Chuyên đề Đắc Lắc

Nội dung text: Chuyên đề Đắc Lắc

1. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH CHUYÊN ĐỀ ĐẮCLẮC Ngaøy 2/11/1899, Phaùp ra Nghò ñònh thaønh laäp tænh ÑakLak, lî sôû ñoùng taïi Baûn Ñoân, do Bourgeois laøm Coâng söù. Luùc naøy Taây Nguyeân, trong ñoù coù ÑakLak, tröïc thuoäc Laøo. Sau ñoù, do nhöõng cuoäc noåi daäy cuûa Amajhao, Patau Pui, M’Trang Guh vaøo nhöõng naêm 1900-1904, Phaùp buoäc phaûi ra Nghò ñònh ngaøy 22/11/1904 traû Taây Nguyeân veà laïi xöù Trung Kyø, lî sôû ñoùng taïi Buoân Ma Thuoät, naèm treân doøng soâng Ea Tam. Nhö vaäy coù theå noùi ngaøy 22/11/1904 laø ngaøy khai sinh ra thaønh phoá Buoân Ma Thuoät. Tænh ÑakLak (ÑakLak = Nöôùc hoà Lak, theo tieáng M’Noâng) coù moät thaønh phoá laø Buoân Ma Thuoät, vôùi ñoä cao trung bình 500m so vôùi maët nöôùc bieån. Goàm coù 36 daân toäc, trong ñoù ngöôøi Kinh chieám 60%, ngöôøi EÂñeâ chieám 20% vaø caùc daân toäc khaùc chieám 20%. Töø thaønh phoá Buoân Ma Thuoät theo Quoác loä 26 ñeán Nha Trang (182km), Quoác loä 27 ñeán Ñaø Laït (186km), Quoác loä 14 ñi Pleiku (188km), Quoác loä 14A ñi Bình Phöôùc, Bình Döông vaø TP. HCM (350km). ÑakLak coù khí haäu töông ñoái oân hoøa, nhieät ñoä trung bình naêm laø 26oC, löôïng aùnh saùng doài daøo, löôïng möa khaù lôùn: 2400mm/naêm. Khí haäu ñöôïc chia laøm hai muøa roõ reät: Muøa möa keùo daøi töø thaùng 5 – 11. Muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. ÑakLak naèm treân vuøng ñaát ñoû roäng treân 1,5 trieäu ha, trong ñoù coù 70 vaïn ha ñaát ñoû Bazan, coù ñoä aåm trung bình 82%. Ñaát ôû ñaây thöïc söï laø ñieàu kieän lyù töôûng ñeå phaùt trieån caây coâng nghieäp daøi vaø ngaén ngaøy, nhaát laø caây Cafeù vaø Cao su. Vôùi toång dieän tích Cafeù laø 137.000ha, chieám 75% toång saûn löôïng Cafeù caû nöôùc. ÑakLak noåi tieáng vôùi Cafeù Buoân Ma Thuoät höông thôm ñaäm ñaø, moät maët haøng xuaát khaåu quan troïng cuûa ñòa phöông. ÑakLak hieän taïi vaãn laø tænh coù dieän tích röøng vaø tröõ löôïng goã lôùn nhaát nöôùc. Toaøn tænh coù 1.243.882ha röøng, trong ñoù röøng troàng khoaûng 25.000ha. röøng cuûa ÑakLak coù giôùi ñoäng, thöïc vaät heát söùc phong phuù. Thöïc vaät coù treân 3000 loaøi trong ñoù coù nhieàu loaïi thöïc vaät ñaëc höõu. Ñoäng vaät coù 93 loaøi thuù, 197 loaøi chim. Ñaëc bieät ôû ñaây coù ñeán 32 loaøi thuù quyù hieám nhö: Boø röøng, Boø xaùm, Boù toùt, Coâng, Tró sao, Soùc bay, Choàn bay, Khæ, Gaø röøng, Caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân tuy khoâng hình thaønh neân nhöõng laõnh thoå, toäc ngöôøi rieâng bieät nhöng moãi daân toäc ñeàu taäp trung ôû moät soá vuøng nhaát ñònh. Ngöôøi Vieät ôû haàu heát caùc vuøng trong tænh, ngöôøi EÂñeâ cö nguï ôû vuøng trung taâm, vuøng Baéc vaø Ñoâng Baéc, ngöôøi M’Noâng soáng ôû khu vöïc Taây Nam tænh, ngöôøi GiaRai taäp trung ôû vuøng giaùp giôùi tænh Gia Lai, ngöôøi Taøy, Nuøng, Thaùi, Möôøng, Dao, H’Moâng ôû thaønh töøng cuïm nhoû raûi raùc treân nhieàu ñòa baøn trong tænh. Coäng ñoàng caùc daân toäc ôû ÑakLak vôùi nhöõng truyeàn thoáng, baûn saéc rieâng cuûa mình ñaõ hình thaønh neân moät neàn vaên hoùa phong phuù vaø ña daïng, raát ñoäc ñaùo, trong ñoù noåi leân baûn saéc vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa ngöôøi EÂñeâ, M’Noâng vaø caùc daân toäc baûn ñòa khaùc. Thaønh phoá Buoân Ma Thuoät 1 |
2. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Ngaøy 21/1/1995, Nghò ñònh 08/CP cuûa Chính phuû coâng nhaän thò xaõ Buoân Ma Thuoät ñöôïc chuyeån sang thaønh phoá caáp 4, vôùi dieän tích 270km2, goàm 10 phöôøng vaø 5 xaõ coù daân soá laø 222.038 ngöôøi (1995). Giao thoâng vaän taïi coù böôùc chuyeån bieán maïnh, hieän nay ñaõ baét ñaàu naâng caáp caùc Quoác loä 14 vaø 27 noái lieàn TP. HCM vaø Ñaø Laït. saân bay Buoân Ma Thuoät phuïc vuï haøng ngaøy caùc chuyeán bay noäi ñòa ñi caùc tænh thaønh nhö TP. HCM, Haø Noäi, Ñaø Naüng, Daân toäc EÂñeâ Daân soá 237.819 ngöôøi (1995) thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Malayo-Polynesien. Ngöôøi EÂñeâ theo cheá ñoä maãu heä, ngöôøi con gaùi ñi cöôùi choàng, sau ñaùm cöôùi ngöôøi choàng ñeán cö nguï taïi nhaø vôï mình, con caùi mang hoï meï vaø chòu traùch nhieäm veà caùc leã gioã trong gia ñình. Taát caû taøi saûn ñeàu thuoäc veà ngöôøi vôï vaø con gaùi. Kinh teá chuû yeáu laø laøm luùa raãy, troàng ngoâ khoai. Saên baét vaø haùi löôïm chæ laø nhöõng hoaït ñoäng phuï theâm. Tröôùc ñaây ngöôøi EÂñeâ chæ coù ngoân ngöõ noùi. Naêm 1920, hai thaày giaùo ngöôøi EÂñeâ laø Y Ut vaø Y Jut nghieân cöùu ñöa ra moät daïng chöõ vieát. Sau ñoù vôùi söï chænh lyù cuûa Ñoác hoïc ngöôøi Phaùp Antomachi vaø vieân Coâng söù Sabatier, chöõ vieát ngöôøi EÂñeâ ra ñôøi. Ñaây laø moät daïng chöõ vieát duøng caùc kyù aâm quoác teá cuøng vôùi maãu töï Latin ñeå hình thaønh.  Phong tuïc taäp quaùn Truyeàn thuyeát ngöôøi EÂñeâ keå raèng: “Thaàn Y Rim laø con Trôøi ñaõ daïy cho ngöôøi bieát duøng gaïo ñeå naáu côm, thoåi xoâi, laøm men röôïu ñeå uoáng. Vì uoáng say queân vieäc laøm aên neân con ngöôøi ñaõ giaän thaàn vaø tìm caùch ñeå ñaùnh nhöng khoâng sao baét ñöôïc. Moïi ngöôøi beøn nhôø hai anh em thôï saên Y Toâng vaø Y Tang xua hai con choù ñi baét. Song caøng ñuoåi thaàn caøng chaïy nhanh vaø cuoái cuøng ñi vaøo moät hang saâu. Hai ngaøy sau hai anh em môùi tôùi ñöôïc cöûa hang. Hoï nhìn thaáy quang caûnh ñeïp, aùnh saùng chan hoøa, caây coái toát töôi, nhieàu hoa quaû, suùc vaät, chim muoâng. Hoï nghó raèng neáu con ngöôøi soáng ôû ñoù thì sung söôùng bieát bao neân trôû veà khuyeân baûo moïi ngöôøi. Sau khi ñeán taän nôi xem xeùt, tuø tröôûng EÂñeâ ñaõ ñöa daân laøng ñeán ñoù sinh soáng. Trong 100 ngaøy hoï luõ löôït keùo nhau ñeán ñaây. Ñeán ngaøy 101, con traâu Y Rim bò vöôùng söøng laøm suïp mieäng hang neân nhöõng ngöôøi ñi sau khoâng qua ñöôïc nöõa. Hang ñoù goïi laø hang Añreânh maø töø laâu ngöôøi EÂñeâ vaãn tin raèng ôû Kroâng Boâng, phía Nam Buoân Ma Thuoät. Ngoaøi teân goïi EÂñeâ coøn teân goïi Rañeâ. EÂñeâ nghóa laø gì? Coù 4 caùch giaûi thích sau:  EÂñeâ xuaát phaùt töø teân goïi cuûa loaøi tre vaø EÂñeâ coù nghóa laø nhöõng ngöôøi soáng trong röøng tre.  EÂñeâ xuaát phaùt töø teân teân thaàn Toái cao trong tín ngöôõng EÂñeâ laø Aeâ-Ñieâ (ñoïc laø Ai-Ñia) vaø goïi treät ñi laø EÂñeâ.  Ñoù laø teân moät doøng soâng, roài töø thuaät ngöõ Ea Ñeâ (Soâng-suoái-ñeâ) ñaõ chuyeån thaønh EÂñeâ (?). Con soâng huyeàn thoaïi naøy cho ñeán nay vaãn coøn mang teân goïi Ea Ñeâ treân baûn ñoà soâng suoái cuûa tænh ÑakLak, moät doøng chaûy thuoäc huyeän Kroâng Buk ngaøy nay. Trong lòch söû, tröôùc khi vuøng Buoân Ma Thuoät trôû thaønh trung taâm cuûa coäng ñoàng EÂñeâ thì trung taâm aáy laïi laø vuøng Buoân Hoà cuõ, nôi hieän höõu cuûa doøng maïch Ea Ñeâ.  EÂñeâ xuaát phaùt töø hang Añreânh phía Nam Kroâng Ana, vaø EÂñeâ coù nghóa laø ngöôøi môùi ñeán. (Caùch giaûi thích naøy ít ñöôïc ñeà caäp ñeán). Rañeâ nghóa laø gì? Coù hai caùch giaûi thích: 2 |
3. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH  Rañeâ baét nguoàn töø Orang Ñeâ. Orang = ngöôøi, töø phoå bieán cuûa caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä Maõ Lai. Nhö vaäy Orang Ñeâ coù nghóa laø Ngöôøi Ñeâ.  Rañeâ xuaát phaùt töø caùch goïi cuûa ngöôøi GiaRai luoân bieán aâm EÂ thaønh Rô. Ví duï: EÂ moâ = Con boø (tieáng EÂñeâ) Rô moâ = Con boø (tieáng GiaRai)  Caùc nhoùm ñòa phöông cuûa ngöôøi EÂñeâ Ngöôøi EÂñeâ coù hai nhoùm lôùn nhaát, caùc nhoùm khaùc chæ sinh ra töø hai nhoùm naøy. Ñoù laø nhoùm EÂñeâ Kpaê (hay coøn goïi laø EÂñeâ chính thoáng) soáng gaàn Buoân Ma Thuoät vaø nhoùm EÂñeâ Adhaêm (hay coøn goïi laø EÂñeâ khoâng chính thoáng) soáng ôû Ea Sup – Buoân Hoà – Ea H’Leo. ÔÛ hai nhoùm EÂñeâ naøy coù nhöõng khaùc bieät veà kieán truùc. Ví duï: Ngöôøi EÂñeâ ôû Buoân Hoà vaø Ea H’Leo, do soáng gaàn ngöôøi GiaRai neân nhaø saøn cuûa hoï thaáp vaø ngaén hôn ngöôøi EÂñeâ Kpaê ôû Buoân Ma Thuoät. Nhaø moà cuûa ngöôøi EÂñeâ Adhaêm lôùn hôn nhaø moà cuûa ngöôøi EÂñeâ Kpaê. Ngoaøi hai nhoùm treân coøn coù moät soá nhoùm nhoû tieâu bieåu sau: -Nhoùm Krung soáng giaùp ranh ÑakLak vaø Gia Lai (Trong taát caû caùc nhoùm EÂñeâ chæ duy nhaát coù nhoùm naøy coù leã ñaâm traâu). -Nhoùm Dlie Rueâ soáng ôû Kroâng Ana. -Nhoùm Bloâ soáng ôû M’Ñraêk. -Nhoùm Ktul soáng ôû haï löu soâng Kroâng Paêk. -Nhoùm Bih soáng ôû Laêk, chòu aûnh höôûng cuûa ngöôøi M’Noâng.  Nguoàn goác lòch söû Hieän nay taïi Vieät Nam coù 5 daân toäc noùi ngoân ngöõ Maõ Lai (hay Nam Ñaûo), ñoù laø: GiaRai, ChuRu, Raglay, Chaêm vaø EÂñeâ. Ngöôøi EÂñeâ noùi rieâng vaø ngöôøi Taây Nguyeân noùi chung ñeàu thuoäc loaïi hình nhaân chuûng Indonesien. Ñoù laø keát quaû hoøa huyeát cuûa hai chuûng toäc Mongoloid (da vaøng) vaø Australoid (da naâu). Xöa kia vuøng baùn ñaûo Ñoâng Döông khoâng phaûi laø nôi cö truù cuûa chuûng toäc Mongoloid maø laø cuûa ngöôøi Austraolid. Sau ñoù chuûng toäc Mongoloid di cö töø phía Baéc sang (Trung Quoác). Vì ñaây laø chuûng toäc maïnh neân cuoái cuøng chuûng toäc yeáu hôn laø Australoid phaûi phuï thuoäc vaøo noù. Noùi chung nguoàn goác cuûa ngöôøi EÂñeâ laø töø bieån ñi leân. Boùng daùng cuûa vaên hoùa bieån ñöôïc theå hieän raát roõ ôû kieán truùc nhaø daøi moâ phoûng hình daùng chieác thuyeàn vôùi hai vaùch nhaø hôi ngaõ nhö loøng thuyeàn. Daân toäc EÂñeâ xöa kia voán laø moät daân cö Malayo Polynesien ôû bôø bieån phía Nam Trung Quoác (Quaûng Ñoâng). Sau ñoù vaøo thieân nieân kyû thöù hai tröôùc Coâng nguyeân, hoï di cö theo hai con ñöôøng: - Töø Quaûng Ñoâng men theo Ñaøi Loan ñeán Philippines. - Töø Philippines ñeán Indonesia vaø töø Indonesia ñeán Ñoâng Döông vaø Ñoâng Nam AÙ. Caû boä phaän cö daân to lôùn ñoù di cö ñeán mieàn Trung Vieät Nam sinh soáng vaø trôû thaønh daân toäc Chaêm. Sau ñoù laõnh thoå ngöôøi Chaêm bò vöông quoác Phuø Nam cuûa ngöôøi Hindu xaâm chieám, aùp ñaët neàn vaên minh AÁn Ñoä leân vuøng ñaát naøy. Khoâng chòu ñöôïc söï thoáng trò cuûa ngöôøi Hindu, moät soá ngöôøi Malayo-Polynesien töø boû ñaát nöôùc ñi leân vuøng nuùi Tröôøng Sôn, chinh 3 |
4. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH phuïc vaø hoøa huyeát vôùi cö daân baûn ñòa noùi tieáng Moân-Khmer, hình thaønh ngöôøi EÂñeâ, GiaRai hieän ñaïi, khai phaù Cao nguyeân ÑakLak vaø Gia Lai. Quaù trình naøy dieãn ra tröôùc neàn vaên minh Sa Huyønh, töùc laø neàn vaên hoùa tieàn Chaêm tröôùc aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä.  Quan heä xaõ hoäi EÂñeâ laø daân toäc coøn giöõ laïi ñaäm neùt cheá ñoä maãu heä vaø noù chi phoái toaøn boä cuoäc soáng cuûa hoï trong gia ñình cuõng nhö ngoaøi xaõ hoäi. Sinh soáng trong moâi tröôøng cao nguyeân vôùi neàn kinh teá nöông raãy, chòu nhöõng taùc ñoäng khaùch quan cuûa lòch söû, xaõ hoäi EÂñeâ tieán hoùa chaäm chaïp vaø baûo löu nhieàu taøn dö cuûa xaõ hoäi tieàn giai caáp. Xaõ hoäi coå truyeàn EÂñeâ vaãn laáy buoân laøng laøm ñôn vò toå chöùc xaõ hoäi cô baûn. Tröôùc nhaát ñoù laø moät ñieåm tuï cö goàm töø vaøi chuïc ñeán haøng traêm noùc nhaø coù phaïm vi cö truù vaø khai thaùc rieâng ñöôïc caû buoân vaø caùc buoân khaùc thöøa nhaän vaø toân troïng. Xöa kia caùc buoân nhö laø moät toå chöùc thò toäc (chæ bao goàm moät doøng hoï cuøng moät doøng maùu) khoâng ñöôïc keát hoân vôùi nhau. Ñeán khi ngöôøi Phaùp ñaët chaân ñeán Taây Nguyeân thì buoân baét ñaàu thay ñoåi, coù nhieàu doøng hoï trong cuøng moät buoân. Theo ghi cheùp cuûa Henry Maâitre (theá kyû XIX) thì ngöôøi EÂñeâ coù nhöõng ngoâi nhaø saøn daøi 215m bao goàm nhieàu theá heä khaùc nhau trong gia ñình cuøng moät hoï (tröø nhöõng con reå) vaø nhieàu laøng chæ coù moät nhaø maø thoâi goïi laø “Nhaø moät noùc”. Tuyø theo soá noùc nhaø trong buoân maø ngöôøi EÂñeâ goïi buoân lôùn hay buoân nhoû. Buoân nhoû coù khoaûng vaøi chuïc noùc nhaø vaø buoân lôùn thì vaøo khoaûng vaøi traêm noùc nhaø. Moâ hình buoân truyeàn thoáng luoân luoân coù moät con ñöôøng theo höôùng töø Ñoâng sang Taây vaø caùc noùc nhaø ôû hai beân con ñöôøng ñoù. Theo quan nieäm cuûa ngöôøi EÂñeâ, höôùng Ñoâng, phía maët trôøi moïc laø phía cuûa caùi soáng, vaø höôùng Taây, phía maët trôøi laën laø phía cuûa caùi cheát. Vì theá höôùng Ñoâng laø coång laøng vaø höôùng Taây luoân luoân laø nghóa ñòa. Caùc nhaø daøi trong buoân ñöôïc boá trí theo höôùng Baéc Nam vaø raát saùt nhau theo loái maät taäp (taäp trung cao). Buoân truyeàn thoáng raát ít caây vaø giöõa caùc nhaø coù moät khoaûng troáng nhaát ñònh khoâng coù haøng raøo. Trong buoân khoâng coù nhaø coäng ñoàng (vì caùc nhaø daøi ñaõ raát roäng) khaùc vôùi buoân cuûa coäng ñoàng noùi tieáng Moân-Khmer.  Nhaø daøi EÂñeâ Nhaø daøi EÂñeâ xöa kia thöôøng coù chieàu daøi khoaûng treân döôùi 100m maø ñoàng baøo thöôøng ví “Daøi nhö tieáng chuoâng ngaân” hoaëc “Daøi nhö moät hôi ngöïa phi”. Veà caên baûn, nhaø daøi EÂñeâ coù moät moâ-tip chung veà keát caáu boä phaän vaø kyõ thuaät xaây döïng. Nhaø daøi cuûa caùc nhoùm EÂñeâ Añhaêm, Kpaê, Krung (Kroâng Puk), EÂñeâ Bih hoaøn toaøn gioáng nhau veà hình thöùc kieán truùc cuõng nhö söû duïng. Rieâng nhoùm EÂñeâ Mthur ôû huyeän M’Draêk nhaø thöôøng ngaén vaø heïp loøng hôn, phaàn saøn saân tröôùc thöôøng töông ñöông vôùi ñöôøng roïi töø goùc maùi, saân saøn khoâng vöôït ra ngoaøi nhieàu nhö nhaø cuûa caùc nhoùm EÂñeâ khaùc. Nhaø daøi truyeàn thoáng EÂñeâ thöôøng ñöôïc xaây döïng baèng nguyeân vaät lieäu ñòa phöông nhö khung nhaø baèng goã, xöông maùi nhaø saøn baèng tre, nöùa, maët saøn vaø vaùch bao xung quanh baèng böông hoaëc tre boá banh ñaäp daäp; maùi lôïp baèng coû tranh hoaëc maây teát laïi. Ngaøy nay nhaø daøi EÂñeâ lôïp baèng maùi toân hoaëc ngoùi nung, vaùch vaø saøn ñöôïc thay baèng vaùn goã. 4 |
5. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH  Choïn ñaát laøm nhaø Vieäc tieán haønh xaây döïng nhaø daøi ñöôïc thöïc hieän nhö sau: Tröôùc heát vieäc choïn ñaát laäp buoân laø do ngöôøi chuû beán nöôùc tieán haønh. Ñòa ñieåm cuûa buoân thöôøng laø nhöõng khoaûng ñaát thoaùng ñaõng, cao raùo, coù ñoä doác nhoû. Caùc buoân EÂñeâ thöôøng naèm doïc caùc soâng, suoái, gaàn nguoàn nöôùc tieän lôïi cho sinh hoaït. Xöa kia, neáu nhö khoâng coù nhöõng lyù do ñaëc bieät nhö hoûa hoaïn, dòch beänh, chieán tranh ngöôøi EÂñeâ ít khi laøm nhaø môùi. Neáu nhaø chaät choäi, thieáu choã ôû do söï phaùt trieån cuûa caùc gia ñình nhoû, hoï thöôøng laøm noái phaàn sau nhaø cho daøi theâm. Neáu caáu kieän nhaø hö hoûng hoaëc quaù doät naùt, hoï thay ñoåi töøng boä phaän Nhöng moãi vieäc laøm ñuïng chaïm ñeán ngoâi nhaø duø laø thay theá söûa chöõa cuõng ñeàu caàn phaûi cuùng. Tröôøng hôïp laø nhaø môùi hoaëc do nhaø ñaõ quaù daøi caàn phaûi taùch bôùt ra laøm nhaø môùi ñeàu phaûi ñöôïc söï ñoàng yù cuûa chuû nhaø Ñaêm Ñaây (teân chæ chung nhöõng anh em trai nhaø vôï). Ñaát choïn laøm nhaø môùi theo quan nieäm cuûa ñoàng baøo laø nôi gaàn beán nöôùc nhöng khoâng quaù gaàn maïch nöôùc ñaàu nguoàn phun töø ñaát leân. Ñoàng baøo thöôøng traùnh laøm nhaø ôû nhöõng khu ñaát nhö: - Choã coù maõ ñaõ choân ngöôøi cheát, nôi maø Thaàn nuoâi ngöôøi cheát hay Thaàn nghóa ñòa cai quaûn. - Nôi coù hang chuoät baïch. Ñoàng baøo cho raèng chuoät baïch do Thaàn nghóa ñòa nuoâi, neáu laøm nhaø treân ñoù ngöôøi soáng seõ bò beänh tröôùng buïng, söng chaân. - Caïnh moät nhaø giaøu coù hôn mình. Khi ñaõ tìm ñöôïc khu ñaát döïng nhaø, khaâu quyeát ñònh cuoái cuøng laø tuøy thuoäc vaøo yù Thaàn Ñaát (Yang Laên Roâng) coù cho pheùp hay khoâng. Thuû tuïc xin Thaàn Ñaát ñöôïc laøm nhö sau: + Buoåi chieàu hoâm tröôùc, chuû nhaø môøi thaày cuùng ra khu ñaát ñònh choïn laøm nhaø. Thaày cuùng khaán xin Thaàn Ñaát roài ñaët treân khu ñaát aáy moät cheùn ñoàng (Mtil) ñaày nöôùc, beân caïnh caém moät duøi saét (H’fei). Saùng hoâm sau neáu cheùn ñoàng vaãn y nguyeân khoâng saùnh nöôùc, duøi saét khoâng xieâu veïo hoaëc ñoå, nhö vaäy laø Thaàn Ñaát cho pheùp döïng nhaø treân khu ñaát ñoù. Neáu moät trong hai thöù ñoù suy chuyeån, khu ñaát duø ñeïp ñeán maáy cuõng phaûi boû maø tieáp tuïc ñi tìm khu ñaát khaùc.  Nhaø ôû Sau khi chuaån bò ñuû vaät lieäu: goã, tre, nöùa, tranh, ñöa veà nôi doïn nhaø, ngöôøi EÂñeâ tieán haønh ñeõo, chaët, ngaâm. Caùc hình chaïm khaéc trang trí nhaø daøi cuõng ñöôïc tieán haønh ñoàng thôøi. Töøng boä phaän nhaø ñöôïc tieán haønh theo trình töï: döïng khung nhaø, maùi nhaø, laøm saân, bao vaùch xung quanh, laøm vaùch ngaên trong nhaø, laùt saân saøn. Laøm caàu thang laø phaàn vieäc cuoái cuøng cuûa ngoâi nhaø. Moãi caên nhaø daøi luoân luoân coù hai caàu thang môû ra ôû hai ñaàu hoài. Coù hai loaïi caàu thang: caàu thang vaùn vaø caàu thang nguyeân caây chæ chaët khaác laøm baäc. Soá baäc ôû caàu thang phaûi luoân luoân laø soá leû, coù töø 5-7 baäc vì ngöôøi EÂñeâ tin raèng soá chaün laø soá cuûa Ma vaø soá leû laø soá cuûa Ngöôøi. Saøn saân tröôùc thöôøng coù töø 1-2 caàu thang tuøy theo ñoä daøi cuûa caên nhaø goïi laø caàu thang Caùi hay caàu thang Khaùch. Caàu thang Caùi daønh cho khaùch vaø ñaøn oâng trong nhaø vì theo ngöôøi EÂñeâ, reå vaø ñaøn oâng con trai trong nhaø chæ laø khaùch, khi cöôùi vôï seõ ñi khoûi nhaø. Caàu thang vaãn 5 |
6. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH thöôøng chaïm khaéc hình ñoâi baàu vuù ngöôøi phuï nöõ töôïng tröng cho cheá ñoä maãu heä vaø vaønh traêng non töôïng tröng cho loøng chung thuûy tröôùc sau nhö moät. (Xöa kia nhöõng gia ñình naøo ñuû khaû naêng nuoâi soáng taát caû daân trong buoân trong voøng 15 ngaøy môùi ñöôïc pheùp khaéc hình ñoâi baàu vuù treân caàu thang vaùn cuûa mình) Khi leân xuoáng caàu thang khoâng ñöôïc quay löng veà phía nhaø. Coù hai caùch giaûi thích: 1. Caên nhaø laø nôi con ngöôøi ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân, quay löng vôùi nhaø ñoàng nghóa vôùi phaûn boäi nôi cöu mang mình. 2. Ngöôøi EÂñeâ luoân ñeo guøi sau löng cho neân caùch toát nhaát khoûi teù khi leân xuoáng caàu thang laø höôùng maët vaøo nhaø. Saøn saân sau chæ coù moät caàu thang goïi laø caàu thang Ñöïc. Caàu thang naøy thöôøng laø loaïi caàu thang nguyeân caây chaët khaác laøm baäc vaø chæ daønh rieâng cho phuï nöõ trong nhaø. Neáu ngöôøi laï duøng caàu thang naøy seõ bò quy cho laø coù nhöõng yù ñònh khoâng toát nhö aên caép, tö thoâng vôï ngöôøi. Ñieåm ñaùng chuù yù trong keát caáu nhaø daøi EÂñeâ laø: + Heä khung vaø maùi nhaø laø hai boä phaän taùch rôøi thaønh hai phaàn rieâng bieät, lieân keát vôùi nhau nhôø troïng löôïng cuûa maùi nhaø, baèng maåu tì cuûa caùc thanh keøo vaø daây buoäc. + Nhaø daøi EÂñeâ keát caáu theo kieåu khung coät khoâng coù vì keøo. Ngaøy nay caùc nhaø daøi lôïp toân hoaëc lôïp ngoùi neân keát caáu khung nhaø ñaõ coù theâm moät soá thanh ñöùng, töø ñoøn noùc xuoáng xaø ngang. Ñaây laø söï tieáp thu kyõ thuaät xaây môùi khoâng phaûi laø keát caáu nhaø daøi truyeàn thoáng. + Vaùch bao quanh nhaø daøi chæ ñeå ngaên khoâng gian trong nhaø vôùi beân ngoaøi chöù khoâng tham gia chòu löïc cuøng vôùi khung nhaø. + Nhaø daøi EÂñeâ xaây döïng vöõng chaéc nhöng khoâng kieân coá, caùc coät caáu kieän to khoûe, keát caáu ñôn giaûn (chuû yeáu duøng ngaøm aùp ñaët, caâu giaèng, buoäc ).  Khoâng gian söû duïng trong nhaø daøi Nhaø daøi trong caùc buoân EÂñeâ ñeàu coù ñoøn noùc naèm theo höôùng Baéc Nam. Cöûa ra vaøo ñöôïc môû ôû hai ñaàu hoài traùnh ñöôïc gioù Ñoâng Baéc veà muøa khoâ vaø gioù Taây Nam veà muøa möa khoâng thoåi thoác vaøo nhaø. Cuõng theo höôùng naøy, hai maùi nhaø daøi coi nhö ñöôïc ñaët vaét ngang ñöôøng ñi cuûa maët trôøi neân taän duïng ñöôïc giôø chieáu saùng cao nhaát trong ngaøy. Vì theá tuy nhaø coù khi daøi hôn 100m nhöng caùc gian cuõng nhö caùc goùc nhaø thöôøng coù nhieät ñoä vaø aùnh saùng ñeàu nhau. Khoâng gian trong nhaø daøi goàm hai phaàn roõ reät: GAH vaø OÂK.  Phaàn GAH: Laø phaàn sinh hoaït chung cuûa coäng ñoàng gia ñình vaø cho khaùch. Phaàn GAH laø phaàn khoâng gian thuoäc nöûa tröôùc nhaø daøi. GAH ñöôïc tính töø cöûa tröôùc tôùi vaø raát lôùn ñeå ñaët ñöôïc gheá Kpan. GAH ñöôïc goïi laø gian khaùch vì ñaây laø nôi dieãn ra caùc sinh hoaït coäng ñoàng, duøng laøm nôi tieáp khaùch xa tôùi vaø cuõng laø nôi daønh cho ñaøn oâng chöa coù vôï. GAH coøn laø nôi phoâ tröông taøi saûn cuûa chuû nhaø: taát caû chieâng, choùe, v.v ñöôïc ñaët ôû ñaây. Phaàn GAH coù 4 coät raát to ñöôïc goïi nhö sau: 6 |
7. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH 1) Coät beáp 2) Coät röôïu 3) Coät ngoài töïa 4) Coät troáng ÑOÂNG BAÉC 1 2 NAM 3 4 GAH OÂK Sau 4 coät treân coù hai coät tieáp theo duøng cho phuï nöõ ngoài töïa, soá vì coät luoân luoân leû.  Phaàn OÂK: OÂK goàm nhieàu ngaên nhoû, laø nôi sinh hoaït rieâng cuûa caùc gia ñình ñöôïc chia thaønh hai nöûa: nöûa treân vaø nöûa döôùi, laáy ñöôøng doïi noùc laøm ranh giôùi töôïng tröng. Nöûa treân phía Ñoâng OÂK laø nhöõng ngaên naèm nguû cuûa caùc gia ñình nhoû. Ngaên cuûa chuû nhaø bao giôø cuõng laø ngaên ñaàu tieân tính töø cöûa sau vaø cöù phaân chia vaøo trong laàn löôït theo thöù töï töø treân xuoáng cuûa ñaïi gia ñình. Nöûa döôùi ñaët beáp, noài nieâu, baùt ñóa, nöôùc aên, Loái ñi chung naèm treân nöûa döôùi tôùi cöûa sau. GAH vaø OÂK coù theå thay ñoåi theo höôùng nhaø (Baéc hoaëc Nam) nhöng phaàn ngöôøi ôû bao giôø cuõng laø nöûa phía Ñoâng nhaø daøi. Nhìn toaøn boä khoâng gian töø saân saøn vaøo ñeán heát trong nhaø, döïa vaøo chöùc naêng söû duïng cuûa töøng vò trí khoâng gian ñöôïc phaân ñònh, nhaø daøi EÂñeâ coù theå ví nhö moät khu taäp theå coù saân chung, coù nôi sinh hoaït taäp theå, coù loái ñi chung nhöng laïi coù nhöõng ngaên oâ daønh rieâng cho töøng gia ñình nhoû. Vôùi toå chöùc nhö vaäy trong nhaø daøi luoân taïo ñöôïc nhöõng khoaûng khoâng gian baûo ñaûm nhu caàu sinh hoaït caàn thieát cuûa moãi gia ñình nhoû, song laïi taïo ñöôïc söï gaén boù quan taâm giöõa caùc gia ñình nhoû thoâng qua quan heä ôû caùc phaàn khoâng gian sinh hoaït taäp theå.  Nhaø moà Khu nhaø moà thöôøng caùch buoân khoâng xa, treân söôøn ñoài hoaëc treân khoaûnh ñaát xa ñeå thoaùt nöôùc khi nghóa ñòa ñaõ bò hö haïi, saäp naùt. Caùc nhaø moà EÂñeâ ñeàu coù ñoøn noùc naèm theo höôùng Ñoâng Taây ñoái laäp vôùi höôùng Baéc Nam cuûa nhaø daøi. Ñoàng baøo EÂñeâ quan nieäm: 7 |
8. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH + Ngöôøi cheát maát xaùc vaãn ñöôïc laøm moà nhöng theo nhöõng quy ñònh rieâng: Ñaët gaàn loái ñi, caàu thang ñaët ngöôïc vaø döùt khoaùt phaûi ñaët ngoaøi khu nghóa ñòa. Moà thöôøng laøm nhö hình cuõi ñan baèng caây nhoû, 4 chaân cao sô löôïc taïm bôï. + Ngöôøi cheát döõ nhöng coøn xaùc, khi choân ñaàu phaûi ñaët theo höôùng maët trôøi laën. + Ngöôøi cheát laønh do giaø yeáu, khi haï huyeät ñaët ñaàu theo höôùng maët trôøi moïc, cuøng höôùng vôùi ngöôøi soáng naèm nguû trong nhaø. Tröôùc khi laøm leã boû maû ñoàng baøo laøm nhaø moà trang trí caàu kyø keát hôïp nhieàu ngheä thuaät chaïm khaéc taïo thaønh quaàn theå kieán truùc ngheä thuaät nhaø moà maø ta thöôøng thaáy. Quaàn theå kieán truùc ngheä thuaät naøy thöôøng coù: + Nhaø moà naèm ôû trung taâm ñaët treân ngoâi moä vôùi 4 coät caùi nhoû cao hôn maùi, treân coù chaïm khaéc veõ nhieàu hoa vaên maøu ñen hoaëc maøu huyeát con vaät hieán leã. + Nhaø côm nhoû, ñaët phía nhaø moà ñöôïc laøm hoaøn toaøn baèng goã vaùn duøng ñöïng côm, nöôùc, baùt cho ngöôøi cheát. Nhaø côm ñöôïc laøm nhö kieåu nhaø daøi thu nhoû daøi khoaûng 0,9m, cao khoaûng 0,3m, hình daùng nhö chieác thuyeàn. ÔÛ taát caû caùc nhoùm EÂñeâ ñòa phöông, nhaø moà ñeàu coù nhaø côm. Chæ rieâng nhoùm EÂñeâ Mthur thì khoâng coù boä phaän naøy. Gia ñình vaø xaõ hoäi EÂñeâ  Cô caáu toå chöùc buoân laøng cuûa ngöôøi EÂñeâ 1. Nhaân vaät thöù nhaát: Khoa Pin Ea (Chuû beán nöôùc): Beán nöôùc giöõ vai troø quan troïng trong moät buoân EÂñeâ, vì theá ngöôøi chuû beán nöôùc (Khoa Pin EA) cuõng laø chuû buoân vaø kieâm luoân chöùc Giaø laøng. Chöùc vuï naøy chæ moät doøng hoï naém giöõ, thöôøng laø doøng hoï M’loâ. Coù nhöõng Khoa Pin Ea coù theá löïc khoâng nhöõng trong phaïm vi moät buoân maø caû moät soá buoân. Chöùc vuï naøy chính laø cuûa doøng hoï vôï oâng ta, oâng ta chæ laø ñaïi dieän cho vôï naém giöõ chöùc vuï naøy, vaø khi vôï maát ñi oâng ta seõ maát ñi chöùc vuï ñoù. Ngöôøi thöøa höôûng chöùc vuï naøy thöôøng laø coâ con gaùi UÙt trong gia ñình vì coâ ta laø ngöôøi treû nhaát vaø cuõng laø ngöôøi chòu traùch nhieäm nuoâi soáng cha meï mình. Nhö vaäy ngöôøi con reå seõ thay theá vôï mình naém laáy chöùc vuï ñoù. Neáu ngöôøi con reå laø ngöôøi thieáu tö caùch khoâng ñöôïc gia ñình vôï ñoàng yù chaáp thuaän thì oâng ta cuõng khoâng giöõ ñöôïc chöùc vuï aáy. Tröôøng hôïp vôï maát nhöng khoâng coù em gaùi keá thì chöùc vuï ñoù seõ rôi vaøo tay coâ em gaùi hoï. Khi ngöôøi Phaùp ñeán thì coù theâm chöùc Khoa Buoân töùc laø ngöôøi chuû buoân troâng coi coâng vieäc haønh chính, thu thueá, baét phu cho nhaø nöôùc phong kieán thöïc daân. Nhöng duø coù Khoa Buoân cuõng ñeàu phaûi hoûi yù kieán Giaø laøng khi coù vieäc quan troïng. Nhöõng thaäp kyû töø cuoái theá kyû XIX ñeán theá kyû XX trôû laïi ñaây quyeàn haønh cuûa Khoa Pin Ea ngaøy caøng bò thu heïp chæ coøn troâng coi vieäc cuùng beán nöôùc vaø caùc nghi leã chung khaùc.’ 2.Nhaân vaät thöù hai: Poâ Phaùt Kdy (Ngöôøi xöû kieän): Xaõ hoäi EÂñeâ coå truyeàn toân troïng nhöõng leã tuïc, vì theá trong buoân phaûi luoân coù Poâ Phat Kdy laø ngöôøi am hieåu luaät tuïc vaø chòu traùch nhieäm ñöùng ra xöû caùc vuï kieän giöõa caùc thaønh vieân trong buoân. Trong xöû kieän, ngöôøi EÂñeâ raát chuù troïng ñeán chöùng côù vaø tang chöùng. Neáu khoâng coù tang chöùng seõ bò kieän ngöôïc laïi vaø bò phaït. Ngay trong quan heä vôï choàng, neáu bò nghi ngoaïi tình thì phaûi baét ñöôïc quaû tang. Trong tröôøng hôïp hai ngöôøi ñeàu bò nghi vaø ai seõ chòu traùch nhieäm chính thì phaûi caàu vieän ñeán thaàn linh. Ví du: 8 |
9. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH + Caû hai ngöôøi ñeàu phaûi laën xuoáng nöôùc, neáu ai noåi leân tröôùc seõ bò toäi chính. + Ñaët laù moân treân baøn tay vaø ñoå chì naáu chaûy vaøo, neáu ai khoâng chòu noåi thì ngöôøi ñoù chòu toäi chính. + Neáu nghi coù ngoaïi tình trong buoân thì seõ cöû moät ñoäi chieâng ñeán ñaùnh tröôùc saân töøng nhaø moät, neáu chieâng ñaùnh bò reø ôû nhaø naøo thì nhaø ñoù coù ngoaïi tình. Khi beân nguyeân vaø beân bò ñaõ ñöôïc xeùt xöû xong, bao giôø cuõng keøm theo nhöõng leã nghi nhaèm chaám döùt oaùn thuø giöõa hai beân, coù söï chöùng giaùm cuûa Thaàn Linh. 3.Nhaân vaät thöù 3: Poâ Riu Yang (Thaày Cuùng): trong sinh hoaït chung cuûa toaøn buoân EÂñeâ, caùc hoaït ñoäng tín ngöôõng, leã nghi chieám vò trí heát söùc quan troïng, trong ñoù vai troø Poâ Riu Yang laø khoâng theå thieáu. Ñaây laø ngöôøi laøm caùc nghi leã cho chuû buoân, cuùng cho caû laøng, vaø laø ngöôøi naém giöõ maët tinh thaàn cuûa ngöôøi EÂñeâ. 4.Nhaân vaät thöù tö: Poâ Lan (Chuû ñaát): Chöùc vuï naøy nay ñaõ maát. Chöùc chuû ñaát naøy do doøng hoï Nieâ K’Ñaêm naém giöõ. Moãi laøng coù moät chuû ñaát vaø cuõng coù nhöõng chuû ñaát bao truøm leân caû vuøng. Ví duï: Caû vuøng Buoân Hoà chæ coù moät chuû ñaát. Chuû ñaát laø ngöôøi naém giöõ vaø phaân chia ñaát ñai cho caùc doøng hoï khaùc nhau trong laøng. Ngaøy nay hoï chæ coøn laø ngöôøi xöû caùc vaán ñeà hoân nhaân gia ñình.  Doøng hoï (Djmeâ) Trong xaõ hoäi EÂñeâ truyeàn thoáng, doøng hoï ñoùng moät vai troø raát lôùn. Caùc gia ñình cuøng moät doøng hoï cö truù gaàn nhau trong buoân. Doøng hoï ñoùng vai troø quan troïng trong cheá ñoä sôû höõu goïi laø cheá ñoä sôû höõu veà doøng hoï. Moïi cuûa caûi trong gia ñình laø cuûa chung vaø thöøa keá theo doøng hoï nöõ. Ví duï: Toâi nuoâi heo, baø ñeán möôïn moät con vaø khoâng bao giôø traû hay khi moät phuï nöõ maát ñi, caû doøng hoï ñeán laáy heât nhöõng taøi saûn nhoû nhö: quaàn aùo, noài cheùn. Theo quan nieäm daân gian, ngöôøi EÂñeâ chæ coù hai doøng hoï lôùn laø Nieâ vaø M’loâ, caùc doøng hoï khaùc chæ laø sinh ra töø hai doøng hoï lôùn naøy maø thoâi. Ñaáy laø toå chöùc thò toäc löôõng hôïp. Nhöõng ngöôøi trong cuøng hoï Nieâ vaø M’loâ khoâng ñöôïc laáy nhau, neáu vi phaïm coi nhö phaïm toäi. Hoï Nieâ goàm caùc hoï: Ennol – Buoân Yaê – Nieâ Sang – Nieâ Buoân Daâöp – Nieâ K’Ñaêm v.v Nhöõng hoï naøy thuoäc cuøng doøng khoâng laáy ñöôïc nhau. Töông töï: Hoï M’loâ goàm caùc hoï Buoâng Kroâng – Hdok – Ktul – Kpa – Hning – EÂban – Rahlan. Toå chöùc thò toäc chia laøm hai: Thò toäc Nieâ vaø M’loâ. Theo quan nieäm xöa, caùc hoï trong hai doøng Nieâ vaø M’loâ coù nghóa vuï keát hoân qua laïi, nhö vaäy môùi ñaûm baûo söï hoøa thuaän. Boá laø baùc cuûa mình vaø quan nieäm naøy ngaøy nay vaãn coøn.  Gia ñình Hoïp thaønh buoân EÂñeâ laø nhöõng gia ñình soáng trong nhöõng ngoâi nhaø daøi thuoäc ñaïi gia ñình maãu heä. moãi gia ñình bao goàm töø 4 ñeán 5 theá heä hay nhieàu hôn nöõa theo cheá ñoä aên rieâng vaø laøm rieâng, nhöng ñaây khoâng phaûi laø moâ hình truyeàn thoáng. Truyeàn thoáng xöa laø caùc gia ñình trong nhaø daøi ñeàu laøm chung vaø aên chung. Ñöùng ñaàu trong gia ñình laø Khoa Sang. Ñoù laø ngöôøi ñaøn baø cao tuoåi vaø coù uy tín nhaát ñöùng ra troâng nom taøi saûn, höôùng daãn saûn xuaát, ñieàu hoøa caùc moái quan heä moïi maët giöõa caùc thaønh vieân, thay maët ñaïi gia ñình maãu heä quan heä vôùi xaõ hoäi. Trong nhieàu tröôøng hôïp, ngöôøi choàng baø chuû nhaø coù theå ñaïi dieän cho vôï, nhöng quyeàn quyeát ñònh vaãn laø baø chuû gia ñình. Moïi cuûa caûi 9 |
10. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH trong gia ñình laø cuûa chung vaø thöøa keá theo doøng nöõ. Ngöôøi choàng khi vôï cheát phaûi trôû veà nhaø mình tay khoâng, cuûa caûi vaø con caùi ñeå laïi gia ñình vôï. Ñaøn oâng trong gia ñình EÂñeâ chæ coù quyeàn söû duïng taøi saûn chöù khoâng ñöôïc sôû höõu taøi saûn, vì theá khi con trai ñi laáy vôï, gia ñình anh ta chæ cho moät caùi guøi nhoû goàm aùo, khoá, xaø gaïc. Khaùc vôùi ngöôøi Kinh, ngöôøi EÂñeâ khi noùi Noäi töùc laø phía nöõ, vaø Ngoaïi töùc laø phía nam. Neáu ngöôøi ñaøn oâng ngoaïi tình, phía nhaø vôï khoâng ñöùng ra noäp phaït cho ngöôøi choàng bò ngoaïi tình, maø chính gia ñình meï hoaëc gia ñình chò em gaùi anh ta phaûi noäp phaït. Ngöôøi ñaøn oâng laáy vôï chæ laø ngöôøi ñeán nhaø vôï vaø laøm vieäc cho nhaø vôï. Neáu ngöôøi ñaøn oâng ñoù löôøi bieáng, ngöôøi vôï seõ boû choàng. Vì theá ñaøn oâng EÂñeâ coù caâu: ÔÛ vôùi chò ñöôïc laøm ngöôøi ÔÛ vôùi vôï laøm ñaày tôù Toùm laïi, vò trí ngöôøi ñaøn oâng trong xaõ hoäi EÂñeâ gioáng nhö ngöôøi phuï nöõ Kinh tröôùc ñaây, raát thuï ñoäng. Veà phaân coâng lao ñoäng trong gia ñình EÂñeâ, hoï theo loaïi phaân coâng lao ñoäng truyeàn thoáng töùc laø phaân coâng theo giôùi tính vaø tuoåi taùc. Theo ñoù phuï nöõ coù nhieäm vuï guøi cuûi, boå cuûi, laáy nöôùc, nuoâi con, deät vaûi, doïn deïp raãy vaø ñaøn oâng thì ñan laùt, phaùt raãy, mua saém caùc vaät duïng lôùn nhö: chieâng, cheù, traâu, voi, dó nhieân laø vôùi söï ñoàng yù cuûa phuï nöõ trong gia ñình.  Tuïc noái noøi (Cueâ Nueâ) Ñaây laø moät phong tuïc coå cuûa ngöôøi EÂñeâ nhaèm giöõ gìn söï lieân tuïc cuûa gia ñình, doøng hoï, duy trì noøi gioáng. Tuïc leä naøy quy ñònh khi vôï hoaëc choàng vì lyù do gì ñoù cheát ñi thì gia ñình doøng hoï beân ñoù phaûi kieám ngöôøi thay theá. Vieäc naøy phaûi ñöôïc baøn baïc ngay trong tang leã ngöôøi quaù coá. Ñaây laø traùch nhieäm cuûa hai beân gia ñình phaûi thöïc hieän, neáu nhö ngöôøi vôï khoâng thuaän hoaëc gia ñình choàng khoâng coøn ai nöõa, thì sau khi laøm leã boû maû ngöôøi choàng (Lui Msat), ngöôøi ñaøn baø c9où ñöôïc quyeàn laáy choàng khaùc. Trong quan heä keát hoân cuûa ngöôøi EÂñeâ toàn taïi quan heä hoân nhaân chò em vôï vaø anh em choàng, maø ngöôøi EÂñeâ goïi laø tuïc noái noøi theo kieåu quy ñònh cuûa leä tuïc: “Gaõy caùi guøi phaûi thay theá, gaõy caùi giaùt phaûi thay theá, ngöôøi cheát (choàng hay vôï) phaûi noái noøi.” Theo ñoù, khi choàng cheát ñaøn baø coù quyeàn ñoøi hoûi nhaø choàng moät ngöôøi em choàng noái noøi. Ngöôïc laïi khi vôï cheát ngöôøi choàng coù theå laáy em vôï ñeå noái noøi hay coøn coù noái noøi giöõa oâng baø vaø chaùu (kieåu baø cheát chaùu thay), oâng coù theå laáy chaùu, chaùu coù theå laáy môï, em gaùi vôï coù theå laáy anh reå Nhöng phaûi tuaân thuû laø khoâng ñöôïc noái noøi trong heä doøng hoï meï. Tuïc noái noøi thöôøng aùp duïng cho caùc gia ñình giaøu coù, muïc ñích ñeå khoûi phaân taùn taøi saûn gia ñình. Tröôøng hôïp khi noái noøi gaëp phaûi choàng hay vôï coøn quaù nhoû thì ngöôøi noái noøi ñöôïc quyeàn quan heä yeâu ñöông töï do nhöng khoâng ñöôïc gaây ra söï coá (coù thai) ñoàng thôøi phaûi coù boån phaän chaêm soùc vôï, hay choàng ñeán khi khoân lôùn. Ñeán luùc ñoù phaûi chaám döùt nhöõng quan heä yeâu ñöông.  Hoân nhaân Ngaøy xöa cha meï choïn choàng cho con gaùi, ngaøy nay con gaùi ñi hoûi choàng, chuû ñoäng hoaøn toaøn trong hoân nhaân, moïi phí toån trong hoân nhaân nhaø gaùi chòu. 10 |
11. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Taøn dö cheá ñoä maãu heä ôû ngöôøi EÂñeâ coøn khaù roõ neùt ñöôïc theå hieän ôû vieäc phuï nöõ ñi hoûi choàng vaø hoân nhaân cö truù beân vôï. Nhöõng nghi leã trong cöôùi xin 1.Leã hoûi choàng (hay Leã chaïm ngoõ: Nao Nuh) Nhaø gaùi laøm moät leã hoûi goàm caùc cheù röôïu vaø moät voøng ñoàng ñeå cuùng thaàn, sau ñoù coâ gaùi cuøng oâng moái tôùi nhaø trai. Neáu ngöôøi con trai laø ngöôøi buoân khaùc thì nhöõng ngöôøi ñi hoûi choàng mang theâm naém côm neáp vôùi yù nghóa caàu mong tình yeâu cuûa ñoâi trai gaùi seõ maõi gaén boù nhö côm neáp. ÑaêmÑeâi (anh, em trai meï) caàm chieác voøng ñaõ ñöôïc cuùng thaàn ñeán hoûi chaøng trai, neáu chaøng trai öng thuaän thì hoï laøm leã trao voøng: Coâ gaùi vaø chaøng trai cuøng chaïm tay vaøo chieác voøng ñoàng. Ñoù laø lôøi giao öôùc hoân thuù. Töø ñoù coi nhö hai gia ñình ñaõ thaønh thoâng gia, moãi beân gia ñình cöû ra Mieát Ava (ngöôøi ñôõ ñaàu) cuûa mình. Mieát Ava laø ngöôøi thay maët hai gia ñình, giuùp hoï thaønh vôï choàng vaø sau naøy khuyeân raên chuù reå, coâ daâu vaø daøn hoøa moïi baát hoøa giöõa hai gia ñình. Trong tröôøng hôïp ngöôøi con trai khoâng ñoàng yù thì nhaø trai laøm moät leã nhoû môøi nhaø gaùi ñeán döï ñeå khoûi gaây maát loøng, vì theo quan nieäm ngöôøi EÂñeâ, töø choái hoân nhaân cuûa moät ngöôøi laø töø choái hoân nhaân caû moät doøng hoï. 2.Leã thoaû thuaän (hay Leã hoûi: Knaêm) Hai gia ñình gaëp nhau baøn vieäc thaùch cöôùi do nhaø trai ñöa ra, thöôøng laø thaùch cöôùi raát cao. Ñoà thaùch cöôùi goàm traâu, boø, chieâng, cheù, (Baây giôø thaùch cöôùi baèng vaøng: 7 chæ ñeán 1, 2 löôïng). Neáu nhaø trai vaø nhaø gaùi ñoàng yù seõ choïn ngaøy ñöa coâ gaùi veà soáng taïi nhaø choàng moät thôøi gian ñeå thöû thaùch. Neáu coâ gaùi khoâng traû noåi thaùch cöôùi thì phaûi ôû laïi laøm vieäc taïi nhaø choàng cho ñeán khi heát nôï môùi coù quyeàn ñem choàng veà. Luùc ñoù môùi laøm leã goïi choàng. Tröôøng hôïp traû khoâng heát nôï (thöôøng laø gaùi moà coâi) thì coâ gaùi phaûi ôû luoân beân nhaø choàng. Vì ñoà thaùch cöôùi thöôøng raát cao neân coù tröôøng hôïp coù con roài môùi laøm leã cöôùi. 3.Leã goïi choàng (hay Leã cöôùi: Yaâu Ung) Khi ñaõ ñuû ñoà thaùch cöôùi, nhaø gaùi seõ trao cho nhaø trai vaø xin cöôùi, töùc laø laøm leã goïi choàng. Ngoaøi ñoà thaùch cöôùi, nhaø gaùi seõ mang sang nhaø trai 3 leã vaät baét buoäc ñeå rtaû coâng cho Meï choàng. + Moät cheùn baèng ñoàng: Traû coâng ôn Meï choàng ñaõ taém cho choàng luùc coøn nhoû baèng thau ñoàng. + 8 voøng ñoàng: Töôïng tröng 8 leã cuùng trong chu kyø cuûa moät con ngöôøi tröôùc khi laäp gia ñình. + Moät caùi chaên: Traû coâng Meï choàng ñaõ ñòu choàng luùc nhoû. Ngoaøi 3 leã vaät treân phaûi coù raát nhieàu voøng ñoàng ñeå phaùt cho caùc thaønh vieân cuûa gia ñình choàng. Tieáp theo laø Leã röôùc reå. Nhaø trai tieãn con baèng moät cheù röôïu vaø con heo. Treân ñöôøng veà nhaø gaùi laàn löôït trao voøng cho chuù reå coi ñoù nhö nhöõng lôøi cam keát thuûy chung vaø lôøi chuùc tuïng haïnh phuùc. 11 |
12. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH (Thöôøng thöôøng trong khi röôùc reå moät toáp thanh nieân tinh nghòch seõ ñoùn ñöôøng ñaùm cöôùi teù nöôùc vaøo chuù reå thay lôøi chuùc phuùc ñoâi baïn treû). Tôùi nhaø, khi chuû nhaø vaø khaùch ñaõ yeân vò, moïi ngöôøi tieán haønh leã cuùng cho Cha Meï choàng goàm moät cheù röôïu, moät con heo. Sau ñoù laø leã cuùng toå tieân goàm 5 cheù röôïu vaø moät con heo. Moät Ñaêm Ñeâi laáy maùu con vaät hieán sinh boâi leân chaân ñoâi vôï choàng môùi cöôùi chuùc cho coâ daâu chuù reå haïnh phuùc, sau ñoù taëng moãi ngöôøi hai mieáng côm vaø 3 söøng röôïu. Vò tröôûng hoï nhaø gaùi ñaïi dieän hai beân ñöa voøng ñoàng cho ñoâi vôï choàng treû chaïm tay vaø nhaéc nhôû loøng chung thuûy ôû moãi ngöôøi. Khaùch döï laàn löôït ñi qua tröôùc maët hai vôï choàng chuùc tuïng vaø taëng quaø. 4.Leã laïi maët (Sieâ Knaêm) Sau leã cöôùi 3 hoaëc 5 ngaøy, hai vôï choàng veà nhaø boá meï choàng, ñoù laø leã laïi maët. Nhaø trai môøi röôïu vaø ñöa cho moät soá ñoà gia duïng (noâng cuï, ñóa baùt, ) ñaët beân cheù röôïu ñeå chuù reå mang veà nhaø vôï.  Caùc hình thöùc hoân nhaân 1.Hình thöùc hoân nhaân thöù nhaát: Anh em choàng, chò em vôï. Ñaây laø hình thöùc hoân nhaân öa thích nhaát cuûa ngöôøi EÂñeâ: Chò cheát em thay, anh cheát em thay (neáu chöa coù gia ñình). Vieäc laáy chò caû vaø anh caû khoâng xaûy ra vì quan nieäm ngöôøi EÂñeâ xem anh chò caû nhö Cha Meï, neáu laáy nhau seõ phaïm toäi loaïn luaân, nhöng neáu laáy anh chò thöù thì ñöôïc. 2.Hình thöùc hoân nhaân thöù hai: Con coâ con caäu hai chieàu. (Goïi laø hai chieàu vì con trai coâ laáy con gaùi caäu vaø ngöôïc laïi) Hình thöùc hoân nhaân treân ngaønh daân toäc hoïc goïi laø taøn tích cuûa cheá ñoä quaàn hoân. Gioáng nhö caùc daân toäc mieàn nuùi khaùc, ngöôøi EÂñeâ xem nheï trinh tieát trong quan heä nam nöõ tröôùc hoân nhaân. Thanh nieân nam nöõ töø 15 tuoåi ñaõ traûi qua Leã tröôûng thaønh laø coù quyeàn töï do quan heä vôùi nhau vôùi ñieàu kieän laø khoâng ñeå xaûy ra coù thai. (Leã tröôûng thaønh: Ngöôøi chòu leã naèm treân giöôøng, tay ñöôïc troùi laïi, mieäng ngaäm moät khuùc goã chòu cho ngöôøi haønh leã caét 6 raêng cöûa cuûa mình). Saøn xuaát kinh teá Raãy laø phöông thöùc saûn xuaát chính cuûa ngöôøi EÂñeâ, ruoäng nöôùc chæ chieám moät tyû leä nhoû taän duïng nhöõng vuøng ñaàm laày, truõng. Ngöôøi EÂñeâ laøm luùa nöông, luùa raãy vaø hoaït ñoäng luaân khoaûnh. Muøa leân raãy baét ñaàu töø khi tìm ñaát môùi ñeán khi thu haùi xong, laøm leã ñoùng kho thoùc. Caùch troàng luùa cuûa ngöôøi EÂñeâ theo loái xen canh, töùc laø ngoaøi luùa raãy coøn troàng xen baép, ñaäu v.v vaø theo cheá ñoä luaân khoaûnh: laøm raãy theo chu kyø kheùp kín töø 8-10 naêm. Nhö vaäy moãi gia ñình coù khoaûng 10 khoaûnh ñaát vaø khai thaùc moãi khoaûnh ñaát laàn löôït töø 1- 2 naêm. Chuû nhaø leân röøng tìm ñöôïc khoaûnh ñaát toát thì laáy laù ñaùnh daáu, caém xaø gaïc roài ñi thaúng veà nhaø. Doïc ñöôøng khoâng ñöôïc noùi chuyeän vôùi baát kyø ai, chæ sau khi ñaõ taém röûa xong môùi baét ñaàu noùi chuyeän. Ñeâm ñoù neáu naèm mô thaáy con Culi hay ngaøy mai nghe tieáng höôu keâu beân raãy thì duø mieáng ñaát ñoù coù toát bao nhieâu cuõng boû. 12 |
13. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Ngöôøi EÂñeâ tuyeät ñoái khoâng phaù röøng ñaàu nguoàn ñeå baûo veä vaø khoâng laøm baån nguoàn nöôùc. Hoï khoâng khai phaù nhöõng vuøng coù caây to ñöôïc duøng laøm quan taøi, gheá Kpan, coät nhaø, v.v Ñaáy laø caùch baûo veä moâi tröôøng cuûa hoï. Veà coâng cuï saûn xuaát chuû yeáu duøng cuoác, xaø gaïc, gaäy choïc loã (ñoä cao cuûa gaäy phuï thuoäc vaøo ñoä ñaát cöùng hay meàm). Veà buoân baùn thì duøng vaät ñoåi vaät. Ngöôøi EÂñeâ theo cheá ñoä kinh teá chieám ñoaït (thuaät ngöõ daân toäc hoïc) töùc laø duøng hai hình thöùc saên baét vaø haùi löôïm ñeå cung caáp thöùc aên haøng ngaøy. Saên baét do ñaøn oâng ñaûm traùch vaø haùi löôïm do phuï nöõ. Veà ngaønh ngheà thuû coâng chuû yeáu laø deät vaûi vaø ñan laùt, thöïc hieän nhöõng luùc noâng nhaøn (thaùng 1, 2, 3). Quaù trình laøm ra vaûi theo töøng böôùc: troàng boâng, caùn boâng, keùo sôïi, nhuoäm maøu vaø deät vaûi. Khung deät cuûa ñoàng baøo coøn ñôn giaûn, sau khi luoàn sôïi vaøo go thì moät ñaàu sôïi coù theå luoàn vaøo vaùch nhaø (hoaëc coät nhaø), ñaàu kia buoät vaøo thaân ngöôøi caêng sôïi ñeå deät neân toác ñoä chaäm. Saûn phaåm deät laø nhöõng taám vaûi khoå 0,8m duøng laøm chaên, vaùy, aùo vaø vaûi khoå 0,3m laøm khoá, khaên ñoäi ñaàu. Chaát löôïng vaûi beàn chaéc, daøy daën, maët vaûi thoâ. Khi deät vaûi ñoàng thôøi deät caùc soïc maøu vaø caùc daûi hoa vaên thöôøng chaïy doïc theo hai meùp khoå vaûi, duøng laøm vaùy, chaên caùc khoå vaûi ñöôïc kheùp laïi vôùi nhau theo meùp doïc vaûi tuøy theo kích thöôùc saûn phaåm söû duïng. Khi cuoán vaûi leân ngöôøi laøm vaùy (Yeâng), caùc daûi hoa vaên taïo thaønh nhöõng ñöôøng trang trí ngang voøng quanh truïc thaân taäp trung ôû caïp vaùy vaø khoaûng treân ñaàu goái. Veà maøu saéc goàm 4 maøu cô baûn ñöôïc cheá töø caây röøng vaø vaät lieäu ñòa phöông. + Maøu ñoû: Duøng voû caây Snan dak vaø Anana giaõ nhoû cho vaøo noài naáu moät ñeâm, sau khi vôùt baõ cho sôïi vaøo khuaáy ñeàu. Boät gaïo giaõ coù taùc duïng cho maøu beàn vaø hoà cöùng sôïi. Hieäu quaû maøu: Maøu ñoû hôi naâu khoâng töôi. + Maøu ñen: laáy voû laù caây Kôrum giaõ nhoû ngaâm cuøng vôùi tro caây le le, sau ñoù vôùt heát baõ, ngaâm 3 ngaøy ñeâm. Voû caây Alio giaõ nhoû ñem chöng coù taùc duïng laøm cho maøu beàn, ñeïp. Sôïi coù theå nhuùng vaøo nöôùc Alio tröôùc hoaëc sau khi ngaâm trong nöôùc Kôrum. Hieäu quaû maøu: maøu ñen hoaëc chaøm saãm. + Maøu xanh: coù hai maøu xanh. o Xanh luïc: Laáy töø nöôùc caây Kôrum (nhuoäm chaøm ñen) vaø pha nhieàu nöôùc suoái. o Xanh nöôùc bieån: Cuõng laáy töø nöôùc Kôrum nhöng pha loaõng vaø thôøi gian ít hôn. + Maøu vaøng ngheä: Cuû ngheä giaõ nhoû troän vaøo, ngaâm cuøng sôïi, duøng laù moân boïc ngoaøi 3 ngaøy ñeâm. Saéc ñoä maøu tuøy thuoäc vaøo thôøi gian ngaâm, laâu thì cho maøu saãm, ngaâm ít thì cho maøu nhaït. + Maøu traéng: Laø maøu nguyeân thuûy cuûa sôïi boâng khi se traéng. Caùc coâng ñoaïn cheá maøu cuõng nhö troàng boâng keùo sôïi cuûa ngöôøi EÂñeâ thöôøng laâu vaø chaäm, hieäu quaû laïi haïn cheá chöa ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu cuûa ñoàng baøo. Vì theá ngaøy nay ñoàng baøo thöôøng mua sôïi nhuoäm saün hoaëc thuoác nhuoäm ôû chôï. Lòch noâng nghieäp cuûa ngöôøi EÂñeâ Ngöôøi EÂñeâ duøng aâm lòch tính theo Traêng (Mlan) Thaùng 1 (aâm lòch) Phaùt raãy, chaët caây, cuùng luùa 2-3 Deät vaûi, ñan laùt 13 |
14. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH 4 Ñoát raãy, doïn nöông 5 Tæa luùa sôùm (luùa 3 thaùng) 6 Tæa luùa muoän (luùa 6 thaùng) vaø laøm coû luùa sôùm 7-8 Laøm coû vaø baét ñaàu cuoác raãy môùi 9-10 Laøm coû vaø aên luùa môùi (luùa 3 thaùng) 11-12 Suoát luùa vaø thu hoaïch Ngöôøi EÂñeâ toå chöùc cuùng luùa theo töøng gia ñình khaùc vôùi ngöôøi Moân-Khmer luoân phaûi coù moät leã chung tröôùc. Ngöôøi cuùng luùa thöôøng laø chuû nhaø vaø khi cuùng maët phaûi luoân luoân höôùng veà phía Ñoâng (maët cuûa söï soáng). Ngöôøi EÂñeâ quan nieäm luùa coù hoàn vì theá hoï suoát luùa baèng tay ñeå khoûi phaûi laøm ñau hoàn luùa. Cuõng vaäy, khi aên côm thì khoâng xôùi côm trong noài maø chæ saén töøng mieáng nhoû vaøo cheùn, vì sôï raèng neáu ñaùnh tôi côm thì thaàn luùa seõ boû ñi maát. AÂm nhaïc AÂm nhaïc daân gian EÂñeâ coøn mang ñaäm nhöõng yeáu toá aâm nhaïc cuûa moät xaõ hoäi nguyeân thuûy, neàn aâm nhaïc chöa phaùt trieån ñeán möùc trôû thaønh moät loaïi hình ngheä thuaät ñoäc laäp. AÂm nhaïc coù moái quan heä chaët cheõ vôùi phong tuïc taäp quaùn, vôùi sinh hoaït coäng ñoàng, vôùi moâi tröôøng thieân nhieân, xaõ hoäi, vôùi caùc ngaønh vaên hoùa ngheä thuaät khaùc. Phaàn lôùn caùc nhaïc cuï ñeàu coù caáu truùc ñôn giaûn, ñeàu ñöôïc cheá taïo baèng nhöõng vaät lieäu coù saün trong thieân nhieân nhö quaû baàu, caây nöùa, tre, goã, boâng goøn, saùp ong. Voû quaû baàu khoâ, moät saûn phaåm raát phoå bieán treân caùc raãy cuûa ngöôøi EÂñeâ ñöôïc söû duïng roäng raõi trong sinh hoaït haøng ngaøy cuûa hoï nhö laøm vaät ñöïng gaïo, ñöïng röôïu, ñöïng nöôùc, ñoàng thôøi cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi ñeå laøm caùc loaïi nhaïc cuï ñinh naêm, ñinh taùc ta, ñaøn Broá AÂm nhaïc daân gian EÂñeâ laø saûn phaåm cuûa moät xaõ hoäi coù giai caáp, bieåu hieän roõ neùt nhaát ôû tính coäng ñoàng cao trong sinh hoaït aâm nhaïc. Ñoù laø taøi saûn chung cuûa toaøn theå coäng ñoàng chöù khoâng phaûi laø ñaëc quyeàn rieâng cuûa taàng lôùp naøo. Sinh hoaït chieâng, haùt muynh cuõng nhö vieäc söû duïng roäng raõi caùc nhaïc cuï khaùc ñaõ bieåu hieän roõ tính bình ñaúng, daân chuû cuûa ngöôøi EÂñeâ trong vieäc sôû höõu, höôûng thuï aâm nhaïc, moät ñaëc ñieåm coù tính quy luaät cuûa xaõ hoäi coå ñaïi. Moät hieän töôïng thöôøng thaáy trong vaên hoïc daân gian EÂñeâ laø quan nieäm löôõng phaân löôõng hôïp cuøng toàn taïi phoå bieán trong aâm nhaïc EÂñeâ, trong caáu taïo nhaïc cuï, caáu truùc daøn nhaïc, ngoân ngöõ aâm nhaïc Ñoù laø hai daây ñaøn Broá, hai haøng oáng cuûa ñinh naêm, hai maët da traâu ñöïc caùi cuûa troáng Hôgôr, hai nhoùm trong daøn chieâng Quan nieäm löôõng phaân löôõng hôïp ñoù cuõng laø quan nieäm phoå bieán trong cö daân noâng nghieäp, ñaëc bieät laø vuøng Ñoâng Nam AÙ. Maëc duø trình ñoä phaùt trieån cuûa xaõ hoäi EÂñeâ chöa cao, khaû naêng kyõ thuaät coøn thaáp chöa cho pheùp ngöôøi EÂñeâ cheá taïo nhöõng nhaïc cuï coù caáu taïo phöùc taïp, song chæ vôùi nhaïc cuï thoâ sô aáy ngöôøi EÂñeâ ñaõ hình thaønh neân moät ngoân ngöõ aâm nhaïc ñoäc ñaùo giaøu baûn saéc döïa treân moät heä thoáng thaåm myõ cao vaø moät tö duy aâm nhaïc khaù phaùt trieån.  Nhaïc cuï Heä thoáng caùc nhaïc cuï trong aâm nhaïc EÂñeâ khaù phong phuù, coù theå phaân thaønh caùc nhoùm sau: 1.Nhoùm daây: Kôny – Broá – Goâng 14 |
15. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Kôny: Nhaïc cuï thuoäc nhoùm daây duøng cung keùo (archet). Vaät lieäu goàm oáng nöùa daøi khoaûng 40 - 45cm, moät caàn ñeå buoäc daây vaø ñaøn leân daây, daây laøm baèng saét (do söï xuaát hieän caùc loaïi daây kim loaïi sau naøy). Tröôùc ñaây daây ñôn giaûn hôn, daây laø caät nöùa cuûa chính oáng nöùa ñoù töôùc ra, moät caây nöùa khaùc laøm vó daøi töø 70 - 80cm. Kôny laø nhaïc cuï khaù ñoäc ñaùo. Treân daây ñaøn (gaàn saùt caàn ñaøn) coù buoäc moät sôïi daây chæ daøi khoaûng 40cm, ôû ñaàu sôïi chæ naøy coù moät mieáng söøng traâu moûng hoaëc vaûy teâ teâ khoaûng 2cm. Khi keùo ñaøn ngöôøi chôi tay phaûi caàm chieác caät nöùa gaûy leân daây ñaøn, tay traùi baám daây ñaøn, ngaäm mieáng söøng traâu trong mieäng vaø keùo caêng sôïi chæ. Ngöôøi chôi Kôny vöøa keùo ñaøn cho phaùt ra aâm thanh, mieäng môû hoaëc kheùp theo lôøi thô ngöôøi ñoù muoán ñoïc. AÂm thanh cuûa caây Kôny khi phaùt ra do vaäy cuõng töông töï tieáng noùi cuûa ngöôøi. Ngöôøi nghe quen laïi thuoäc baøi thô seõ nghe ñöôïc lôøi thô maø ngöôøi chôi ñaøn muoán noùi. Tuy vaäy aâm löôïng cuûa caây Kôny raát nhoû, ngöôøi nghe muoán nghe roõ thöôøng phaûi ngoài saùt ngöôøi chôi, aâm vöïc cuûa nhaïc cuï naøy heïp, chæ trong voøng moät quaõng 5. Kôny laø loaïi nhaïc cuï ñöôïc thanh nieân nam nöõ EÂñeâ öa thích, nhaïc cuï naøy ñöôïc söû duïng moïi nôi moïi luùc khoâng bò caám kî, song noù thích hôïp vôùi nhöõng nôi thanh vaéng vaø nhöõng cuoäc taâm söï rieâng tö giöõa trai gaùi do aâm löôïng nhoû cuûa loaïi nhaïc cuï naøy. Broá: Laø nhaïc cuï thuoäc nhoùm daây, loaïi gaûy (Pinceùe) raát phoå bieán vôùi ngöôøi EÂñeâ. Broá goàm nöûa quaû baàu khoâ coù ñöôøng kính 14-20cm, phaàn nuùm ñöôïc gaén vôùi moät caàn ñaøn daøi töø khoaûng 1,1 ñeán 1,2m baèng goã, coù hai tay ñaøn baèng tre ñeå maéc daây vaø leân daây. Moät daây vò trí cao, cao ñoä traàm; moät daây ôû vò trí cao hôn, ñoä aâm cao, duøng ñeå chôi giai ñieäu. Treân caàn daøi coù 5 phím baám baèng boâng goøn troän vôùi saùp ong ñen, caùch nhau 5, 6cm, hai daây caùch nhau moät quaõng 4 ñuùng. Khi chôi Broá, ngöôøi chôi uùp mieäng quaû baàu vaøo khoang ngöïc taïo neân hoäp coäng höôûng, aâm thanh do vaäy maø aám aùp, thích hôïp vôùi tính chaát taâm tình trai gaùi. Ngoùn tay traùi baám leân phím ñaøn, ngoùn tay troû cuûa tay phaûi gaûy leân daây, ngoùn caùi giöõ caàn ñaøn. Broá laø nhaïc cuï thích hôïp vôùi nhieàu löùa tuoåi, ñoù laø nhaïc cuï ñeå ngöôøi chôi lôùn tuoåi töï söï, giaûy baøy noãi loøng mình trong nhöõng ñeâm thanh vaéng, cho trai gaùi töï tình. Tuy vaäy aâm löôïng cuûa Broá lôùn neân coù theå bieåu dieãn cho nhieàu ngöôøi thöôûng thöùc hôn. 2.Nhoùm hôi: Kypaù – Ñing taùc ta – Ñing naêm – Ñing tuùt Kypaù: Coù nôi goïi taét laø Ky, chieác tuø vaø baèng söøng traâu. Ñaây laø loaïi nhaïc cuï ñöôïc söû duïng nhieàu ôû caùc vuøng mieàn nuùi. Ky tieáng EÂñeâ nghóa laø chieác söøng, Paù laø voã. Khi thoåi ky, ngöôøi ta duøng loøng baûn tay voã vaøo mieäng tuø vaø taïo neân tieáng rung, ngaét tieáng ÔÛ phía giöõa söøng traâu ngöôøi ta khoeùt moät loã nhoû vaø gaén moät chieác löôõi gaø laøm baèng tre (ngaøy xöa) hoaëc baèng ñoàng (gaàn ñaây). Khaùc vôùi caùch thoåi tuø vaø ôû caùc nôi laø thoåi vaøo ñaàu nhoû cuûa chieác söøng thì ngöôøi EÂñeâ thoåi Kypaù ngang. Mieäng ngöôøi thoåi ngaäm vaøo nuùm ñaët löôõi gaø, ngoùn caùi tay traùi bòt vaøo ñaàu nhoû trong khi loøng baøn tay phaûi voã nheï vaøo ñaàu lôùn. Kypaù laø loaïi nhaïc cuï coù aâm löôïng raát lôùn töø xa cuõng coù theå nghe thaáy. Ngöôøi EÂñeâ thöôøng söû duïng Kypaù laøm hieäu leänh chieán ñaáu, ñuoåi muoâng thuù chim choùc vaøo phaù raãy, duøng trong moät soá cuoäc leã nhö tang ma, röôùc troáng, röôùc Kpan, leã cuùng raãy, cuùng thaàn nöôùc. 15 |
16. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Ñing taùc ta: Coøn goïi laø Ñing Buoát Kleù – Ñing Buoät Tuùt. Ñing taùc ta goàm coù moät oáng nöùa daøi töø 45-50cm, ñöôøng kính 1,5-2cm, caém qua voû moät quaû baàu nhoû (ñöôøng kính chöøng 6cm, cao khoaûng 10-15cm) coù nuùm daøi vaø khoeùt moät loã nhoû ñeå laøm choã thoåi. Phaàn oáng nöùa ñi qua quaû baàu coù ñaët moät chieác löôõi gaø baèng tre hoaëc baèng ñoàng nhoû. Ngöôøi thoåi ngaäm vaøo nuùm quaû baàu, ngoùn caùi tay traùi bòt ôû ñaàu gaén oáng nöùa, 3 ngoùn tay baøn tay phaûi: ngoùn caùi, ngoùn troû, ngoùn giöõa bòt ôû 3 loã. Ñing taùc ta khoâng bò kieâng caám khi söû duïng song cuõng ít thaáy thoåi trong nhaø. AÂm löôïng khaù lôùn, khaû naêng moâ phoûng aâm thanh thieân nhieân cao khieán nhaïc cuï naøy thöôøng ñöôïc söû duïng ngoaøi röøng, treân raãy. Trong moät soá ngaøy teá leã, ñing taùc ta ñöôïc söû duïng ñeå taïo khoâng khí vui veû chöù khoâng phaûi laø nhaïc cuï chính thöùc ñöôïc duøng trong caùc nghi leã ñoù. Ñing Tuùt: Laø loaïi nhaïc cuõ coù caáu taïo heát söùc ñôn giaûn, toå chöùc thaønh daøn cuûa ngöôøi EÂñeâ goàm 6 oáng to, nhoû, daøi, ngaén khaùc nhau. Caùch laøm Ñing Tuùt raát ñôn giaûn: ngöôøi ta chaët moät oáng nöùa nhoû kín moät ñaàu, ngöôøi thoåi ñeå oáng ñöùng thaúng vaø gheù moâi thoåi vaøo thaønh oáng ñaàu hôû. Ñieàu phöùc taïp laø taïo ra 6 oáng cho ra 6 aâm ñuùng vôùi haøng aâm cô baûn. Khi laøm ra 6 oáng, ngöôøi chôi kieåm tra laïi, neáu oáng naøo coù aâm chöa chuaån xaùc thì phaûi ñoå nöôùc vaøo ñeå thay ñoåi chieàu daøi coät hôi cuûa oáng. Moät daøn ñing tuùt coù theå coù kích thöôùc tuøy yù, chieàu daøi caùc oáng khoaûng töø 8, 9 ñeán 20, 21cm, ñöôøng kính töø 1,5-1,8cm. Ñing tuùt laø loaïi nhaïc cuï thöôøng duøng cho phuï nöõ, moãi ngöôøi söû duïng moät oáng. Ñaây laø nhaïc cuï thöôøng duøng trong ñaùm tang, leã boû maû neân ngaøy thöôøng ding tut bò kieâng caám söû duïng trong nhaø. Tuy vaäy coù theå söû duïng dinh tut treân raãy, trong leã röôùc Kpan,röôùc troáng Hgôr, lao ñoäng treân röøng, treân raãy, khi chaên traâu, chaên boø. Ñing Naêm: Coù theå noùi ñaây laø loaïi nhaïc cuï coù caáu taïo phöùc taïp nhaát trong caùc nhaïc cuïboä hôi cuûa ngöôøi EÂñeââ. Ñing Naêm (tieáng EÂñeâ coù nghóa laø saùu) nhö teân goïi, laø loaïi nhaïc cuï goàm 6 oáng nöùa daøi ngaén khaùc nhau caém xuyeân qua voû moät quaû baàu khoâ. 6 oáng nöùa naøy ñöôïc boá trí thaønh hai haøng, haøng treân cheùo xuoáng haøng döôùi ñaët ngang. Phaàn oáng ñi qua quaû baàu, phaàn treân coù gaén moät löôõi gaø baèng tre hoaëc baèng ñoàng, chaát gaén laø saùp ong troän vôùi boâng goøn. Khi thoåi, ngöôøi chôi ñinh naêm ngaäm nuùm baàu (neáu nuùm quaù to, coù theå gaén moät oáng nöùa hoaëc oáng tre nhoû) vaø thoåi. Ñing naêm coù khaû naêng hoaø taáu, ñoäc taáu vaø ñeäm cho haùt AYRAY. Ñing naêm vôùi dieãn taáu phong phuù, khaû naêng aâm nhaïc phöùc taïp, aâm thanh ñeïp, khoeû, raát ñöôïc thanh nieân trai gaùi EÂñeâ öa thích. Ñoù laø loaïi nhaïc cuï duøng ñeå giaûi trí treân raãy sau nhöõng luùc laøm vieäc meät nhoïc. Ban ñeâm tieàng ñing naêm cuõng laøm nhieäm vuï xua thuù röøng vaøo phaù raãy, bôûi vaäy ñing naêm laø loaïi nhaïc cuï luoân coù maët trong tuùp leàu giöõ raåy cuûa ngöôøi EÂñeâ. Ñing naêm bò kieâng caám söû duïng trong nhaø vaø nhöõng ngaøy thöôøng. Khi coù leã tang vaø leã boû maû, ñing naêm môùi ñöôïc thoåi trong nhaø vaø ñeäm cho trai gaùi EÂñeâ haùt AYRAY giao duyeân. Söï tích keøn Ñing naêm: Ngaøy xöa coù hai vôï choàng noï aên ôû vôùi nhau ñaõ laâu maø vaãn khoâng coù con, nay vaøo nhôø vaøo söï linh dò sieâu nhieân maø ngöôøi vôï sinh ñöôïc 6 ñöùa con cuøng moât luùc (3 trai 3 gaùi). Ngöôøi cha leân röøng chaët veà 6 oáng nöùa daøi ngaén cho caùc con vaø döï ñònh raèng, ñöùa naøo laáy oáng daøi hôn seõ laø chò, laø anh. Sau ñoù ngöôøi con trai uùt laáy caùc oáng nöùa aáy caém vaøo moät quaû baàu khoâ thaønh keøn ñing naêm thoåi thaät buoàn thöông, saàu naõo. Ngaøy cha maát 16 |
17. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH ngöôøi con uùt ñem keøn ra thoåi, nhöõng ngöôøi döï ñaùm tang ngöôøi thì khoùc, ngöôøi thì haùt theo tieáng keøn. Töø ñoù moãi khi trong buoân laøng coù ngöôøi cheát, ngöôøi con trai uùt kia laïi mang keøn ñeán thoåi ñeå toû loøng nhôù cha, nhôù ngöôøi ñaõ khuaát. 3.Nhoùm goõ: KOÂK (coù nôi goïi laø Krông): Laø loaïi nhaïc cuï nhoùm goõ ñöôïc ngöôøi EÂñeâ öa thích, coù nhieàu loaïi ñaøn Koâk, loaïi Koâk baèng tre, loaïi Koâk baèng goã. Cuõng nhieàu daïng: daïng coù 4 thanh, daïng coù 6 oáng, ngöôøi Gia Rai goïi laø T’röng. Loaïi Koâk goàm 6 oáng nöùa daày, daøi ngaén khaùc nhau ñöôïc buoäc laïi vôùi nhau ôû hai ñaàu theo thöù töï töø lôùn ñeán nhoû. Moät ñaàu oáng ñöôïc bòt kín bôûi maáu, moät ñaàu chaët vaùt. Daây buoät laø loaïi daây röøng hoaëc voû caây töôùc ra daøi vaø chaéc nhö voû caây Brang daùc. Duøi ñaùnh ñaøn Koâk laøm baèng le (ngöôùi EÂñeâ goïi laø Aleâ). CHING: Ñaây laø loaïi nhaïc cuï phoå bieán vaø ñoäc ñaùo cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân noùi chung, cuûa ngöôøi EÂñeâ noùi rieâng. Coù theå ñoái vôùi ngöôøi EÂñeâ ñaõ toàn taïi moät neàn vaên hoaù Ching. Ching xuaát hieän töø bao giôø? Xuaát hieän nhö theá naøo? Vaø vì sao laïi coù ñoä daøy ñaëc nhö vaäy ôû khu vöïc ngöôøi EÂñeâ, ñoù laø caùc vaán ñeà ñaët ra cho caùc nhaø nghieân cöùu aâm nhaïc, daân toäc hoïc khi nghieân cöùu daân toäc EÂñeâ. Ching coù moät giaù trò phi kinh teá cao. Moät chieác Ching quyù coù theå ñoåi ñöôïc moät con voi hoaëc gaàn 20 con traâu. Ching laø loaïi nhaïc cuï ñaõ ñöôïc thieâng hoaù. Ñoù laø coâng cuï, theo quan nieäm cuûa ngöôøi EÂñeâ, coù theå giuùp con ngöôøi thoâng tin tröïc tieáp vôùi thaàn linh, caùc Yang. Bôûi theá chuùng khoâng ñöôïc söû duïng böøa baõi maø chæ coù theå xuaát hieän trong nhöõng dòp coù cuùng teá lôùn. Ching coù maët trong caùc cuoäc leã troïng ñaïi suoát voøng ñôøi ngöôøi. Ching EÂñeâ laø moät boä phaän daøn goàm Ching deït vaø coù nuùm. Ching deït coù 7 chieác, trong ñoù coù Sar, chieác Ching deït lôùn nhaát trong caû daøn (coù chieác ñöôøng kính 95cm). Ching nuùm goàm coù 3 chieác, laø nhöõng Ching coù kích thöôùc lôùn hôn trong daøn so vôùi nhöõng Ching deït, coù ñöôøng kính töø 45-70,8cm. ÔÛ giöõa Ching nuùm laø moät chieác nuùm coù ñöôøng kính 1,5-15cm, cao khoaûng 4,5cm. Nuùm laø boä phaän quan troïng nhaát cuûa Ching, noù quyeát ñònh chaát löôïng aâm thanh cuûa chieác Ching ñoù (theo lôøi keå cuûa moät ngheä nhaân, ôû moät soá loaïi Ching quyù nhö Ching lao, Ching kur, trong nuùm coù moät tyû leä vaøng baïc khaù cao, bôûi theá ôû moät soá ngoâi moä cuûa nhaø giaøu, coù nhöõng keû ñi ñaøo troäm Ching choân theo ngöôøi cheát chæ phaù nuùm mang ñi, coøn Ching boû laïi). Ñöùng veà aâm nhaïc nuùm coøn quyeát ñònh ñoä chính xaùc cuûa cao ñoä chieác Ching. Ngöôøi söûa Ching hoaëc ngöôøi leân daây ching (Poâ Tul Ching) thöôøng taùc ñoäng vaøo nuùm baèng caùch goø laïi hoaëc ñoå theâm saùp ong ñen ñeå laøm cho cao ñoä aâm thanh cuûa Ching chuaån xaùc. Xeùt veà kích thöôùc boä phaän. Ching nuùm ñöôïc xeáp theo thöù töï töø lôùn ñeán nhoû laø Ana Ching vaø Mdu Ching vaø Moong Ching. Giöõa Ana vaø Mdu coù söï ñoái laäp veà caùch ñaùnh. Trong khi Ana Ching ñöôïc treo leân moät ñaàu gheá Kpan (ñaàu gaàn cöûa ra vaøo) thì Mdu Ching ñöôïc ñaët uùp treân maët gheá ôû ñaàu kia cuûa daøn Ching gaàn vôùi troáng Hgôr. Ana ñöôïc ñaùnh cho tieáng ngaân thoaûi maùi thì Mdu luoân söû duïng tay traùi ñaët leân ñeå chaën tieáng. Ana Ching tieáng EÂñeâ laø caùi, laø lôùn, ñöôïc hình dung nhö moät ngöôøi meï chuû nhaø trong gia ñình cheá ñoä maãu heä. Sar laø chieác lôùn nhaát trong daøn Ching eâdeâ song noù khoâng naèm trong boä phaän Knaùc laø boä phaän Ching deït maø ñöùng taùch rieâng. Noù cuõng laø chieác Ching coù giaù trò cao trong daøn, coù ñöôøng kính lôùn 70-90cm. Sar coù vò trí ñaëc bieät khi hoaø taáu Ching: khi coù hoaø taáu noù ñöôïc treo 17 |
18. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH leân ngang chính giöõa loái ra vaøo, caùch cöûa 0,5-1m. Ngöôøi ñaûm nhieäm Sar thöôøng laø moät cuï giaø cao tuoåi ngoài treân chieác gheá daønh rieâng ñeå ñaùnh Sar goïi laø Kpan Sar. Cuõng nhö caùch dieãn taáu cuûa caùc Ching khaùc cuûa ngöôøi EÂñeâ, ngöôøi ñaùnh Sar phaûi duøng duøi goã ñeå ñaùnh vaøo loøng noù. Duøi thöôøng laøm baèng goã Kieo Mnut. Loaïi ching deït duøng duøi goã, loaïi Ching nuùm coù nôi thöôøng duøng naém tay, coù nôi duøng duøi goã boïc baèng da boïc tinh hoaøn con choàn. Trong toå chöùc daøn Ching, tính löôõng phaân löôõng hôïp ñöôïc bieåu hieän ôû caùc caëp ñoâi sau: + Ching deït vaø Ching nuùm. + Nhoùm Hlueâ vaø nhoùm Knaùc. + Nhoùm Khôùc vaø nhoùm Hlang. + Nhoùm Mdu Ching vaø nhoùm Ana Ching. + Nhoùm Treo (Sar – Ana Ching – Knaùc ti ) vaø nhoùm ñaët naèm treân loøng hoaëc treân maët gheá Kpan (Mdu Ching Hlueâ, Ksôùc Proong, ). Ching EÂñeâ coù vò trí dieãn taáu coá ñònh. Vò trí ñoù laø treân gheá Kpan luoân naèm ôû phía Taây gian khaùch. Khoâng nhöõng vò trí caû daøn Ching maø vò trí cuûa töøng chieác Ching trong daøn cuõng ñeàu coá ñònh. Song cuõng coù moät vaøi tröôøng hôïp daøn Chinh EÂñeâ ñöôïc mang ñaùnh ngoaøi trôøi, ñoù laø nhöõng tröôøng hôïp sau: + Leã cuùng beán nöôùc. + Tang leã. + Leã boû maû. Troáng (Hgôr): Troáng EÂñeâ laø moät nhaïc cuï raát quan troïng cuûa ngöôøi EÂñeâ. Chæ nhöõng gia ñình giaøu coù môùi ñöôïc laøm troáng vaø coù troáng (sau khi laøm Kpan). Sau khi hoaøn thaønh vieäc laøm troáng ôû röøng, vieäc röôùc troáng ve62 nhaø ñaõ trôû thaønh moät nghi leã raát quan troïng trong voøng ñôøi ngöôøi, cuûa gia ñình vaø cuûa coäng ñoàng. Leã naøy ñöôïc toå chöùc troïng theå nhö leã röôùc Kpan. Sau khi ñöôïc röôùc veà nhaø, troáng ñaët ôû moät vò trí coá ñònh, ñoù laø ñaàu gheá Kpan, naèm keïp giöõa coät nhaø vaø vaùch phía Taây gian khaùch. Khi mang troáng khoûi vò trí aáy caàn laøm leã cuùng. Troáng laøm baèng moät thaân caây ñoäc moäc (loaïi sao hoaëc lim) ñuïc roãng beân trong. Maët troáng coù ñöôøng kính töø 0,7-1m. ñöôïc bòt baèng hai taám da traâu. Maët bòt baèng da traâu caùi, maët caùi quay vaøo phía trong, khoâng ñöôïc söû duïng. Maët bòt baèng da traâu cuõ, maët quay ra ngoaøi, treân maët gaén moät hoaëc hai chieác luïc laïc baèng ñoàng, coù trang trí moät vaønh traêng khuyeát, ñoù laø maët duøng ñeå ñaùnh. Ngöôøi EÂñeâ cho raèng phaûi bòt baèng hai taám da traâu ñöïc, caùi tieáng troáng môùi aám. Duøi troáng bòt vaûi, da hoaëc cao su. Söû duïng troáng thöôøng laø nhöõng ngheä nhaân coù tuoåi. Troáng thöôøng söû duïng trong nhöõng dòp sau: - Cuøng hoøa vôùi ñaøn Ching, ôû nhöõng phuùt doàn daäp. - Ñaùnh ba hoài, moãi hoài 5 tieáng baùo hieäu keát thuùc ñaøn Ching. - Khi coù ngöôøi cheát, vaøo luùc sôùm tinh mô, chuû nhaø cho ñaùnh 3 hoài troáng, moãi hoài 3 tieáng ñeå baùo hieäu cho buoân laøng vaø coäng ñoàng bieát tin buoàn. Leã thöùc trong ñôøi soáng caù nhaân vaø coäng ñoàng  Tín ngöôõng 18 |
19. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Trong xaõ hoäi EÂñeâ coå truyeàn, ñôøi soáng hieän thöïc cuûa con ngöôøi gaén chaët vôùi tín ngöôõng vôùi leã thöùc nhö hình vôùi boùng. Caùc thaàn linh ôû 3 taàng: Trôøi, maët ñaát vaø trong loøng ñaát. Caùc Yang, hoàn haàu nhö naèm trong moïi vaät nhö bao boïc laáy theá giôùi con ngöôøi. Ñoù laø nhöõng löïc löôïng sieâu nhieân chi phoái ñôøi soáng hieän thöïc cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi muoán ñöôïc caùc thaàn linh phuø trôï veà söùc khoûe, caây troàng, vaät nuoâi vaø caùc hoaït ñoäng khaùc thì phaûi thaønh kính, caàu xin baèng nhöõng hình thöùc toå chöùc leã hieán sinh lôùn, nhoû tuøy theo muïc ñích cuûa chuû teá. Tín ngöôõng goïi laø thôø cuùng toå tieân ôû ngöôøi EÂñeâ cuõng giôùi haïn trong phaïm vi caùc theá heä cha meï, oâng baø vaø chuû yeáu laø thôøi gian tröôùc leã boû maû. Sau ñoù, vong linh cuûa moãi ngöôøi ñaõ khuaát ñeàu ñöôïc coi laø caùc thaàn linh (Yang). Cuõng nhö ôû nhöõng daân toäc chöa phaùt trieån cao, ngöôøi EÂñeâ vaø M’Noâng gioáng nhau ôû phöông dieän tín ngöôõng laø Ña Thaàn Giaùo Nguyeân Thuûy, töùc laø ñöùng tröôùc moät hieän töôïng töï nhieân naøo khoâng giaûi thích ñöôïc ñeàu gaén cho noù moät yù nieäm thieâng lieâng. Theo hoï coù raát nhieàu vò thaàn, nhöng coù moät vò thaàn toái cao laø Ae Ñieâ (ñoïc laø Ai Ñia) döôùi Ae Ñieâ laø Ae Ñu, vaø vò thaàn naøo cuõng coù vôï. Thaàn cuûa hoï raát khaùc vôùi ngöôøi Kinh. Quan nieäm ñoái vôùi thaàn linh laø quan nieäm cuûa keû yeáu ñoái vôùi keû maïnh, töùc laø troâng chôø vaøo söï che chôû cuûa keû manh. Vò trí vaø chöùc naêng cuûa thaàn khoâng roõ reät nhö trong caùc toân giaùo khaùc. Toân giaùo laø phaûn aùnh töø nhaän thöùc thöïc teá cuûa con ngöôøi. Xaõ hoäi EÂñeâ chöa phaân caáp vì theá tín ngöôõng cuûa hoï khoâng phaân taàng roõ reät.  Linh hoàn Veà linh hoàn ngöôøi EÂñeâ quan nieäm con ngöôøi coù 3 linh hoàn: Linh hoàn thöù nhaát: Khi ñöùa treû coøn trong buïng meï. Linh hoàn thöù hai: Khi vöøa loït loøng meï, linh hoàn thöù hai seõ nhaäp vaøo vaø theo ñöùa beù suoát cuoäc ñôøi. Linh hoàn thöù 3: Khi con ngöôøi cheát ñi, linh hoàn thöù 3 xuaát hieän, laø linh hoàn ñi veà vôùi toå tieân. Ñaây laø 3 linh hoàn vôùi ngöôøi soáng cheát bình thöôøng. Neáu cheát baát ñaéc kyø töû, cheát khi loït loøng meï seõ khoâng ñöôïc veà vôùi toå tieân. (ÔÛ buoân laøng EÂñeâ, ki ngöôøi vôï vöøa môùi ñeû xong, ngöôøi choàng neùm caây chaøy ñeå ñuoåi ma quyû khoâng baét linh hoàn thöù hai ñi.)  Nghi leã trong sinh ñeû 1.Leã caàu xin ñeû deã: Leã ñöôïc cöû haønh khi phuï nöõ coù mang 3 thaùng. Ngöôøi ta buoäc cheù röôïu ôû coät chính cuøng con gaø laøm leã vaät. Ngöôøi ñöôïc cuùng ngoài ñoái dieän nhau ôû hai beân cheù röôïu, thaày cuùng höôùng veà phía Ñoâng. Khi thaày cuùng khaán, ngöôøi ñaøn baø ñaïp chaân leân löôõi rìu saét vaø voøng tay ñoàng vôùi yù nghóa caùi thai seõ ñaïp khoûe, cöùng caùp nhö saét nhö ñoàng. Roài thaày cuùng caàm que boâng chaám röôïu boâi leân chaân ngöôøi phuï nöõ coù mang. Sau ñoù thaày cuùng laáy laù xoan queát maùu choù thoa leân chaân vaø quanh buïng ngöôøi ñaøn baø ñaõ ñuoåi ma xaáu. Tieáp ñoù, ngöôøi ñaøn baø vít caàn huùt röôïu. Moïi ngöôøi töø choàng ñeán baùc, caäu beân vôï, coâ chuù beân choàng, thaày cuùng, giaø laøng vaø baø con thaân thuoäc laàn löôït uoáng röôïu. Ngöôøi phuï nöõ ôû trong nhaø 3 ngaøy, sau ñoù taém röûa taåy ueá. 19 |
20. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH 2.Leã ñaët teân: Sau khi chaùu beù ra ñôøi moät ngaøy, ngöôøi ta laøm leã nhaäp hoàn, ñaët teân. Tröôùc khi haønh leã coù cuùng Yang Ha H’bueâ, thaàn che chôû treû sô sinh vaø con ngöôøi, leã cuùng goàm coù moät cheù röôïu caàn vaø con gaø. Luùc laøm leã hai baø ñôõ ngoài tröôùc maët thaày cuùng. Sau khi thaày cuùng khaán xong, gia ñình ngöôøi meï laøm thòt gaø môøi côm hai baø (phuï nöõ EÂñeâ ñeû ngoài neân phaûi coù hai baø ñôõ, moät baø ñôõ thai nhi, Ma boâi, moät baø ñôõ löng ngöôøi ñeû, Peâ Grang) Tieáp theo laø leã thoåi tai cho treû. Baø ñôõ nhai cuû göøng vaø cuû neùn thoåi kheõ hai beân tai treû vaø caàu thaàn trôøi tieáp sinh khí cho ñöùa beù khoûe maïnh, thoâng minh, vì coù loã tai thính, nhaïy ñeå tieáp thu ñieàu hay leõ phaûi. Ngöôøi EÂñeâ nghó raèng treû sô sinh chöa coù hoàn neân luùc naøo ñaët teân cuõng coù leã nhaäp hoàn cho treû. Maâm cuùng trong leã naøy goàm: moät cheù röôïu, moät con gaø nhoû, moät quaû caø, moät cuû göøng, moät duøi saét (caém vaøo quaû caø), laù nöùa vaø moät gioït söông lôùn (ñoïng treân laù caây). Gioïi söông naøy ñöôïc coi laø hieän thaân cuûa hoàn, toå tieân seõ nhaäp vaøo ñöùa treû sô sinh chöa coù hoàn. Thaày cuùng khaán xong, baø ñôõ caàm quaû caø chaám gioït söông ñeå gaàn mieäng ñöùa treû vaø laàn löôït ñoïc teân toå tieân doøng hoï naøy. Ñeán teân naøo maø ñöùa beù theø löôõi ra lieám gioït söông, hoaëc cöôøi, coù nghóa laø noù ñaõ baèng loøng nhaän teân ñoù. Ñöùa beù coù teân cuøng luùc hoàn nhaäp vaøo ngöôøi noù.  Nghi leã trong tang ma 1.Tang leã: Ngöôøi EÂñeâ quan nieäm coù hai loaïi cheát, cheát laønh vaø cheát döõ. Cheát laønh laø cheát taïi nhaø do giaø yeáu hoaëc beänh taät. Cheát döõ laø nhöõng caùi cheát ñoät ngoät baát ñaéc kyø töû do nhöõng tai naïn khuûng khieáp, laøm thieät maïng nhieàu ngöôøi moät luùc hoaëc lieân tuïc. Vôùi hai loaïi cheát naøy, thöôøng coù nhöõng hình thöùc tang leã khaùc nhau ôû moät soá chi tieát. Song treân ñaïi theå: + Ngaøy thöù nhaát: Baùo tang, lieäm. Ngöôøi oám vöøa qua ñôøi, ngöôøi nhaø noåi 3 hoài troáng daøi vaø thaân nhaân oøa khoùc. Thi haøi ñöôïc lieäm vaø phuû chaên kín ôû gian cuoái nhaø saùt goùc phía Ñoâng, ñaàu ñaët höôùng veà phía Ñoâng. Moät quaû tröùng gaø luoäc, baùt gaïo, baùt côm ñöôïc baøy leân treân maâm cuùng. Thòt moät con gaø, moi loøng boû ruoät roài ñeå caû con keïp vaø ñem nöôùng döïa beân vaùch phía ñaàu thi haøi. Ngöôøi trong buoân laàn löôït ñeán chia buoàn, mang theo phaàn ñoùng goùp cuûa mình, moãi goùi moät oáng gaïo. Nam ñòu theo cheù röôïu nhoû Moïi ngöôøi laâm raâm troø chuyeän uoáng röôïu tôùi khuya. Hoï haøng ôû laïi, thöùc cuøng gia chuû suoát ñeâm. Thanh nieân thoåi Ñing Buoát, Ñing Taùc Ta Luùc naøy phaûi kieâng hai ñieàu: khoâng caõi nhau; caùxc ñoâi vôï choàng trong nhaø khoâng aên naèm vôùi nhau. + Ngaøy thöù hai: Nhaäp quan, cuùng. Töø tinh mô, nhöõng ngöôøi khoeû leân röøng chaët caây laøm quan taøi. Ngöôøi ta ñeõo goã ôû vöôøn nhaø. Quan taøi moâ phoûng hình ngoâi nhaø daøi, ñöôïc khieâng leân saøn nhaø. Leã cuùng hoàn baét ñaàu vôùi nhaïc chieâng doàn daäp, thuùc baùch, naùo ñoäng. Thaân nhaân ñöùng quanh thi haøi caát tieáng khoùc 20 |
21. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH thaûm thieát luùc nhaäp quan. Thaày cuùng laáy maùu heo boâi leân thaønh hoøm. Buoåi toái thaày ngoài phía chaân quan taøi, cuùng tieáp. + Ngaøy thöù 3: Ñöa ma. Moät cheù röôïu nhoû ñaët beân quan taøi. Leã cuùng vöøa döùt, tang chuû môøi moãi ngöôøi trong hoï moät cheù röôïu nhoû, roài tôùi baø con buoân raãy. Khaùch döï ñeàu töï ñoäng ngoài quanh cheù röôïu baøy la lieät ôû saân, vöôøn ñôïi giôø phuùt thieâng lieâng. Phuï nöõ goùi nhöõng goùi côm nhoû mang theo ñeå boû xuoáng huyeät. Chieâng troáng khoâng ngöøng soâi ñoäng, hoài noï tôùi hoài kia. Quan taøi ñöôïc khieâng ra saøn ñöôïc chuyeån xuoáng saân. Thaày cuùng caàu tieãn hoàn. Vôï ngöôøi xaáu soá xuoáng thang, caàm caây gaäy coû caøo caøo xuoáng ñaát veà phía tröôùc. Ngöôøi phuï nöõ daãn ñaàu ñaùm tang, thaày cuùng böôùc theo roài ñeán quan taøi. Theo quan taøi laø nhöõng ngöôøi phuïc dòch, mang baàu nöôùc, moät con gaø nhoû coøn soáng, hai caây chuoái nhoû. Chieâng goõ thong thaû töøng nhòp moät. Khi tôùi ranh giôùi buoân (ngoâi nhaø cuoái cuøng), moät hoài chieâng reàn noåi leân baùo cho thaàn cheát ñeán nhaän moät linh hoàn môùi, nhaäp vaøo theá giôùi cuûa thaàn. Nhaø moà – khu moä ñòa: Quan taøi haï xuoáng ñeå ñieåm toâ laàn cuoái baèng 3 maøu ñen, traéng, ñoû, caùc hình doïc vuoâng, troøn, hình traêng löôõi lieàm vaø chaïm khaéc hình söøng traâu. Huyeät saâu khoaûng 1,8m, chieàu daøi theo höôùng Ñoâng-Taây. Mieäng huyeät roäng khoaûng 1m. Quan taøi haï xong ngöôøi ta laùt vaùn leân maët huyeät, nhö vaäy laø coù khoaûng troáng huyeät (töø naép vaùn thieân leân taàng vaùn mieäng huyeät). Vaùn laùt xong môùi laáp ñaát, neàn cao khoaûng 40cm. Thôï moäc cuõng vöøa luùc ñoùng xong nhaø moà ñem tôùi ñaët leân naám moà môùi. 4 goùc nhaø moà troàng 4 coät Kut, laø nhöõng thaân caây nguyeân, treân chaïm caùc hình hoïc, hình caùc noài ñoàng choàng leân nhau, hình traêng löôõi lieàm. Nhaø giaøu coù theå troàng theâm hai coät Klao ôû ñaàu vaø cuoái moä. Phaûi thòt traâu, ñaàu hoaëc söøng traâu treo ôû coät Klao phía tröôùc. Caùch coät Klao tröôùc 50-70cm coù nhaø nhoû hình thuyeàn ñöïng côm cuùng cuøng gaïo, baàu nöôùc cho ngöôøi qua ñôøi. Ngoaøi ra ngöôøi ta coøn choïn moät caây nöùa to, ñuïc xuyteân thuûng töø ñaùy huyeät leân mieäng moà, phía ñaàu quan taøi, ñeå moãi laàn ra vieáng ngöôøi ta seõ roùt côm vaø thöùc aên vaøo ñoù. (Ngaøy xöa coù ngöôøi giaøu cheát, gia ñình coøn baét caû 7 noâ leä choân theo nhö ôû xaõ Chö Poâng, huyeän Kroâng Buk) Khu moä ñòa ôû khoaûng giöõa röøng hoang neân yù thöùc phoâ tröông phoøng thuû khaù roõ. Coù moät haøng raøo quanh, treân mieäng haøo coù caém thaân tre, goã nhoïn, choáng thuù döõ veà phaù, phoøng thuû nhö coù tính chaát ma thuaät, ngaên caùc thaàn xaáu veà quaáy nhieãu. Leã tang keát thuùc, moä ñòa chìm saâu trong im laëng. Haøng thaùng ngöôøi nhaø ñeán cuùng moät laàn, haøng naêm khoâng coù gioã. 2.Leã boû maû vaø voøng ñôøi kheùp kín: Ngöôøi EÂñeâ khoâng theo tín ngöôõng thôø toå tieân, chaéc laø vì vaäy maø coù leã boû maû, leã vónh bieät ngöôøi qua ñôøi laàn cuoái cuøng ñeå khoâng bao giôø nhaéc tôùi nöõa. “Töø nay hoàn ñi nôi khaùc, nhaø khoâng ñem côm, khoâng mang nöôùc. Haøng naêm nhaø khoâng nhaéc ñeán hoàn nöõa. Muoán uoáng nöôùc hoàn phaûi hoûi Ai Ñia, muoán aên côm phaûi hoûi Yang Laên, muoán aên thòt phaûi hoûi Yang MTao. Boá meï ñaõ laøm troøn nghóa vuï vôùi hoàn.” Leã boû maû coù theå tieán haønh sôùm nhaát laø moät naêm, muoán nhaát laø 7 naêm sau tang leã. Phaûi lo ñuû röôïu, gaïo, thòt daâng cuùng töø 2, 3 ngaøy môùi toå chöùc ñöôïc. Leã boû maû thöôøng ñöôïc 21 |
22. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH dieãn ra haøng naêm khi ruoäng raãy ñaõ thu hoaïch xong, vuï muøa gieo tæa chöa tôùi, laø moät trong nhöõng leã quan troïng cuûa ngöôøi EÂñeâ. Chuû xöôùng leã boû maû coù khi laø moät gia ñình, moät doøng hoï, coù khi caû buoân laøng. Nhaø giaøu, doøng hoï lôùn thì gieát nhieàu traâu boø, buoäc nhieàu cheù röôïu. Nhaø ngheøo cuõng phaûi coù ñuû röôïu thòt ñeå cung caáp, aên uoáng vaø chia phaàn cho ngöôøi döï leã. Ñoái vôùi leã boû maû taäp theå, ngöôøi ta khoâng duøng chieâng vì chieâng laø rieâng cuûa moät gia ñình, moät doøng hoï. Neáu ñem duøng chung linh hoàn seõ theo chieâng veà vôùi ngöôøi coù chieâng, khoâng coù lôïi. Ngaøy thöù nhaát: Thanh nieân leân röøng chaët caây lam nhaø moà môùi, döïng coät Kut, coät Klao môùi, chæ nhöõng ngöôøi cheát nhaø giaøu vaø laø ngöôøi ñaõ tröôûng thaønh môùi ñöôïc döïng coät Klao. Khi ñaõ hoaøn taát leã phaåm, thaày cuùng maëc trang phuïc nghieâm chænh ngoài beân cheù röôïu höôùng veà phía Ñoâng, khaán: “Ô hoàn! ngöôøi ñaõ cheát nhö luùa hö naùt. Moïi chuyeän ñeàu ñaõ xong. hoàn ôû mieàn ñaát khaùc, uoáng doøng nöôùc khaùc roài. Baày giôø boû naám moà naøy, xin vónh bieät. Ngoïn löûa ñaõ ñoát leân, röôïu cuùng ñaõ baøy saün, caây chuoái ñaõ troàng, con gaø ñaõ thaû bay ñi roài Boá meï cuùng laàn cuoái naøy thoâi. Vónh bieät!” Tieáng troáng roän raõ noåi leân. Ngöôøi ta nhoùm moät ñoáng löûa treân moä, ngoïn löûa ñoù seõ chaùy suoát ngaøy ñeâm. Ngöôøi caû buoân ngoài aên uoáng ngay treân baõi coû. Ñeâm aáy laø ñeâm vui hoaøn toaøn vôùi moïi ngöôøi, khoâng caám cöû, khoâng keå giaø treû, trai gaùi. Ngöôøi ta thöôøng choïn caùc ñeâm muøa khoâ, traêng saùng ñeå toå chöùc leã boû maû. Thanh nieân vui chôi troø chuyeän vaø nhaûy muùa, nam nöõ haùt ñoái ñaùp giao duyeân. Ngöôøi giaø kheà khaø uoáng röôïu troø chuyeän tôùi khuya. Ngaøy thöù hai: Töø sôùm ngöôøi ta ñaõ thòt heo, nhaø giaøu thì moå traâu. Röôïu baøy la lieät haøng chuïc cheù noái daøi, taát caû caàn röôïu quay veà phía Ñoâng. Xöông haøm döôùi traâu treo ôû coät Klao nhö chöùng tích cuûa söï phong löu. Thòt côm baøy daøy ñaëc leân caùc cheù röôïu. Cuùng xong caû buoân laïi döï tieäc vui veû nhö hoâm tröôùc vaø khoâng khí töng böøng naùo nöùc khoâng keùm. Voøng ñôøi kheùp kín vaø yù nghóa nhaân vaên cuûa leã boû maû: Ñieàu ñaùng suy nghó laø leã boû maû coù nghóa laø vónh vieãn xa rôøi ngöôøi thaân maø laïi toå chöùc töng böøng vui veû nhaát, döôøng nhö traùi vôùi löông taâm con ngöôøi? Vaäy moái quan heä giöõa ngöôøi soáng vaø ngöôøi cheát ra sao? Hoàn coù hay khoâng vaø moái quan heä giöõa hoàn vaø xaùc theá naøo? Quan heä giöõa chuùng luùc ngöôøi ñang soáng cuõng nhö sau khi ngöôøi ñaõ cheát ra sao? Ngöôøi giaø keå raèng ngöôøi ta coù hoàn, ngöôøi cheát thì hoàn lìa xaùc bay ñi vaø bieán hoùa. Ngöôøi oám laø do hoàn boû xaùc ñi chôi hoaëc bò laïc ñaâu ñoù. Laøm leã röôùc ñöôïc hoàn veà nhaäp vaøo xaùc, ngöôøi oám seõ khoûi. Hoàn nhaäp vaøo cô theå ôû thoùp, hoàn ôû trong ñaàu, hoàn vaän ñoäng trong ngöôøi theo ñöôøng maïch maùu chuyeån ñoäng. Khi cheát maïch ngöøng ñaäp, hoàn theo maïch tay vaø leân baøn tay vaø cöù theá hoàn lìa khoûi xaùc ôû ñaàu ngoùn tay. Vaäy hoàn ñöôïc quan nieäm laø thöïc theå soáng, döôùi daïng vaät chaát. Hoàn ñöôïc hieåu laø thaàn kinh, ôû tay hoàn ñöôïc hieåu laø maïch maùu. Hoàn khoâng troâng thaáy ñöôïc nhöng coù theå quan nòeâm mñöôïc. 22 |
23. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Sau tang leã, hoàn ngöôøi cheát bô vô khoâng theå vaøo Buoân Laøng Ngöôøi Soáng vôùi hoï haøng nhöng cuõng khoâng veà ñöôïc Buoân Laøng Toå Tieân (Buoân Ataâu, do vôï choàng thaàn Baêng Bô Ñung, Baêng Bô Ñai cai quaûn). Hoàn vaãn bò raøng buoäc quanh moä ñòa, vì ngöôøi soáng vaãn giöõ moà (vaãn ñem côm cuùng). Quanh moä ñòa hoàn thöôøng hay bò hoàn quyû döõ haønh haï. Chæ khi laøm leå boû maõ hoàn môùi ñöôïc töï do veà soáng ôû buoân Ataâu (buoân cuûa toå tieân). ÔÛ ñaây vaø töø ñaây hoàn laø thaønh vieân bình ñaúng “soáng bình yeân”. Tuy vaäy hoàn vaãn vaän ñoäng, seõ bieán hoaù 7 laàn ñeå trôû thaønh gioït söông cuûa ñaát. Gioït söông”hoàn” trôû leân maët ñaát, nhaäp vaøo ñöùa treû sô sinh, doøng maùu cuûa hoàn trong leã ñaët teân, nhaäp hoàn cho ñöùa beù. Ñöùa beù laáy teân cuûa hoàn laøm teân noù, töùc laø truøng teân vôùi toå tieân cuûa noù . Voøng ñôøi kheùp kin: - Baèng khoâng gian ba ñieåm (maët ñaát, moä, buoân Ataâu) - Vôùi thôøi gian chöa ñònh löôïng (qua 7 laàn bieán hoaù cuûa hoàn) Nhö vaäy hoàn toå tieân laïi hieän dieän treân maët ñaát, laïi trôû veà coõi soáng döôùi daïng moät thaønh vieân môùi cuûa coäng ñoàng EÂñeâ. Vaäy doøng hoï ngöôøi EÂñeâ vaãn coøn, maõi maõi seõ coøn (veà lyù thuyeát cuõng nhö yù nieäm) vì coù moät voøng ñôøi cuûa hoàn ñöôïc kheùp kín baèng khoâng gian ba ñieåm: Maët ñaát, moä, buoân Ataâu: Vôùi moät thôøi gian chöa ñònh löôïng (vì chöa xaùc ñònh ñöôïc 7 laàn bieán hoaù cuûa hoàn laø bao laâu) hoàn hieän dieän baèng teân goïi, chæ thay ñoåi xaùc (toå tieân chuyeån sang con chaùu cuøng doøng hoï). Vaäy Buoân hoàn ngöôøi cheát, theá giôùi thöù ba, coù thöïc trong yù nieäm chæ laø moät “traïm taïm truù döôùi ñaát” ñaõ trôû laïi vôùi coäng ñoàng thöïc taïi cuûa xaõ hoäi treân maët ñaát (xaõ hoäi maët ñaát trôû thaønh theá giôùi lyù töôûng cuûa Buoân hoàn ngöôøi cheát). Ñeán ñaây coù theå hieåu ñöôïc yù nghóa tinh thaàn laïc quan bieåu loä saâu saéc trong leã boû maû. Raèng boû maõ hoàn ngöôøi cheát seõ heát ñau khoå, ñöôïc veà nôi soáng an toaøn cuûa mình, doøng hoï nhö khoâng maát ngöôøi do söï khoâng maát teân toâû tieân, taêng söùc maïnh cho coäng ñoàng daân toäc. Laøm leã vónh bieät boû maû laïi chính laø ñeå ngaøy gaëp gôõ mau tôùi hôn. Phaûi chaêng ñaây cuõng laø hai maët ñoái laäp thoáng nhaát trong tö duy truyeàn thoáng cuûa ngöôøi EÂñeâ. Boû maû nghóa laø ngöôøi soáng laøm troøn nghóa vuï vôùi ngöôøi cheát, ngöôøi quaù buïa ñöôïc trôû laïi haïnh phuùc caù nhaân (ñöôïc quyeàn laáy choàng hay vôï môùi) Nhö vaäy leã boû maõ mang tinh thaàn nhaân ñaïo cao caû, tinh thaàn coäng ñoàng saâu saéc, thoaû maõn ngöôøi soáng vaø ngöôøi cheát, thoaû maõn coäng ñoàng neân phaûi vui, töng böøng naùo nhieät. Ngoïn löûa, aùnh saùng vónh cöûu cuûa söï soáng , ñöôïc ñoát leân treân naám moà, chaùy saùng suoát ngaøy ñeâm nhö ngoïnlöûa thieâng giao hoaø caùc theá giôùi, löûa tinh khieát khoâng cheát, xua ñuoåi quyû döõ, thaép saùng dieãn tröôøng keã hoäi Coù moái töông ñoàng saâu saéc giöõa hai söï vieäc nhö ñoái laäp: - Sinh ñeû: Ñoùn chaøo caùi môùi, caùi soáng. - Boû maû: Giaõ töø caùi cuõ, caùi cheát. Hai söï vieäc vaãn gioáng nhau ôû noäi dung “ñoùn chaøo caùi môùi”. Sinh ñeû laø ñoùn chaøo caùi môùi ñaõ coù maët. Giaõ töø caùi cheát (boû maû) laø ñaåy nhanh thôøi gian tieáp caän caùi môùi trong töông lai ñang ñeán gaàn. Vónh bieät vaø ñoùn chaøo gaëp nhau, quy tuï töôïng 23 |
24. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH tröng ôû gioït söông, gioït söông keát tinh töø ñaát, töø theá giôùi döôùi ñaát baùo hieäu söï hoäi tuï, hoài sinh, tieáp noái söï soáng cuûa toäc ngöôøi. YÙ nghóa xaõ hoäi vaø trieát lyù nhaân sinh cuûa hieän töôïng naøy laø con ngöôøi EÂñeâ baèng loái suy nghó duy lyù, baèng söùc maïnh cuûa trí töôûng töôïng, baèng nguyeän voïng saäu saéc cuûa yù thöùc coäng ñoàng thöôøng tröïc ñaõ muoán töï khaúng ñònh söï toàn taïi vónh cöûu cuûa doøng hoï, cuõng laø cuûa coäng ñoàng. Vôùi quan nieäm sinh ñoäng veà hoàn khaùi nieäm hoàn ñöôïc môû roäng cuøng vôùi tín ngöôõng vaät linh: M’ngaét, Dung Dang. - M’ngaét: “hoàn voán coù” lieàn vôùi xaùc ñaõ ñöôïc xaùc ñònh (hoàn naøo xaùc naáy), khi oám laø ñoùn hoàn (voán coù) veà vôùi xaùc trong leã röôùc hoàn. - Dung (Yun) “hoàn töø beân ngoaøi” (chöa coù xaùc) nhaäp vaøo xaùc môùi (xaùc chöa coù hoàn, treû sô sinh) trong leã ñaët teân vôùi leã nhaäp hoàn. - Dang (Yang): thaàn cuõng coù nghóa khaùc laø hoàn, hoàn trong moät soá tónh vaät ñoäing vaät, thöïc vaät nhöng khoâng naèm trong heä thoáng thaàn. Ví duï: hoàn chieâng, hoàn cheù, hoàn caây ña  Heä thoáng leã nghi noâng nghieäp 1.Lòch theo naêm thaùng, lòch noâng nghieäp Ngöôøi EÂñeâ khoâng tính thôøi gian theo lòch döông, lòch aâm maø tính: - Ngaøy: theo söï vaän ñoäng cuûa maët trôøi. - Thaùng: theo voøng traêng saùng. - Naêm: theo muøa laøm raãy. Tuy vaäy ngöôøi ta vaãn moät naêm laøm 4 muøa (Yang), vôùi teân goïi: - Yang M’nga: Muøa xuaân. - Yang Nhang: Muøa Haï - Yang M’Jao: Muøa Thu - Yang Pu-uùt: Muøa Ñoâng. Coøn thôøi tieát bieåu dieãn laïi laø hai muøa: - Muøa möa töø thaùng 5 – 10 - Muøa khoâ töø thaùng 11 – 4 Ngöôøi ta cuõng ñònh ra lòch laøm aên theo trình töï 12 thaùnmg vôùi 12 teân goïi (Mlan) nhöng laïi coù lòch tính theo coâng vieäc gaàn vôùi thöïc tieãn hôn, laáy ñôn vò laø Yan: - Yan M’nga dap: Thaùng 1 – 3, aên uoáng vui chôi, laøm leã boû maû, thaêm baø con. - Yan dzan: Thaùng 3, choïn ñaát, ñoát raãy môùi. - Yan gic: Thaùng 4, xôùi ñaát laøm nöông ñaõ cuoác. - Yan M-va: Thaùng 5, caøo coû. - Yan Hut: Thaùng 5 – 6, muøa chôû luùa. - Yan ric roc Mñieâ: Thaùng 6 – 7, muøa laøm coû luùa. - Yan hua Ñreâ: thaùng 8 – 9, muøa tuoát luùa ngaén ngaøy (3 thaùng) - Yan Potra: Thaùng 10 – 11, thu hoaïch luùa; thaùng 12, leã ñoùng kho luùa. 2.Muøa leân raãy: Ngöôøi EÂñeâ laøm luùa nöông, luùa raãy vaø hoaït ñoäng luaân khoaûnh. Muøa leân raãy baét ñaàu töø khi tìm ñaát môùi cho ñeán khi thu haùi xong, laøm leã ñoùng kho thoùc. 24 |
25. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Leã tìm ñaát: + Ngaøy thöù nhaát: Chuû nhaø leân röøng tìm ñöôïc khoaûnh ñaát toát thì laáy laù ñaùnh daáu, caém xaø gaïc roài trôû veà, xem ñieàm, chôø naèm moäng, vaät phaåm laø cheù röôïu ñeå ñuoåi thaàn xaáu vaø cuùng thaàn ñaát (Yang laên). + Ngaøy thöù 2, 3: Môøi daân laøng ñi giuùp, phaùt raãy, cuùng moät cheù röôïu. Ngoaøi leã rieâng töøng nhaø, chuû beán nöôùc chuû trì nhöõng leã chung cho caû buoân, cho caùc leã hoäi, baøn baïc vaø töï nguyeän ñoùng goùp. Leã cuùng thaàn gioù (Kaêm angin): Cuùng thaàn gioù vaøo khoaûng thaùng 2, 3, mong traùnh baõo gioâng. Maáy trai laøng ñi chaët ít caây nhoû xeáp moät nôi caïnh buoân, töôïng tröng cho raãy phaùt. Leã cuùng goàm moät cheù röôïu, moät con heo, moät oáng côm lam. Laïi laøm moät coång töôïng tröng treân coù sôïi daây röøng, treân ñoù treo sôïi daây maây saên voi vaø caây gaäy saên voi. Duøng daây vaø gaäy naøy vôùi duïng yù trò thaàn gioù vì voi cuõng khoûa nhö gioù. Trong dòp naøy caàu muøa luùa, ngöôøi ta caàu caû vieäc baét ong luoân. Leã træa luùa cho caû buoân: Ñaây laø leã to, ngöôøi ta döïng hai caùi choøi ôû nôi tröôùc ñaây ñaõ laøm leã cuùng thaàn gioù. Leã vaät: moät cheù röôïu, moät con gaø nhoû, moät con heo vôùi yù nguyeän: Mong möa phun ñuû nöôùc Mong möa raøo no raãy Leã môû ñaàu baèng ñaùm röôùc töø nhaø chuû beán nöôùc. Ngöôøi ta mang caùc töôïng baèng goã vôï choàng Aeâ Ñieâ (OÂng baø trôøi) thaàn möa vaø thaàn AÙcLieâ. Ñaàu thaàn naøy bò cheùm vôõ ñoâi, coå ñeo goâng, chaân mang xieàng, laïi coù caû töôïng nhöõng thuù lôùn nhoû (coïp, lôïn röøng, nai, chuoät, soùc ). Roài troáng vaø daøn chieâng töôïng tröng baèng nhöõng quaû baàu khoâ. Tieáp theo laø lôùp thanh nieân khieâng chieâng ñoàng vaø troáng da lôùn. Sau khi caùc töôïng vaøo vò trí quy ñònh, nghi leã baét ñaàu, thaày cuùng caàu nguyeän vaø haùt leã ca, laïi caàm boâng goøn, ñöôïc coi laø luùa nöôùc, gieo leân thöûa nöông töôïng tröng gaàn ñoù, roài laøm ñoäng taùc ñoå luùa vaøo kho. Töøng gia ñình luùc naøy môùi laøm leã rieâng, xong leã vôï choàng leân raãy træa luùa. Choàng ñi tröôùc choïc loã, vôï ñi sautræa luùa, raãy doác thì ñi töø döôùi ñi leân Moïi nghi thöùc laøm xong vôï choàng môùi thaät yeân taâm chôø ngaøy haùi quaû. Leã tuoát luùa: (thu hoaïch): Khoaûng cuoái thaùng 10 luùa chín ñeàu, chín roä, moïi gia ñình söûa soaïn thu hoaïch baèng moät leã cuùng môùi: Leã tuoát luùa. Maâm cuùng laø gaø, hai baùt côm, hai baùt canh, ñeå caïnh cheù röôïu. Hoâm sau caû nhaø ñi tuoát luùa vaø tuoát ñeán heát, tröø cuïm luùa gioáng, bao giôø cuõng tuoát theo höôùng Ñoâng vaø tuoát quanh raãy tröôùc (chim thuù thöôøng aên ôû rìa raãy). Cuõng coù theå tuoát theo höôùng Baéc – Nam, coøn höôùng Taây phaûi kieâng haún vì sôï hoàn luùa theo maët trôøi ñi maát. Tröôùc khi tuoát, chuû thaêm raãy ñeå laïi goác luùa toát nhaát, buoäc tuùm 7 ngoïn laïi, uùp gioû ñöïng luùa leân treân. Khoùm luùa naøy seõ duøng laøm vaät phaåm trong leã ñoùng kho luùa. Leã ñoùng kho luùa: Moãi nhaø coù kho luùa rieâng, kho luùa laø ngoâi nhaø saøn nhoû döïng gaàn nhaø ôû, chæ ñeå luùa vaø caùc saûn phaåm troàng troït. Laøm leã ñoùng kho luùa laø coát giöõa cho hoàn luùa ñöøng ra khoûi kho thì luùa môùi luoân ñaày kho. Ngöôøi vaø gia suùc nhôø ñoù maø no ñuû. Caùc leã hoäi khaùc 25 |
26. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH 1.Muøa saên vaø leã cuùng noû: Sau muøa tuoát luùa, ñaát caàn nghæ, con ngöôøi ñi saên ñeå caûi thieän böõa aên. Muøa saên keùo daøi gaàn heát muøa khoâ, chuû yeáu laø töø thaùng 2 ñeán thaùng 4, luùc chim thuù hay ra kieám moài, nhaát laø sau traän möa ñaàu muøa vì coû non nhieàu. Leã cuùng noû: Cöû haønh tröôùc luùc ñi saên. Noû vaø teân ñaët treân maâm höôùng veà phía Ñoâng, beân caïnh cheù röôïu, con gaø nhoû luoäc daâng cuùng. Saên vaø chia moài: + Saên taäp theå do Ana Caêp, ngöôøi ñöùng ñaàu nhoùm saên chæ huy. Nhöõng ngöôøi ñi saên ñeàu töï nguyeän, toái yeân laëng ruû nhau, saùng ñi ngay khoâng ñöôïc oàn aøo. Ñoù laø tuïc leä coå truyeàn. + Coù loái saên vaây: Vaây khu vöïc coù thuù, luøa 3 phía ñeå moät phía ngoû, ñoùn loûng baén noû. + Coù loái saên ñuoåi: Toáp ñuoåi thuù laøm aàm ó, goõ moõ ñaäp lao, keâu la laøm thuù hoaûng hoát, chaïy theo loái ñaõ ñònh vaø coù toáp ñoùn baét. + Ngöôøi EÂñeâ cuõng saên baèng choù. Cuoäc saên naøy thöôøng phaûi töø 8-10 con, thöôøng 2, 3 chuû choù ruû nhau môùi ñuû soá choù cho cuoäc saên. Vieäc chia phaàn saên cuõng ñaõ thaønh leä: + Ngöôøi baén truùng moài ñöôïc phaàn lôùn nhaát goàm: ñaàu, thaân, boä loøng (tim, gan, laù laùch). + Moïi ngöôøi ñi saên ñöôïc chia phaàn baèng nhau, ngöôøi baén truùng cuõng ñöôïc höôûng suaát chung naøy. Neáu con choù naøo voà ñöôïc moài naøy thì chuû noù ñöôïc ñaàu con moài, veà nhaø choù ñöôïc chia thòt, gan loøng moãi thöù moät tí. Hoï haøng, baïn beø trong buoân ñöôïc môøi hoaëc töï ñoäng döï möøng, vui chung thaéng lôïi. 2.Leã hoäi röôùc Kpan: Kpan, chieác gheá daøi ñoäc moäc vôùi chieàu daøi thoâng thöôøng töø 9-15m, maët roäng 60- 75cm, daøy 6-8cm, cao 45-50cm, laø taøi saûn quyù baèng goã nguyeân khoái (lieàn chaân), töôïng tröng cho söï giaøu coù cuûa gia ñình, nhöng laïi laø nieàm töï haøo cuûa caùc buoân laøng. Moät, hai ngöôøi hay moät gia ñình khoâng theå laøm noåi Kpan, maø phaûi caû buoân vôùi söùc maïnh, lao ñoäng vaø taøi naêng cuûa taäp theå. Vì vaäy, haï ñöôïc caây röøng cao, to, thaúng, ñeïp thuoäc loaïi coå thuï quyù (daàu, höông, sao) roài ñeõo thaønh chieác Kpan ñoà soä vôùi ñöôøng cong khoeû möôït maø vaø ñöôøng thaúng döùt khoaùt ñeå taïo thaønh chieàu daøi vöõng vaøng nhö con thuyeàn vöôn daøi maïnh meõ treân soâng nöôùc, luoân luoân caàn tôùi loøng duõng caûm, söùc maïnh vaø trí tueä cuûa caû coäng ñoàng. Con ngöôøi ñaõ bieán caây röøng, laø hình aûnh thieân nhieân roäng lôùn, thaønh taøi saõn cuûa ngöôøi, trôû thaønh nieàm töï haøo chung, chieán coâng chung neân phaûi möøng chieán coâng aáy. Kpan coù giaù trò trang trí, thaåm myõ ñoäc ñaùo cuûa caû gia ñình, laïi coù giaù trò söû duïng toát (nôi caû toáp nhaïc coâng ngoài taáu ñaøn chieâng) do ñoù cuõng coù giaù trò bieåu töôïng (khoâng baùn, khoâng ñònh giaù). Cuõng do ñoù, coâng trình lao ñoäng kyõ thuaät vaø coâng ngheä naøy töø khi khôûi coâng tôùi luùc hoaøn taát trôû thaønh Hoäi röôùc Kpan, hoäi möøng coâng cuûa toaøn theå coäng ñoàng. Luaät tuïc coøn ñònh raèng muoán laøm chuû Kpan phaûi laø ngöôøi ñaõ toå chöùc ñöôïc caùc leã hieán sinh caàu cuùng cho baûn thaân mình, caàu söùc khoeû, naâng cao uy theá baèng tieàn vaø söï khoaûn ñaõi coäng ñoàng. 26 |
27. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Coâng vieäc laøm Kpan thöôøng keùo daøi töø 7-10 ngaøy neân ñöông söï phaûi lo ñuû traâu, heo, gaø, röôïu, gaïo cho baø con aên uoáng trong suoát thôøi gian aáy. Chuaån bò: Chuû nhaân môùi töø 3-7 ngöôøi beân vôï tôùi baøn vieäc ñi tìm caây quyù, 7 ngöôøi thaân naøy seõ laø löïc löôïng chính cuûa buoåi haï caây. Phaûi laø caây coå thuï khoâng vöôùng daây leo, khoâng roãng ruoät, khoâng coù toå ong, toå kieán, toå chim. Tìm ñöôïc caây thì ñeõo moät maûnh voû ñem veà nhaø cuùng thaàn, baøy rìu, kieám, khieân beân cheù röôïu. Tieán haønh: Ngaøy ñi chaët caây phaûi ñeïp trôøi, buoân khoâng coù ñaùm tang, con man röøng khoâng giaùc. Töø saùng sôùm ñoaøn ngöôøi ñaõ leân ñöôøng, chuû nhaân daãn ñaàu 7 ngöôøi ñi chaët chính roài tôùi thaày cuùng vaø Poâ Chaùt Ñing (ngöôøi quaûn lyù toaøn boä leã hoäi, kyõ thuaät chaët vaø laøm Kpan). Daân laøng ai muoán giuùp vaø muoán xem thì keùo nhau ñi töøng toáp sau cuøng. Ngöôøi nhaø mang côm, röôïu, thòt, gaø, baàu nöôùc phuïc dòch. Moãi ngöôøi ñeàu mang rìu vaø rìu laø coâng cuï duy nhaát trong vieäc haï caây vaø ñeõo Kpan. Duøi saét ñeå thöû goã, kieám, khieân ñeå bieåu dieãn vaø laøm ma thuaät, tuø vaø ñeå thoåi ñoäng vieân. Tôùi nôi, chuû vöøa thoåi tuø vaø vöøa ñi quanh goác caây 7 voøng, vaø thaày cuùng muùa khieân ñi theo roài thaày ñoùng duøi saét vaøo caây, neáu duøi caém chaët laø ñöôïc .Thaày ñöùng tröôùc caây caàu thaàn Poâ Roâng (baûo hoä chuû), thaàn Böng (giöõ soá meänh chuû) vaø thaàn Nuùi, thaàn Soâng (nöôùc). Chuû boå nhaùt rìu môû ñaàu (phaït moäc) roài moïi ngöôøi hoø nhau haï caây. Chuû thoåi tuø vaø lieân tuïc vôùi muïc ñích baùo môøi Yaøng vaø baùo tin vui cho caû buoân. Poâ chaét ñing ñieàu khieån thôï chaët boå sao cho caây ñoå doïc bôø nöôùc môùi toát. Khi ñaõ haï ñöôïc caây ñuùng höôùng roài, thaày cuùng cuøng chuû nhaø ñi leân xuoáng thaân caây 7 laàn ñuoåi thaàn xaáu ñi xa. Khoaûng 3 giôø sau vieäc sô cheá ñaõ xong, thôï nghæ huùt thuoác, chuû nhaø roùt röôïu môøi töøng ngöôøi uoáng laáy söùc vaø möøng ñoaïn môû ñaàu ñaõ thuaän lôïi. Tuø vaø thoåi lieân tuïc ñoùn chaøo thaønh quaû môùi, 7 thieáu nöõ vui töôi ñöùng theo haøng doïc muùa ñieäu chim Gröù, chuùc tuïng nhöõng ngöôøi thôï gioûi. Kpan sô cheá ñöôïc chuyeån veà buoân ñeå hoaøn thieän. Taát caû thanh nieân khoeû maïnh, khoaûng 40 ngöôøi coù maët ñeàu gheù vai khieâng chieác gheá quyù veà buoân. Leã röôùc Kpan baét ñaàu, moät toáp thanh nieân khaùc cuøng caùc thieáu nöõ trang phuïc ngaøy hoäi vöøa taáu nhaïc Ñing naêm, Ñing buoát tuùt, tuø vaø vöøa muùa theo treân suoát ñöôøng veà. Kpan sô cheá ñaët phía sau nhaø. Ñeâm aáy chuû nhaø môõ cheù röôïu thôm ñaõi thôï vaø troø chuyeän tôùi khuya. Ngaøy hoâm sau, töø sôùm tieáng rìu ñaõ chan chaùt aâm vang. Gaàn tröa moïi ngöôøi xong xuoâi, chieác gheá daøi ñoäc moäc coå truyeàn vôùi veû duyeân daùng, meàm maïi vôùi caùc hình hoa vaên truyeàn thoáng phía ñaàu ñaõ traûi daøi tröôùc nhaø, ñaàu to gheách leân saøn. Leã cuùng ñöôïc toå chöùc ngay treân saøn tröôùc nhaø, chuû nhaø caàm khieân, muùa kieám ñi laïi treân Kpan 7 laàn ñeå ñuoåi thaàn xaáu ra khoûi Kpan. Roài oâng thoâng baùo cho moïi ngöôøi bieát teân Kpan môùi naøy laø Ydung hay Ydem, vôùi muïc ñích khaúng ñònh Kpan môùi ñaõ coù chuû vaø oâng laø chuû Kpan naøy. Chieâng troáng maët söùc aâm vang trôøi ñaát, baùo hieäu leã röôùc Kpan vaøo nhaø baét ñaàu. Ñaàu nhoû vaøo tröôùc, Kpan chaïy daøi suoát vaùch phía Taây gian khaùch. Thaày cuùng laïi thaàm thì caàu mong Yaøng, mong caây ñem laïi ñieàu toát laønh cho gia chuû töø nay. Môû ñaàu nghi leã baèng vieäc cuùng oâng baø toå tieân, baèng moät con heo vaø 3 cheù röôïu. Treân 27 |
28. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH phía ñaàu Kpan ñaët 3 cheù röôïu ñoàng ñöïng tieát heo pha röôïu, thaày cuùng caàm que boâng nhuùng röôïu huyeát pheát töø ñaàu ñeán cuoái gheá daøi. Tieäc röôïu tieáp ngay, baø con caû buoân keùo ñeán möøng chuû nhaø. Tieáng tuø vaø vang voïng tôùi khuya hoaø vôùi tieáng chieâng troáng raâm ran töôûng khoâng bao giôø döùt. 3.Leã röûa maët Ñeâm saâu laéng, chôït coù tieáng gaø gaùy, ngöôøi nhaø baét ngay con gaø troáng laøm thòt naáu chaùo, goïi laø “Leã röûa maët” cho chuû nhaø vaø moïi ngöôøi tænh taùo vì ñaõ böôùc sang ngaøy môùi. Gieát traâu: Maët trôøi vöøa le loùi ôû phöông Ñoâng, nhöõng ngöôøi ñöôïc giao vieäc ñaõ ñi baét traâu moå thòt. Phaûi laáy tieát traâu boâi 7 voøng vaøo coät Ñieâ Chính (buoäc cheù röôïu trung taâm, caét ñuoâi traâu ñeå treân xaø doïc tröôùc nhaø laøm baèng chöùng cuûa leã vaät). Chuû nhaø, thaày cuùng, nhöõng ngöôøi phuïc dòch, 7 coâ gaùi muùa ñeàu maët trang phuïc coå truyeàn, caùc nhaïc coâng coàng chieâng ñaõ ngoài saún saøng treân Kpan, môõ ñaàu cuoäc leã taáu 7 ñôït lieàn, moãi ñôït keát thuùc baèng moät hoài troáng da, chieâng nghæ, tuø vaø thoåi tieáp, khoâng khí thaät söï naùo ñoäng, töng böøng chöa töøng thaáy. Thaày cuùng khaán môøi caùc thaàn cuøng veà höôûng leã, möøng coâng cuûa gia chuû roài thaày cuùng caàu söùc khoeû cho caû nhaø. Höôûng leã vaät: AÊn: Theo tuïc leä moãi ngöôøi gaép moät mieáng thòt, moät gaép côm neáp, moät gaép côm teû, uoáng moät nguïm nöôùc theo trình töï baø chuû, oâng chuû, caùc con, hoï haøng, thaày cuùng, ngöôøi giaø, khaùch ñeán döï. Uoáng röôïu caàn theo thöù töï treân. Troáng keát thuùc nhòp chieâng, tuø vaø lieân tieáp thoåi 7 hoài lieàn, moät ngöôøi haàu thaày cuùng caàm khaên ñoû quaøng vaøo coå chuû nhaø keùo tôùi beân cheù röôïu ñaàu, baùo vôùi Yaøng: “Chuû nhaø, chuû Kpan ñaây. Xin cuoái chaøo Yaøng”. Chuû nhaân caàm khieân, kieám muùa suoát doïc giöõa nhaø 7 laàn, thaày cuùng nhaän khieân muùa tieáp 7 laàn nhö theá roài ñaâm vaøo ñaàu Kpan ñoàng thôøi phun ngheä vôùi yù ñuoåi thaàn xaáu ñi. Chieâng laïi noåi leân hoái haû thuùc giuïc. AÊn uoáng xong moãi ngöôøi döï leã coøn ñöôïc nhaän moät goùi nhoû ñöïng thòt, laø phaàn chia höôûng bình quaân cho moïi ngöôøi. Thaày cuùng caàu söùc khoûe cho 7 ngöôøi ñi ñaàu haï caây quyù, roài thaày môøi töøng ngöôøi uoáng röôïu vaø nhaám thöùc aên (moät ly röôïu, moät mieáng thòt). Chuû nhaø môøi thaày cuùng thöù hai tôùi cuùng ñeàn coâng lao cho thaày cuùng ñaàu ñaõ heát loøng vì gia chuû, chuùc caàu thaày söùc khoûe vaø caûm ôn thaày. Leã vaät laø moät cheù röôïu vaø moät con gaø. Chieâng vaãn lieân tuïc noåi leân naùo nöùc khoâng döùt, thaày cuùng ñaàu ñöôïc gia chuû ñeàn ôn “phaàn thòt nöûa maûng boä ngöïc thòt traâu”. Neáu duøng voi keùo goã thì luùc naøy seõ toå chöùc leã ñeàn ôn voi ôû saøn tröôùc nhaø. Quaûn töôïng ñaõ daãn voi ñeán, voi ñöùng yeân chòu leã, moïi vieäc thaønh coâng toát ñeïp, chuû nhaø nghæ hai ngaøy khoâng leân raãy. Ngaøy thöù 3 nhaø chuû moät cheù röôïu môøi ngöôøi thaân tôùi uoáng möøng söï bình yeân vaø may maén trong vieäc nhaän taøi saûn môùi cuûa nuùi röøng ñöôïc thaàn vui loøng, baø con thöøa nhaän. 4.Leã cuùng troáng da: Troáng da laø nhaïc cuï khoâng theå thieáu trong gia ñình coù daøn chieâng. Troáng da cuõng laø taøi saûn quyù beân caïnh daøn chieâng, Kpan, cheù röôïu. Vieäc laøm troáng cuõng ñöôïc thöïc hieän theo moät heä thoáng leã thöùc. 28 |
29. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Ñaêm Ñaây, anh vôï chuû nhaø lo vieäc tìm caây laøm tang troáng, ñoàng thôøi nhaø söûa soaïn moät cheù röôïu, moät con gaø, 3 ngöôøi (Ñaêm Ñaây, chuû nhaø, thaày cuùng) seõ leân röøng cuùng thaàn (hoàn) caây. Tröôùc caây toát ñaõ choïn, thaày caàu khaán: “Baùo xin thaân caây to cho chuùng toâi ñem veà cho nhaø giaøu duøng. Chuû nhaø ñaõ lo röôïu thòt, côm, choïn ñöôïc ngaøy laønh thaùng toát. Goã ñem veà laøm troáng ” Thaày ñoùng rìu saét vaøo goác caây roài ra veà. Hoâm sau chuû nhaø môøi baø con trong buoân ñi ñoán caây, tang troáng khoâng phaûi laø laép gheùp caùc maûnh goã maø laø thaân caây nguyeân ñuïc roãng. Coù maët troáng ñöôøng kính 95cm (dieän tích caây laø 1,2m), ñöôøng kính giöõa thaân troáng laø 1,8m, chieàu daøi cuûa troáng (tang) laø 1,14m. Ñoán ñoå caây, ngöôøi ta chaët khuùc chieàu daøi tang troáng cuùng ngay taïi choã khuùc goã naøy (Leã Tring Keo). Cuùng xong thaày, chuû, Ñaêm Ñaây, thôï uoáng röôïu vaø höôûng leã vaät taïi röøng (thòt heo). Tang troáng khoeùt ngay treân röøng, xong môùi truøm khaên ñoû kín khieâng veà, roài hai Ñaêm Ñaây (anh, em trai vôï) ñi kieám tre giaø laøm ñinh caêng maët troáng. Hai taám da traâu treân hai maët troáng phaûi laø toaøn boä da cuûa moät con traâu caùi, moät con traâu ñöïc. Tröôùc luùc caêng maët troáng cuõng laøm leã baùo toå tieân (moät baùt côm, moät con gaø), chuû, thaày, Ñaêm Ñaây laàn löôït ñoùng 3 ñinh theo tuïc leä. Maët da ñaõ caêng xong, troáng ñöôïc röôùc leân nhaø, 4 thanh nieân khieâng, 8 thanh nöõ ñi hai beân troáng, taát caû ñeàu trang phuïc ñeïp. Thaày cuùng ñi theo, tôùi chaân caàu thang tuø vaø boãng noåi aâm vang, tôùi ñaàu caàu thang böôùc leân saøn nhaø, thaày baùo toå tieân, ñaùm röôùc ñi tieáp. Qua cöûa chính vaøo nhaø, daøn chieâng môùi noåi leân raïo röïc chaøo ñoùn, naùo ñoäng trôøi ñaát, naùo ñoäng buoân Plaây. Thanh nieân muùa khieâng, thieáu nöõ muùa ñieäu chim bay theo doïc nhaø. Troáng ñaët ñuùng vò trí cuoái gian khaùch, keâ treân ñaàu goã nhoû cuûa Kpan. Chieàu toái leã cuùng môùi laïi baét ñaàu. Maâm cuùng thaät sang troïng vôùi 5 cheù röôïu, moät heo baøy thaønh: 5 baùt thòt, 5 baùt röôïu, 5 baàu nöôùc, 5 baùt côm, 5 caây neán. Thaày cuùng keâu thaàn ôû nôi nôi veà döï höôûng vaø baùo caùo vôùi caùc thaàn chuyeän xin caây röøng ñöôïc caây toát. Ñeâm ñi qua, chuû nhaø ñoùn moät ngaøy leã môùi baèng moät leã cuùng môùi nöõa. Hoâm nay môùi laøm leã cuùng cho chuû nhaø vaø troáng. Vôï choàng chuû nhaø ngoài tröôùc cheù röôïu ñaàu tieân, troáng da ñöôïc trang trí ñeïp, maët troáng da traâu caùi phía rteân ñöôïc khoeùt moät loã troøn ñöôøng kính 1cm goïi laø loã tai troáng. ÔÛ goùc phía treân thaúng goùc vôùi hình tang, caùch 14cm phía treân maët troáng treo moät boä 5 quaû nhaïc goïi laø Ereo vaø ñoâi chaäp choõa nhoû ñöôøng kính 6cm. Maët da traäu ñöôïc boâi tieát heo hoaëc traâu. Lôøi caàu hoàn troáng: “Gia ñình vôï choàng cuùng oâng (troáng) caây thieâng, caây to, caây ñem laïi söï giaøu coù tôùi taáu leân oâng keâu nhö saám ñoäng, taáu leân oâng vang nhö seùt noå. Troáng vang khaép buoân raãy caàu baùo chuyeän vui ”. Moät ngöôøi gioûi troáng ñaùnh nhöõng tieáng troáng ñaàu tieân hoøa vôùi daøn chieâng vang vang nhö khoâng bao giôø döùt. Laïi laøm leã cuùng ngoâi nhaø nôi troáng truù nguï, roài cuùng beáp khaùch, nôi moïi ngöôøi vaãn troø chuyeän, ca haùt, uoáng röôïu thaâu ñeâm. 29 |
30. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH Leã keát thuùc baèng vieäc cuùng söùc khoûe cho Ñaêm Ñaây, cho thaày cuùng, nhöõng ngöôøi ñaõ heát loøng heát söùc giuùp gia chuû tôùi vieäc hoaøn thieän hoâm nay. Gia chuû cuõng buoäc moät cheù röôïu môùi thôm ngon môøi nhöõng thieáu nöõ muùa vaø nhöõng ngöôøi giuùp vieäc ñeå taï ôn. 5.Leã leân nhaø môùi: Muoán leân nhaø môùi tröôùc heát phaûi lo xong goã cho boä khung vaø döïng nhaø vaøo sau vuï thu hoaïch vaø muøa khoâ naéng. + Ngaøy thöù nhaát: Ñi tìm ñaát, moät khoaûnh ñaát baèng, cao, khoâng xa hoï haøng baø con, tieän ra beán nöôùc. Ñaët cheù ñaày nöôùc qua ñeâm, nöôùc vaãn nguyeân laø ñöôïc. + Ngaøy thöù hai: Chuû cuùng moät cheù röôïu roài ñi môøi ngöôøi ñeán laøm giuùp (nhö ñaõ heïn): Ñaøo hoác, troàng coät nhaø, döïng khung. Xong boä khung thì laøm leã cuùng neàn nhaø vaø coät gaét (Gah), coät chính gian nhaø khaùch, coät beân caïnh beáp khaùch, nôi Ñaêm Ñaây thöôøng ngoài döïa löng. YÙ nghóa cuûa vieäc laøm coät chính cuûa ngoâi nhaø seõ vöõng beàn nhö nhaân vaät chính ñaïi dieän cho gia ñình laø Ñaêm Ñaây + Ngaøy thöù 3: Môøi ngöôøi nhaø laøm sao cho soá löôïng ñaûm baûo trong moät ngaøy phaûi döïng, lôïp, laùt saøn cho xong ngoâi nhaø ñeå chuû coù theå chuyeån taát caû ñoà ñaït leân, tröø moät vaøi vieäc nhoû thì ñeå laïi nhö laép cöûa chính, cöûa soå Leã leân nhaø môùi: + Cuùng caùc thaàn : moät cheù röôïu. + Cuùng toå tieân: hai cheù röôïu, moät con heo. + Cuùng thaàn nuoâi döôõng: 3 cheù röôïu, moät con heo, 5 cheùn côm, 5 cheùn thòt. + Cuùng nhaø môùi (röûa chaân, röûa nhaø): hai cheù röôïu, moät con heo. Baét ñaàu laøm leã thì noåi löûa. Caùc beáp trong nhaø ñeàu ñoàng thôøi nhoùm löûa, ñaëc bieät gian khaùch böøng leân töø aùnh saùng nhöïa chai, aùnh saùng laø söùc soáng xua ñuoåi moïi ñieàu xaáu ra khoûi nhaø Leã caàu beáp coù muïc ñích caàu traùnh hoaû hoaïn, caàu may trong saên baén (löûa duøng nöôùng con moài ñeå aên). Moïi ngöôøi vít caàn uoáng röôïu theo thöù töï: chuû nhaø, thaày cuùng, Ñaêm Ñaây, ngöôøi giaø, nöõ tröôùc, nam sau. Roài vôï choàng chuû nhaø ngoài tröôùc hai cheù röôïu, ñaët chaân leân tröôùc rìu ñoái dieän vôùi thaày cuùng, thaày khaán xong vôï choàng chuû nhaø ñöùng daäy ñi ra, ñoù laø leã röûa chaân. Tieáp theo laø leã röûa nhaø: thaày cuùng caàm cheùn röôïu pha tieát heo, laáy moät caønh laù nhuùng röôïu queït töø caàu thang leân saøn, vaøo nhaø, queùt suoát doïc nhaø 3 laàn. Choã röôïu coøn laïi töôùi vaøo giöõa beáp khaùch. Moïi ngöôøi nhaám ít röôïu thöôûng thöùc nhö sau leã caàu beáp . Thaày ñeán tröôùc troáng da ñaët ôû chaân Kpan cuoái gian khaùch caàu khaán vì hoàn oâng Toå truù nguï ôû ñaây. Thaày queùt röôïu taåm huyeát heo leân maët troáng, maët chieâng, leân cheù ñöïng röôïu. Röôïu thöøa thaày töôùi vaøo beáp khaùch vaø ngoài taïi ñaây cuùng. Luaät tuïc EÂñeâ Trong coäng ñoàng daân toäc EÂñeââ thaønh vieân trong caùc buoân laøng ñeàu tuaân thuû nhöõng luaät leä ñaõ ñònh saün töø xa xöa. Ñoàng baøo goïi ñoù laø Pi Dueâ thöôøng ñöôïc dòch laø Luaät Tuïc hay Taäp Quaùn Phaùp. Caâu chuyeän xöa keå raèng: Khi con ngöôøi ñaõ baét ñaàu ñoâng ñuùc, coù loaøi chim xöû aùn Barling Bolang (khöôùu) moät hoâm gaëp Y Loe, ngöôøi maéc nôï raát nhieàu, chim phaùn: “Loaøi ngöôøi 30 |