chín của trái cây và rau quả tươi. Tiêu chuẩn tiếp thị được chia ra làm 2 loại: i) Tiêu chuẩn tiếp thị cụ thể (SMS) được áp dụng với 10 loại rau quả tươi và ii) Tiêu chuẩn tiếp thị chung (GMS) được áp dụng cho các sản phẩm rau quả tươi khác. Cả sản phẩm SMS và GMS đều phải tuân thủ tiêu chuẩn chung về chất lượng và độ chín tối thiểu, tương đối phù hợp với tiêu chuẩn Codex với trái cây và rau quả tươi . Trái cây tươi nhập khẩu được cơ quan có thẩm quyền của nước thành viên kiểm tra ở biên giới EU. Nếu sản phẩm đã được kiểm tra tại nước xuất xứ, quốc gia đó có thể yêu cầu Giấy chứng nhận sản phẩm phù hợp quy chuẩn từ EU. Trong các mặt hàng trái cây tươi xuất khẩu của Việt Nam vào thị trường EU, chỉ có Chanh là sản phẩm SMS, những sản phẩm còn lại thuộc sự điều chỉnh của GMS. Chưa có sản phẩm trái cây nào của Việt Nam nhận được sự chấp thuận kiểm tra sự phù hợp quy chuẩn của EU. 3.3. Thực trạng xuất khẩu trái cây Việt Nam sang EU Trong ngành nông nghiệp Việt Nam thì ngành trái cây có tiềm năng lớn về sản xuất và xuất khẩu nhiều loại sản phẩm, tận dụng lợi thế về khí hậu nhiệt đới và điều kiện đất đai. Tổng diện tích trồng trái cây ở Việt Nam đã tăng từ 300 nghìn hecta năm 1990 lên 923,9 nghìn hecta năm 2017. Hiện có khoảng 40 loại trái cây trồng ở Việt Nam, trong đó có 27 loại có giá trị thương mại, trong đó sản lượng nhiều nhất là chuối, dưa hấu và thanh long. Việt Nam có những loại trái cây xuất khẩu sản lượng tốp đầu thế giới như vải, thanh long, nhãn, dừa, chanh leo, dưa hấu nhưng sản xuất trái cây ở Việt Nam còn manh mún nhỏ lẻ. Bảng 4: Tình hình sản xuất một số trái cây tại Việt Nam giai đoạn 2015 - 2017 Nguồn: Vibiz, 2017 562
7. Việt Nam hiện xuất khẩu trái cây đến hơn 40 thị trường, trong đó Trung quốc là đối tác lớn nhất (hơn 70%) tiếp đến là EU, Mỹ, Hàn Quốc. Trong cơ cấu thị trường xuất khẩu, có thể thấy trái cây Việt Nam đang phụ thuộc rất nhiều vào thị trường Trung Quốc. Nhu cầu tất yếu cần phát triển và gia tăng xuất khẩu sang những thị trường khác, trong đó EU là thị trường tiềm năng khi thị phần trái cây Việt Nam mới chiếm 0,26% thị trường và EU thuộc nhóm 5 nhà nhập khẩu trái cây hàng đầu thế giới. Hình 1: Cơ cấu thị trương xuất khẩu trái cây Việt Nam Nguồn: Trung tâm WTO, 2019 Nếu so sánh những trái cây Việt Nam có thể mạnh xuất khẩu và những trái cây nhiệt đới EU nhập khẩu nhiều sẽ thấy có nhiều điểm tương đồng, từ đó cho thấy tiềm năng xuất khẩu trái cây của Việt Nam sang EU. Tuy nhiên, sản phẩm của Việt Nam cũng gặp phải cạnh tranh từ nhiều đối thủ, chủ yếu đến từ các nước đang phát triển ở ở Trung Mỹ, Nam Mỹ, Nam Á và châu Phi. Bảng 5: So sánh những loại trái cây Việt Nam xuất khẩu nhiều nhất và EU nhập khẩu nhiều nhất năm 2015 STT Mã HS Tên hàng hóa Nhóm 10 trái Nhóm 10 trái cây cây Việt Nam EU nhập khẩu xuất khẩu nhiều nhiều nhất năm nhất năm 2015 2015 1 080111 Dừa sấy khô X X 2 080119 Dừa tươi đã nạo vỏ X 3 080390 Chuối tươi hoặc khô X X 4 080430 Dứa tươi hoặc khô X 5 080440 Bơ tươi hoặc khô X 6 080450 Ổi, xoài, mãng cầu tươi hoặc X X khô 6 080550 Chanh tươi hoặc khô X X 7 080711 Dưa hấu tươi X X 8 081060 Sầu riêng tươi X X 9 081090 Quả me, mít, vải, chanh leo X X tươi 10 081190 Loại khác, trái cây đông lạnh X X 11 081340 Loại khác, trái cây sấy khô X X Nguồn: Trung tâm WTO, 2019 563
8. Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - EU (EVFTA) đã chính thức kết thúc đàm phán năm 2015, sau đó được tách làm hai Hiệp địnhlà Hiệp định Thương mại (EVFTA), và Hiệp định Bảo hộ Đầu tư (EVIPA). Hai Hiệp định đã được ký kết vào 30/6/2019. và ngày 12/2/2020 Nghị viện châu Âu chính thức thông qua EVFTA và EVIPA. Với hàng trăm dòng thuế xuất khẩu hàng hóa sang châu Âu sẽ về mức 0% sẽ mở ra cơ hội xuất khẩu lớn cho trái cây Việt Nam sang thị trường này. Bảng 6: So sánh thuế nhập khẩu trái cây EU trước và sau khi EVFTA có hiệu lực Mã HS Tên hàng hóa Thuế suất Thuế suất Thuế suất MFN trung theo chế độ trung bình bình EU áp GSP của EU khi EVFTA dụng có hiệu lực 080111 Dừa sấy khô 0% 0% 0% 080390 Chuối tươi hoặc khô 16% 12.5% 0% 080430 Dứa tươi hoặc khô 5.8% 2.3% 0% 080450 Ổi, xoài, mãng cầu tươi hoặc 0% 0% 0% khô 080550 Chanh tươi hoặc khô 12.8% 8.9% 0% 080711 Dưa hấu tươi 8.8% 5.3% 0% 081090 Quả me, mít, vải, chanh leo 8.8% 5.3% 0% tươi 081190 Loại khác, trái cây đông lạnh 8.22% 6.93% 0% 081340 Loại khác, trái cây sấy khô 4.1% 1.25% 0% Tuy nhiên, EVFTA không có nhiều cam kết mới về các các biện pháp SPS và TBT mà hầu như chỉ khẳng định lại các nghĩa vụ theo Hiệp định SPS và TBT của WTO. Trong khi những rào cản kỹ thuật là vướng mắc lớn nhất cho trái cây Việt Nam xuất khẩu sang EU. 3.4. Đánh giá thực trạng đáp ứng rào cản kỹ thuật của trái cây Việt Nam xuất khẩu sang EU Khi Hiệp định EVFTA có hiệu lực, 100% các mặt hàng trái cây Việt Nam xuất khẩu sang EU sẽ có thuế 0% đưa đến cơ hội lớn cho ngành trái cây Việt Nam. Nhưng cũng tồn tại những khó khăn ngành trái cây còn gặp phải để đáp ứng các rào cản kỹ thuật đối với hàng nhập khẩu vào EU gồm: Một là, cả người trồng, chế biến và xuất khẩu trái cây thiếu thông tin và hướng dẫn về quy định nhập khẩu của EU. Điều tay xuất phát từ cả việc doanh nghiệp thiếu nhân lực có hiểu biết về pháp lý khi nghiên cứu thị trường và chưa có thói quen thuê dịch vụ tư vấn pháp lý (VCCI,2019). Cách tiếp cận thông tin chính thống gần nhất là Cổng thông tin của văn phòng TPT và SPS thuộc Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn nhưng nhiều quy định mới được đăng lại bằng tiếng anh, thiếu đi tóm tắt, hướng dẫn bằng tiếng Việt. Những hội thảo phổ biến thông tin quy định thường tổ chức ở các thành phố lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh nên đối tượng liên quan trực tiếp là nông dân và doanh nghiệp chế biến vừa và nhỏ ít có cơ hội tham gia (VCCI,2019) Hai là, sự liên kết trong chuỗi cung ứng xuất khẩu trái cây còn yếu. Các công ty chế biến xuất khẩu trái cây thường không có hợp đồng thu mua dài hạn với người trồng trái cây 564
9. (phần lớn là các hộ gia đinh hoặc trang trại nhỏ). Mối quan hệ lỏng lẻo này gây khó khăn khi doanh nghiệp không thể yêu cầu người trồng dùng loại thuốc bảo vệ thực vật nào và quy trình trồng thế nào để đảm bảo quy định của EU về giới hạn dư lượng các chất. Bên cạnh đó, còn có hiện tượng người nông dân chạy theo lợi ích mà mua thuốc bảo vệ thực vật không đảm bảo trên thị trường với giá rẻ. Ba là, việc áp dụng các hệ thống quản lý chất lượng như HACCP hay Global GAP không phải là quy định nội địa bắt buộc với các nhà sản xuất trái cây Việt Nam, nhưng các chứng nhận chất lượng này lại thường được nhà nhập khẩu EU yêu cầu. Việc áp dụng các hệ thống quản lý chất lượng đòi hỏi đàu tư lâu dài về tài chính và công nghệ, điều nay gây khó cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ Việt Nam do thiếu nguôn lực. Bốn là, cơ sở hạ tầng hỗ trợ xuất khẩu trái cây còn nhiều hạn chế. Hạ tầng giao thông Việt Nam ở các vùng nông thôn, miền núi còn yếu kém nhưng đây lại là những vùng trồng trái cây lớn. Điềunày dễn đến tăng thời gian và chi phí vận chuyển, ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm vì trái cây là nhóm sản phẩm mau hỏng. Bên cạnh đó, khoa học công nghệ phục vụ thu hoạch bảo quản và chế biến trái cây xuất khẩu của Việt Nam còn hạn chế. Ngoài ra, các phòng thí nghiệm cấp vùng và cấp tỉnh của Nhà nước bị hạn chế về thiết bị, chỉ phân tích được một số loại thuốc bảo vệ thực vât và tạp chất nhất định (Ngân hàng thế giới, 2016). Nên nhiều lô hàng Việt Nam xuất khẩu cập cảng EU bi từ chối trả về do vi phạm các tiêu chuẩn về thuốc bảo vệ thực vật và tạp chất. Các phòng thí nghiệm tư nhân phát triển ở Việt Nam nhưng chi phí dịch vụ thường cao, vượt mức chi trả của nhiều doanh nghiệp nhỏ (UNIDO, 2014). Bên cạnh đó, khi EVFTA có hiệu lực, quy tắc xuất xứ để hưởng ưu đãi thuế quan có thể không dễ đáp ứng và bản thân cam kết trong hiệp định không giúp gỡ bỏ hay giảm bới các TBT, SPS. 4. Khuyến nghị vượt rào càn kỹ thuật để xuất khẩu trái cây Việt Nam sang EU Trên cơ sở nghiên cứu các rào cản kỹ thuật của EU với trái cây nhập khẩu và thực trạng xuất khẩu trái cây của Việt Nam sang EU, bài viết đưa ra một số khuyến nghị với nhà nước và doanh nghiệp nhằm vượt qua các thách thức, đáp ứng những yêu cầu kỹ thuật để gia tăng xuất khẩu vào thị trường EU. Đối với Doanh nghiệp Một là, tăng cường nhận thức và hiểu biết về các quy định của EU với trái cây nhập khẩu. Doanh nghiệp có thể tham khảo từ cổng thông tin của Văn phòng TBT và SPS thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Tuy nhiên, 2 cổng thông tin này cung cấp thông tin về nhiều quốc gia chứ không chỉ riêng EU. Doanh nghiệp cũng có thể tìm kiếm trực tiếp các quy định tại cổng thông tin Cổng thông tin điện tử EC ( Cổng này có một Trang hỗ trợ thương mại đặc biệt dành cho các nhà xuất khẩu nước ngoài Cổng thông tin của EC cung cấp thông tin và hướng dẫn chi tiết về từng biện pháp của EU với các sản phẩm nhập khẩu. Doanh nghiệp cũng có thể cập nhật danh sách đầy đủ các yêu cầu pháp lý tại cổng thông tin trợ giúp thương mại của EU (EU Trade Helpdesk) Hai là, áp dụng hệ thống quản lý chất lượng. Việc đầu tư áp dụng các hệ thống quản lý chất lượng như HACCP và Global GAP không chỉ giúp các nhà sản xuất một trái 565
10. cây Việt Nam gia tăng xuất khẩu sang EU mà còn có thể tiếp cận những thị trường khó tính khác. Cũng cần lưu ý, ngoài các chứng nhận nêu trên, các nhà nhập khẩu EU có thể yêu cầu những chứng nhận an toàn thực phẩm khác tùy theo thị trường như Tiêu chuẩn Thực phẩm quốc tế (IFS), Tiêu chuẩn toàn cầu của Liên minh bán lẻ Anh (BRC) Do đó, nhà xuất khẩu nên tìm hiểu và xác nhận với đối tác loại chứng nhận quản lý chất lượng và an toàn thực phẩm mà họ thường yêu cầu. Ba là, nâng cao năng lực nhân viên xuất khẩu hoặc thuê dịch vụ tư vấn xuất khẩu. Để hiểu và đáp ứng các quy định EU, các nhà xuất khẩu không chỉ cần giỏi ngoại ngữ (cụ thể là tiếng Anh) mà còn cần kiến thức pháp lý nhất định. Đây là hai điểm yếu lớn của các doanh nghiệp xuất khẩu trái cây Việt Nam do phần lớn là doanh nghiệp vừa và nhỏ, năng lực tự nghiên cứu các quy định pháp lý của thị trường nước ngoài của nhân viên còn hạn chế. Do đó các doanh nghiệp phải nâng cao năng lực của nhân viên hoặc sử dụng đến các dịch vụ tư vấn pháp lý của các công ty chuyên nghiệp. Việc này có thể dẫn đến tăng chi phí, nhưng doanh nghiệp sẽ được hưởng lợi ích lâu dài từ việc ít bị từ chối nhập khẩu và tăng được giá trị xuất khẩu sang EU. Bốn là, tăng cường liên kết trong chuỗi cung ứng xuất khẩu trái cây. Các chủ thể quan trọng tham gia chuôi cung ứng cùng với nhà xuất khẩu gồm người nông dân, nhà nhập khẩu trái cây EU và người vận chuyển. Người nông dân là thành phần cần được quan tâm từ đầu để đảm bảo kiểm soát hàm lượng thuốc bảo vệ thực vật và tạp chất trên trái cây. Doanh nghiệp xuất khẩu có thể đưa đến các hướng dẫn sản xuất cho nông dân và ký kết các hợp đồng đảm bảo đầu ra cho nông sản. Với nhà nhập khẩu trái cây EU, cần liên lạc thường xuyên để cập nhật những thay đổi của quy định nhập khẩu thống nhất áp dụng những tiêu chuẩn chung giữa hai bên. Nhà xuất khẩu có thểnghiên cứu và tiếp cận các nhà nhập khẩu, các kênh phân phối và hệ thống bán lẻ ở Hà Lan để có thể xây dựng một chiến lược xuất khẩu các mặt hàng rau quả vào Hà Lan và qua đó vào EU. Với người vận chuyển, cần lựa chọn đơn vị uy tín để để đảm bảo an toàn và chất lượng cho trái cây trong quá trình di chuyển với chi phí tối ưu. Đối vói nhà nước Một là, tăng cường phổ biến kiến thức về quy định nhập khẩu của EU. Doanh nghiệp thường gặp trục trặc với quy định nhập khẩu của EU thường xuất phát từ việc thiếu thông tin. Nên việc đa dạng hóa các kênh thông tin để đưa quy định EU đến với người sản xuất - xuất khẩu là cần thiết. Các buổi hội thảo và đào tạo về tuân thủ quy định EU cần hướng tới cả những người trồng trái cây ở vùng nông thôn chứ không chỉ là doanh nghiệp xuất khẩu. Các cổng thông tin TBT và SPS nên có thểm các bản tóm tắt tiếng Việt về quy định mới của EU, chứ không chỉ đăng tải lại toàn văn tiếng Anh. Bên cạnh đó, việc ứng dụng mạng xã hội để thông báo về quy định mới và tương tác hỏi đáp với doanh nghiệp cũng nên được phát triển. Hai là, tiếp tục đầu tư cơ sở vật chất và công nghệ chế biến xuất khẩu trái cây. Các phòng thí nghiệm cấp quốc gia đạt chuẩn quốc tế nên được xây dựng do lôi thường gặp với trái cây Việt Nam xuất khẩu là vi phạm giới hạn dư lượng thuốc bảo vệ thực vật và tạp chất. Bên cạnh đó, hệ thống giao thông cần tiếp tục được nâng cấp giúp giảm thời gian và chi phí vận chuyển từ vùng trồng đến khu vực chế biến và ra cảng xuất khẩu. Điều này 566
11. không chỉ tốt cho lĩnh vực trái cây mà còn tốt cho cả nền kinh tế. Cuối cùng là đầu tư vào hoạt động nghiên cứu phát triển để đưa ra những giống cây chịu sâu bệnh tốt hơn, giảm sử dụng thuốc bảo vệ thực vật trong quá trình sản xuát; nghiên cứu cải tiến quy trình thu hoạch giảm tỷ lệ quả hỏng và nâng cấp công nghệ bảo quản giữ trái cây tươi lâu để đi thị trường xa như EU. Ba là, tận dụng Hiệp định EVFTA để thúc đẩy xuất khẩu trái cây. Theo quy định tại Điều 10 về Công nhận tương đương của Chương SPS thuộc EVFTA, Việt Nam có thể yêu cầu EU công nhận tương đương biện pháp SPS với một số sản phẩm cụ thể. Sau khi nhận được yêu cầu này, EU sẽ bắt đầu quy trình tham vấn và xem xét tính tương đương để đưa ra quyết định. Nếu chứng nhận kiểm dịch thực vật do cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam cấp được công nhận bởi EU mà không cần thêm quy trình đánh giá sự phù hợp ở biên giới EU sẽ tiết kiệm rất nhiều thời gian và tiền bạc cho các nhà xuất khẩu Việt Nam. Đồng thời việc này còn giúp giảm nguy cơ các lô hàng Việt Nam bị từ chối vì không vượt qua các cuộc kiểm tra của EU ở biên giới (mặc dù đã vượt qua các kiểm tra ở Việt Nam). Bên cạnh đó, EU đã cam kết hỗ trợ Việt Nam trong việc giải quyết những vấn đề cụ thể được yêu cầu liên quan đến việc tuân thủ các biện pháp SPS của EU. Bốn là, tăng cường quảng bá hình ảnh. Bởi, dù được cấp phép nhập khẩu EU nhưng nếu không có hoạt động quảng bá hình ảnh, xúc tiến thương mại các sản phẩm trái cây Việt Nam đến người tiêu dùng thì lượng tiêu thụ vẫn không được như mong muốn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Đỗ Thị Hòa Nhã (2011), Các yếu tố tác động đến xuất khẩu nông sản Việt Nam vào thị trường EU ,Luận án tiến sĩ 2. European Commission, Strategic plan 2016-2020 - Agriculture ( 3. European Commission (2017), The economic impact of the EU - Vietnam Free Trade Agreement ( 4. Hoàng Thị Vân Anh (2017), Nghiên cứu đề xuất giải pháp thúc đẩy xuất khẩu nông sản của Việt Nam sang thị trường Liên minh Châu Âu trong điều kiện thực hiện Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - Liên minh Châu Âu (FTA VN - EU), Đề tài cấp Bộ 5. Ngân hàng thế giới (2016), Báo cáo phát triển Việt Nam 2016 Chuyển đổi Nông nghiệp Việt Nam: Tăng giá trị, giảm đầu vào, NXB Hồng Đức 6. Ngoc. T.Ho & NganK.Vu (2014), Improving with Compliance of Vietnamese Exports with Importing WTO Member SPS/TBT Measures: Learning Experiences from Malaysia and Thailand, Global Trade & Cust. J. 74 7. Nguyễn Thị Thuý Hồng (2014), Chính sách thúc đẩy xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam vào thị trường EU trong điều kiện tham gia vào WTO, Luận án tiến sỹ 8. Phan Minh Tuấn (2015), Analysis on the effects of TBT on Vietnamese agricultural exports, International Journal of Finance & Economics 9. Tổng cục Thống kê (2019), Thông cáo báo chí về tình hình kinh tế - xã hội quý IV và năm 2019 567
12. ( 10. Trung tâm WTO, Văn kiện Hiệp định EVFTA, EVIPA và các Tóm tắt từng chương ( tat-tung-chuong) 11. Vibiz (2017), Báo cáo ngành trồng trọt tại Việt Nam năm 2017. ( T_NAM_NaM_2017__1_.pdf) 12. Viện khoa học kinh tế nông nghiệp miền Nam (2013), Nghiên cứu các giải pháp công nghệ và thị trường xuất khẩu cho một số cây ăn quả: Măng cụt, dứa, thanh long, nhãn, xoài, vải, Đề tài cấp Bộ 13. UNIDO (2014), Annual Report 2014 ( documents/2031UNIDO%20Annual%20Report%202014.pdf) 14. WTO Center, VCCI (2019), Vietnamese Fruits overcome barriersto accessing EU market,takes advantage of opportunities brought underthe EVFTA ( %20Research%20on%20NTMs%20of%20the%20EU%20on%20VNese%20fruit%20e xports%20EN-3.2019.pdf) 568