Hướng dẫn Thực hành dinh dưỡng hợp lý và tăng cường hoạt động thể lực cho học sinh tiểu học trong nhà trường - Nguyễn Thanh Long

Nội dung text: Hướng dẫn Thực hành dinh dưỡng hợp lý và tăng cường hoạt động thể lực cho học sinh tiểu học trong nhà trường - Nguyễn Thanh Long

1. BỘ Y T Ế B Ộ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO Hưng d n Th c hành dinh d ưng h p lý và tăng c ưng ho t đ ng th l c cho h c sinh ti u h c trong nhà tr ưng Hà N ội, tháng 5/2013
2. Ch ủ biên: PGS.TS. Nguy ễn Thanh Long Tập th ể biên so ạn: TS. Ng ũ Duy Anh TS. Ph ạm Ng ọc Đị nh TS. Tr ươ ng Đình B ắc PGS.TS. Phan Tr ọng Lân ThS. Tr ần Qu ốc B ảo ThS. Tr ần V ăn Lam TS. H ồ Thu Mai ThS. Nguy ễn Th ị H ồng Di ễm
3. LỜI NÓI ĐẦU Ch ăm sóc và b ảo v ệ s ức kh ỏe h ọc sinh là nhi ệm v ụ r ất quan tr ọng vì tr ẻ em hôm nay là t ươ ng lai c ủa đấ t n ước mai sau. Được s ự quan tâm sâu s ắc c ủa Đả ng và Nhà n ước, trong nh ững n ăm qua, ngành Y t ế và ngành Giáo d ục đã có nhi ều c ố gắng ph ối h ợp, ch ỉ đạ o công tác y t ế tr ường h ọc nh ằm không ng ừng c ải thi ện, nâng cao s ức kh ỏe cho h ọc sinh trong nhà tr ường. Học sinh ti ểu h ọc là nh ững đố i t ượng đặ c bi ệt vì đây là l ứa tu ổi c ơ th ể và tâm lý tr ẻ b ắt đầ u chuy ển qua m ột giai đoạn m ới r ất quan tr ọng cho vi ệc phát tri ển th ể ch ất và tinh th ần c ủa tr ẻ. Dinh d ưỡng h ợp lý và t ăng c ường ho ạt độ ng th ể l ực là nh ững y ếu t ố thi ết y ếu để giúp các em duy trì và nâng cao s ức kh ỏe, phòng ng ừa bệnh t ật, đặ c bi ệt là phòng ng ừa các b ệnh m ạn tính không lây trong t ươ ng lai, góp ph ần phát tri ển toàn di ện v ề th ể ch ất và tinh th ần. Để giúp công tác ch ăm sóc s ức kh ỏe cho h ọc sinh l ứa tu ổi Ti ểu h ọc, B ộ Y t ế và Bộ Giáo d ục và Đào t ạo ph ối h ợp biên so ạn Tài li ệu “H ướng d ẫn th ực hành dinh d ưỡng h ợp lý và t ăng c ường ho ạt độ ng th ể l ực cho h ọc sinh Ti ểu h ọc trong nhà tr ường”. Tài li ệu cung c ấp ki ến th ức, k ỹ n ăng và h ướng d ẫn cho giáo viên, cán b ộ, nhân viên liên quan trong các tr ường Ti ểu h ọc để t ổ ch ức các ho ạt độ ng dinh d ưỡng h ợp lý và t ăng c ường ho ạt độ ng th ể l ực cho h ọc sinh. Các b ậc cha mẹ h ọc sinh Ti ểu h ọc và cán b ộ y t ế c ũng có th ể tham kh ảo tài li ệu này để ph ối hợp ch ăm sóc dinh d ưỡng và t ăng c ường ho ạt độ ng th ể l ực cho h ọc sinh trong nhà tr ường, t ại gia đình và ở c ộng đồ ng. Tài li ệu h ướng d ẫn g ồm 3 ph ần: Ph ần 1: Th ực hành dinh d ưỡng h ợp lý; Ph ần 2: Tăng c ường ho ạt độ ng th ể l ực và Ph ần 3: Truy ền thông v ề dinh d ưỡ ng h ợp lý và tăng c ườ ng ho ạt độ ng th ể l ực cho h ọc sinh ti ểu h ọc trong tr ườ ng h ọc. Ph ần Ph ụ lục cung c ấp m ột s ố trò ch ơi rèn luy ện s ức kh ỏe, khung bài gi ảng và m ột s ố v ăn bản, quy đị nh liên quan đến dinh d ưỡng và ho ạt độ ng th ể l ực. Ban biên so ạn xin chân thành c ảm ơn T ổ ch ức HealthBridge t ại Vi ệt Nam đã h ỗ tr ợ tài chính và các chuyên gia trong, ngoài ngành Y tế đã góp ý v ề chuyên môn giúp chúng tôi hoàn thành tài li ệu này. M ặc dù đã r ất c ố g ắng trong quá trình biên so ạn, tài li ệu s ẽ không tránh kh ỏi nh ững thi ếu sót. Chúng tôi r ất mong nh ận được góp ý quý báu c ủa đồ ng nghi ệp để tài li ệu hoàn ch ỉnh h ơn trong nh ững l ần tái b ản sau. Tập th ể biên so ạn
4. MỤC L ỤC PH ẦN 1. DINH D ƯỠNG H ỢP LÝ 2 1. Vai trò và ngu ồn th ực ph ẩm cung c ấp m ột s ố ch ất dinh d ưỡng 2 2. Nhu c ầu dinh d ưỡng cho h ọc sinh ti ểu h ọc 4 2.1. Nhu c ầu dinh d ưỡng khuy ến ngh ị cho h ọc sinh ti ểu h ọc (6-11 tu ổi) 4 2.2. Th ực hi ện l ời khuyên dinh dưỡng trong tr ường h ọc 7 2.3. Nguyên t ắc xây d ựng kh ẩu ph ần 7 2.4. Nguyên t ắc thay th ế th ực ph ẩm 8 3. Ph ươ ng pháp đánh giá và phân lo ại tình tr ạng dinh d ưỡng ở tr ẻ 6-11 tu ổi 10 3.2. Suy dinh d ưỡng và bi ện pháp phòng ch ống 11 3.3. Th ừa cân/béo phì và bi ện pháp ki ểm soát 12 4. Nh ững l ưu ý trong kh ẩu ph ần ăn c ủa tr ẻ ti ểu h ọc 13 4.1. H ạn ch ế s ử d ụng th ực ph ẩm ch ế bi ến s ẵn, đồ ăn nhanh/ ăn v ăt 13 Nh ững th ực ph ẩm này: 13 4.2. Tr ẻ c ần được ăn sáng th ường xuyên 13 4.3. H ướng d ẫn s ử d ụng mu ối cho tr ẻ ti ểu h ọc 13 5. An toàn v ệ sinh th ực ph ẩm b ếp ăn bán trú 14 6. Vai trò c ủa gia đình và nhà tr ường trong ch ăm sóc dinh d ưỡng c ủa tr ẻ 15 PH ẦN 2. T ĂNG C ƯỜNG HO ẠT ĐỘ NG TH Ể L ỰC 17 1. M ột s ố khái ni ệm c ơ bản v ề ho ạt độ ng th ể l ực 17 2. Vai trò c ủa ho ạt độ ng th ể l ực đố i v ới h ọc sinh tiểu h ọc 19 3. Hướng d ẫn th ực hành ho ạt độ ng th ể l ực cho h ọc sinh trong tr ường tiểu h ọc 19 3.1. M ục đích, yêu c ầu 19 3.2. N ội dung và hình th ức ho ạt độ ng th ể l ực 20 3.3. Ph ươ ng pháp gi ảng d ạy (h ướng d ẫn) ho ạt độ ng th ể l ực ở tiểu h ọc 22 4. Vai trò và trách nhi ệm c ủa nhà tr ườ ng, gia đình, xã h ội trong vi ệc t ăng c ườ ng ho ạt động th ể l ực h ọc sinh 24 4.1. Vai trò và trách nhi ệm của nhà tr ường 24 4.2. Vai trò và trách nhi ệm c ủa gia đình 26 4.3. Vai trò và trách nhi ệm c ủa xã h ội 27 PH ẦN 3. TRUY ỀN THÔNG V Ề DINH D ƯỠ NG H ỢP LÝ VÀ HO ẠT ĐỘ NG TH Ể LỰC TRONG TR ƯỜNG H ỌC 28 1. M ục đích 28 2. M ột s ố thông điệp truy ền thông ch ủ ch ốt 28 3. H ướng d ẫn s ử d ụng m ột s ố lo ại tài li ệu truy ền thông 29 4. M ột s ố hình th ức truy ền thông trong tr ườ ng h ọc 31 PH Ụ L ỤC 1. M ột s ố trò ch ơi rèn s ức kh ỏe 38 PH Ụ L ỤC 2. G ợi ý m ột s ố bài gi ảng v ề s ức kh ỏe 52 PH Ụ L ỤC 4. BMI theo tu ổi 83
5. DANH M ỤC CH Ữ VI ẾT T ẮT BMI Ch ỉ s ố kh ối c ơ th ể TCYTTG Tổ ch ức Y t ế th ế gi ới HĐTL Ho ạt độ ng th ể l ực 1
6. PH ẦN 1. DINH D ƯỠNG H ỢP LÝ Ti ểu h ọc là l ứa tu ổi mà c ơ th ể và tâm lý bắt đầ u chuy ển qua m ột giai đoạn m ới rất quan tr ọng cho vi ệc phát tri ển th ể ch ất và tinh th ần đó là chu ẩn b ị b ước sang tu ổi ti ền d ậy thì v ới t ốc độ t ăng tr ưởng nhanh. Bên c ạnh đó, tr ẻ đang tu ổi v ận độ ng, h ọc t ập nhi ều và ch ưa t ự bi ết ch ăm sóc b ản thân. Chính vì v ậy, s ự ch ăm sóc và nuôi d ưỡ ng tr ẻ c ủa gia đình và nhà tr ườ ng góp ph ần rất quan tr ọng để giúp tr ẻ phát tri ển t ối đa v ề t ầm vóc và k ết qu ả h ọc t ập t ốt h ơn. Hi ện nay, s ự phân c ực v ề điều ki ện kinh t ế - xã h ội, l ối s ống và th ực hành ăn uống đã đư a đến h ậu qu ả là bên c ạnh tình tr ạng suy dinh d ưỡng còn c ần ti ếp t ục ph ải quan tâm, đã xu ất hi ện tình tr ạng th ừa cân béo phì có nguy h ại không kém. Đây là hi ện t ượng “Gánh n ặng kép” v ề dinh d ưỡng ở n ước ta. Chính vì v ậy, dinh dưỡng h ợp lý là m ột y ếu t ố ch ủ ch ốt để duy trì và nâng cao s ức kho ẻ, kéo dài tu ổi th ọ và h ạ th ấp t ỷ l ệ t ử vong. Cùng v ới nh ững n ỗ l ực nh ằm đẩ y lùi suy dinh dưỡng do thi ếu protein n ăng l ượng, các b ệnh do thi ếu vitamin A, thi ếu máu do thi ếu s ắt, thi ếu i ốt và thi ếu k ẽm thì vi ệc ki ểm soát s ự gia t ăng các b ệnh không lây nhi ễm liên quan đến dinh d ưỡng không h ợp lý cũng đang là m ột thách th ức lớn đố i v ới ngành Dinh d ưỡng. Các b ệnh m ạn tính nh ư: béo phì, đái tháo đường, t ăng huy ết áp, b ệnh tim m ạch là m ối quan tâm hàng đầu c ủa các n ước đã phát tri ển nh ưng hi ện nay nh ững bệnh này đang ngày càng tr ở thành v ấn đề s ức kh ỏe c ộng đồ ng ở các n ước đang phát tri ển trong đó có Vi ệt Nam. Nguyên nhân c ủa b ệnh m ạn tính không lây nhi ễm là do ch ế độ ăn, l ối s ống và y ếu t ố di truy ền. Y ếu t ố di truy ền khó thay đổi nh ưng ch ế độ ăn và l ối s ống có th ể điều ch ỉnh được nên có th ể gi ảm b ớt gánh n ặng và r ủi ro c ủa các b ệnh m ạn tính không lây liên quan đến dinh d ưỡng gây nên. 1. Vai trò và ngu ồn th ực ph ẩm cung c ấp một s ố ch ất dinh d ưỡng 1.1. Ch ất đạ m (Protein-Protid) - Vai trò: xây d ựng và tái t ạo t ất c ả các mô c ủa c ơ th ể; tham gia điều hòa ho ạt động c ơ th ể; cung c ấp năng l ượng (1 gam ch ất đạ m cung c ấp 4 Kcal). - Ngu ồn th ực ph ẩm giàu ch ất đạ m: có nhi ều trong th ức ăn có ngu ồn g ốc độ ng vật nh ư th ịt, cá, tr ứng, s ữa, tôm, v.v. Ch ất đạ m c ũng có trong th ức ăn có ngu ồn g ốc th ực v ật nh ư: đậu, đỗ , l ạc, v ừng, g ạo, v.v. 1.2. Ch ất béo (Lipid) - Vai trò: cung c ấp năng l ượng (1 gam ch ất béo cung c ấp 9 Kcal) và là ngu ồn dự tr ữ năng l ượng chính của c ơ th ể. Mô m ỡ có ch ức n ăng t ạo hình, điều hòa ho ạt độ ng c ủa c ơ th ể, hòa tan vitamin tan trong ch ất béo (vitamin A, D, E, K), cần thi ết cho quá trình ch ế bi ến nhi ều lo ại th ức ăn, t ạo cảm giác ngon mi ệng và làm ch ậm c ảm giác đói sau b ữa ăn. - Ngu ồn th ực ph ẩm giàu ch ất béo: 2
7. + Th ực ph ẩm có ngu ồn g ốc độ ng v ật có hàm l ượng lipid cao là th ịt m ỡ, m ỡ cá, b ơ, s ữa, phomat, kem, lòng đỏ tr ứng, v.v. + Th ực ph ẩm có ngu ồn g ốc th ực v ật có hàm l ượng lipid cao là d ầu th ực v ật, lạc, v ừng, đậ u t ươ ng, h ạt điều, h ạt d ẻ, cùi d ừa, v.v. 1.3. Ch ất b ột đường (Tinh b ột-Glucid) - Vai trò: cung c ấp năng l ượng (1gam glucid cung c ấp 4 Kcal), tham gia c ấu t ạo tế bào và các mô c ủa c ơ th ể; tham gia chuy ển hóa lipid; giúp c ơ th ể gi ữ được hằng đị nh n ội môi. - Ngu ồn th ực ph ẩm giàu ch ất b ột đường: ch ủ y ếu có nhi ều trong th ực ph ẩm có ngu ồn g ốc th ực v ật nh ư ng ũ c ốc, rau c ủ, qu ả chín, đường m ật. Trong th ức ăn có ngu ồn g ốc độ ng v ật ch ỉ có s ữa là có nhi ều glucid. 1.4. Ch ất x ơ Cải thi ện ch ức n ăng ru ột già, ch ống táo bón, gi ảm cholesterol máu, h ỗ tr ợ điều tr ị b ệnh đái tháo đường, giúp điều ch ỉnh cân n ặng. Ngu ồn th ực ph ẩm giàu ch ất x ơ là rau, c ủ, qu ả, đậ u đỗ , g ạo nguyên cám, g ạo l ứt, bánh mì đen, v.v. 1.5. Vitamin và khoáng ch ất - Vitamin A: tan trong ch ất béo, c ần thi ết cho cơ quan th ị giác, sinh s ản, phát tri ển, phân bào, sao chép gen và ch ức n ăng mi ễn d ịch. Gan là c ơ quan chuy ển hóa ti ền vitamin A thành vitamin A của c ơ th ể, vì v ậy gan là th ức ăn giàu vitamin A.Ti ền vitamin A có nhi ều trong các lo ại c ủ/qu ả có màu vàng/ đỏ, các lo ại rau có màu xanh s ẫm, các lo ại d ầu ăn , bơ, s ữa, kem, tr ứng, th ịt, cá, tôm, cua cũng là ngu ồn th ực ph ẩm giàu ti ền vitamin A. - Vitamin D: tan trong ch ất béo, cân b ằng n ội môi, điều hòa n ồng độ canxi trong máu, cần thi ết cho vi ệc t ạo và duy trì x ươ ng, răng và cho ho ạt độ ng c ủa hệ th ần kinh - cơ. Vitamin D còn tham gia vào điều hòa m ột s ố men, bài ti ết insulin, hormon c ận giáp, h ệ mi ễn dich, h ệ sinh s ản và da. Th ực ph ẩm giàu vitamin D có ngu ồn g ốc độ ng v ật nh ư tr ứng, s ữa, b ơ, gan cá. 80% vitamin D cung c ấp cho c ơ th ể có vai trò t ừ ánh n ắng m ặt tr ời. Vitamin E: là m ột ch ất ôxy hóa, có vai trò trong ki ểm soát quá trình đông máu c ủa ti ểu c ầu, phòng ch ống ung th ư, phòng b ệnh đụ c th ủy tinh th ể và viêm kh ớp. Vitamin E còn tham gia vào quá trình chuy ển hóa c ủa nucleic và protein, ch ức n ăng c ủa ti lạp th ể c ũng nh ư quá trình s ản xu ất m ột s ố hormon. Ngu ồn th ực ph ẩm giàu vitamin E là d ầu ăn và th ức ăn độ ng v ật. - Vitamin C: t ạo collagen, m ột protein c ấu trúc c ủa mô liên k ết, x ươ ng, r ăng, sụn, da và mô s ẹo. Thi ếu vitamin C gây ch ậm li ền v ết th ươ ng, v ỡ thành mao mạch, r ăng và x ươ ng không t ốt. Vitamin C c ũng là m ột ch ất ch ống ôxy hóa quan tr ọng c ủa c ơ th ể. Vitamin C h ỗ tr ợ h ấp thu canxi và s ắt. Vitamin C có nhi ều trong qu ả chín,rau có lá, gan và th ận. - Vitamin B9 (acid folic): quan tr ọng trong t ổng h ợp purin và pyrimidin, hình thành nhân hem c ủa hemoglobin. Acid folic là thành t ố trung tâm c ủa quá trình t ạo h ồng c ầu. Thi ếu acid folic làm t ăng t ỷ l ệ tr ẻ s ơ sinh không đủ cân và 3
8. thi ếu máu nguyên h ồng c ầu kh ổng l ồ c ủa ng ười m ẹ, gây ra các khuy ết t ật ống thần kinh ngay t ừ th ời k ỳ bào thai. Rau có màu xanh đậm, gan, tr ứng là ngu ồn th ực ph ẩm giàu folat. - Sắt: đóng vai trò quan tr ọng trong trao đổ i điện t ử, ki ểm soát quá trình t ổng hợp ADN. S ắt là m ột thành ph ần quan tr ọng trong t ổng h ợp hemoglobin (hồng cầu) và myoglobin (trong c ơ). Ngoài ra, s ắt còn tham gia vào hô h ấp t ế bào, có ch ức n ăng hình thành và phát tri ển h ồng c ầu và c ấu trúc c ủa não. Ngu ồn th ực ph ẩm giàu s ắt là gan động v ật, th ịt có màu đỏ, rau có màu xanh sẫm, đậu đỗ . - Kẽm: có trong thành ph ần c ủa h ơn 300 lo ại men; tham gia t ổng h ợp, phân gi ải acid nucleic và protein; vừa có c ấu trúc v ừa tham gia vào duy trì ch ức năng c ủa não b ộ; tham gia điều hòa ch ức n ăng c ủa h ệ th ống n ội ti ết và có trong thành ph ần các hormon (tuy ến yên, tuy ến th ượng th ận, tuy ến sinh d ục, v.v); làm gi ảm độ c tính c ủa các kim lo ại độ c (nhôm, asen, cardimi, ); góp ph ần vào quá trình gi ảm lão hóa; hoạt hóa h ệ th ống mi ễn d ịch; giúp cho quá trình h ấp thu và chuy ển hóa các nguyên t ố khác c ần thi ết cho s ự s ống nh ư đồng, mangan, magiê, v.v. Kẽm có nhi ều trong th ịt, cá, tôm, cua, mầm c ủa các lo ại h ạt. - Canxi: tham gia vào quá trình t ạo x ươ ng, r ăng; tham gia các ph ản ứng sinh hoá. Th ức ăn giàu canxi bao g ồm s ữa, các ch ế ph ẩm c ủa s ữa, phomát, rau có màu xanh th ẫm, m ột s ố lo ại ng ũ c ốc và đậu đỗ . Ngoài ra, th ịt, cá, cua c ũng cung c ấp m ột l ượng nh ỏ canxi. Th ực ph ẩm có b ổ sung canxi: bánh m ỳ, bánh quy, n ước cam, ng ũ c ốc ăn li ền. - I ốt: có ch ức n ăng t ạo hormon tuy ến giáp; tham gia điều hoà phát tri ển c ơ th ể, phát tri ển não; tham gia chuy ển hoá β-caroten thành vitamin A, t ổng h ợp protein, h ấp thu ch ất b ột đường trong ru ột non. Có vai trò quan tr ọng trong quá trình sinh s ản. Th ực ph ẩm giàu i ốt nh ư cá bi ển và h ải s ản, mu ối có t ăng cường i ốt. 2. Nhu c ầu dinh d ưỡng cho h ọc sinh ti ểu h ọc 2.1. Nhu c ầu dinh d ưỡng khuy ến ngh ị cho h ọc sinh ti ểu h ọc (6-11 tu ổi) Từ 6 tu ổi, tr ẻ b ắt đầ u đi h ọc, các ch ất dinh d ưỡng cung c ấp h ằng ngày không ch ỉ để tr ẻ phát tri ển v ề th ể ch ất, mà còn cung c ấp n ăng l ượng cho tr ẻ h ọc t ập và vui ch ơi. Vì v ậy, h ằng ngày c ần cung c ấp cho tr ẻ b ữa ăn cân đối và h ợp lý v ới đủ 4 nhóm ch ất. Bảng 1: Nhu c ầu n ăng lượng và các ch ất sinh n ăng l ượng cho tr ẻ 6-11 tu ổi Năng l ượng Năng l ượng Năng l ượng Năng l ượng Protein Nhóm tu ổi (gi ới) Protein/NL Lipid/NL Glucid/NL (Kcal/ngày) (g/ngày) tổng s ố (%) tổng s ố (%) tổng s ố (%) 6 tu ổi (Chung 2 gi ới) 1,470 44 - 55 7 - 9 tu ổi (Chung 2 gi ới) 1,825 55 - 64 12-15 20-25 60-65 Tr ẻ trai 2,110 63 - 74 10 - 11 tu ổi Tr ẻ gái 2,010 60- 70 4
9. Bảng 2. Nhu c ầu ch ất khoáng cho tr ẻ 6-11 tu ổi Canxi I ốt Sắt (mg) Kẽmd (mg) Nhóm tu ổi/gi ới (mg) (mcg) 5%a 10%b 15%c Tốt Vừa Kém 6 tu ổi 600 90 12,6 8,4 6,3 3,1 5,1 10,3 7-9 tu ổi 700 90 17,8 11,9 8,9 3,3 5,6 11,3 Tr ẻ trai 29,2 19,5 14,6 5,7 9,7 19,2 Tr ẻ gái 10-11 (ch ưa có 1000 120 28,0 18,7 14,0 tu ổi kinh nguyêt ) 4,6 7,8 15,5 Tr ẻ gái( có kinh nguyêt ) 65,4 43,6 32,7 a Lo ại kh ẩu ph ần có giá tr ị sinh h ọc s ắt th ấp (kho ảng 5% s ắt được h ấp thu): khi ch ế độ ăn đơn điệu, lượng th ịt ho ặc cá 90g/ngày ho ặc l ượng vitamin C>75 mg/ngày. d Hấp thu t ốt: giá tr ị sinh h ọc k ẽm t ốt = 50 % (kh ẩu ph ần có nhi ều protid độ ng v ật ho ặc cá); Hấp thu v ừa: giá tr ị sinh h ọc k ẽm trung bình = 30 % (kh ẩu ph ần có v ừa ph ải protid độ ng v ật ho ặc cá: t ỷ s ố phytat-kẽm phân t ử là 5:15). Hấp thu kém: giá tr ị sinh h ọc k ẽm th ấp. Bảng 3. Nhu c ầu các vitamin và ch ất x ơ cho tr ẻ 6-11 tu ổi (chung 2 gi ới) Nhóm Vitamin Vitamin Vitamin Vitamin Vitamin Ch ất x ơ tu ổi A (mcg) D (mcg) E (mg) C (mg) B9 (mcg) (g) 6 tu ổi 450 5 6 30 7-9 tu ổi 500 5 7 35 300 20 10-11 tu ổi 600 5 10 65 400 Bảng 4: Nhu c ầu th ực ph ẩm gợi ý trong 1 ngày cho tr ẻ 6-11 tu ổi STT Tên th ực ph ẩm Nhu c ầu/ngày Ch ất b ột đường 1 Gạo (g) 200-280 Ch ất đạ m 2 Th ịt (g) 70-100 3 Cá/tôm * (g) 70 4 Đậu ph ụ (g) 30 5 Tr ứng (qu ả) 0,5-1 6 Sữa (ml) 300-500 Ch ất béo 7 Dầu/m ỡ (g) 20 - 25 6
10. Vitamin và khoáng ch ất 8 Rau xanh * (g) 120-250 9 Qu ả chín * (g) 120-150 *: Là ph ần s ống s ạch đã lo ại b ỏ v ỏ, x ươ ng, nh ặt b ỏ ph ần già 2.2. Th ực hi ện dinh d ưỡng hợp lý cho tr ẻ em - Ăn đủ bốn nhóm ch ất trong m ỗi b ữa ăn: ch ất b ột đường, ch ất đạ m, ch ất béo, vitamin và ch ất khoáng. - Ăn ph ối h ợp nhi ều lo ại th ực ph ẩm (ít nh ất 20 lo ại th ực ph ẩm m ỗi ngày) và th ường xuyên thay đổi món, tránh ch ỉ ăn m ột vài lo ại th ực ph ẩm nh ất đị nh. - Ăn th ức ăn giàu đạm v ới t ỷ l ệ cân đố i gi ữa ngu ồn độ ng v ật và th ực v ật, nên t ăng c ường ăn cá. - Sử d ụng ch ất béo ở m ức h ợp lý, chú ý ph ối h ợp gi ữa d ầu th ực v ật và m ỡ động v ật. - Khuy ến khích tr ẻ ăn nhi ều rau, để tránh táo bón, đồ ng th ời cung c ấp nhi ều vi ch ất dinh d ưỡng c ần thi ết cho sự phát tri ển của tr ẻ. - Ăn đúng b ữa, không ăn v ặt; không ăn bánh, k ẹo, n ước ng ọt tr ước b ữa ăn - Tr ẻ c ần được ăn b ữa sáng đầ y đủ . - Sử d ụng s ữa và các s ản ph ẩm c ủa s ữa phù h ợp với m ỗi l ứa tu ổi. - Không ăn m ặn (<4 gam/ngày), ăn mu ối i ốt. - Lựa ch ọn và s ử d ụng th ức ăn, đồ u ống đả m b ản an toàn v ệ sinh. S ử d ụng nước s ạch. - Uống đủ n ước chín hàng ngày (1-1,5lít/ngày), h ạn ch ế uống đồ ng ọt. - Th ực hi ện n ếp s ống n ăng độ ng, t ăng c ường ho ạt động th ể l ực đề u đặ n, duy trì cân n ặng ở m ức h ợp lý. 2.3. Nguyên t ắc xây d ựng kh ẩu ph ần - Bữa ăn c ần đả m b ảo nhu c ầu v ề: năng l ượng, ch ất dinh d ưỡng, cân đố i và h ợp lý. - Xây d ựng th ực đơn t ừ 7-10 ngày: điều hòa l ượng th ực ph ẩm, tổ ch ức công vi ệc ch ế bi ến, chi tiêu, thay đổi h ợp lý các món ăn. - Số b ữa và giá tr ị năng l ượng từng b ữa d ựa vào: tuổi, mức ho ạt độ ng th ể l ực, điều ki ện s ống. Chú ý: kho ảng cách các b ữa ăn: 4 -6 gi ờ, không được b ỏ b ữa sáng. - Th ể tích, m ức d ễ tiêu, giá tr ị n ăng l ượng c ủa các b ữa ăn: + Th ể tích, m ức d ễ tiêu t ỷ l ệ v ới giá tr ị n ăng l ượng. + Không nên: m ột b ữa ăn th ức ăn khó tiêu, b ữa sau ăn th ức ăn th ể tích l ớn, nghèo n ăng l ượng. 7
11. - Đảm bảo tính đa d ạng c ủa m ỗi b ữa ăn: + Cần chú ý tính đa d ạng c ủa b ữa chính; + Mỗi b ữa c ần có đủ 4 nhóm th ực ph ẩm; + Nhi ều lo ại th ực ph ẩm trong cùng nhóm; + Một ph ần rau, qu ả nên ăn t ươ i; + Món ăn phong phú v ề màu s ắc, mùi v ị. - Tính toán giá tr ị dinh d ưỡng và tính cân đối c ủa kh ẩu ph ần. - Đánh giá và ki ểm tra: sau khi xây d ựng th ực đơn c ần ph ải ki ểm tra, đánh giá xem đã đáp ứng các b ước xây d ựng th ực đơn ở trên ch ưa. - Th ực đơ n m ẫu (ở tr ường): Bảng 5: Th ực đơn tham kh ảo Gi ờ Th ứ 2 Th ứ 3 Th ứ 4 Th ứ 5 Th ứ 6 1. Cơm: 1. C ơm: 1. Cơm: 1. Cơm: 1. C ơm: 2 bát (120g g ạo) 2 bát (120g gạo) 2 bát (120g g ạo) 2 bát (120g g ạo) 2 bát (120g g ạo) 2. Đậu ph ụ viên 2. Th ịt bò xào 2. Tôm rang: 2. Th ịt s ốt cà 2. Th ịt gà rang th ịt s ốt cà chua giá chua Đậu ph ụ: 70g Th ịt bò: 50g Tôm đồng: 50 g Th ịt n ạc: 50g Th ịt gà: 100 g Giá đậu xanh: Th ịt n ạc vai: 50g Mỡ/d ầu: 5 g Cà chua: 50g Bữa 100g tr ưa Cà chua: 20 g Mỡ/d ầu: 10g Mỡ/d ầu: 5 g 3. Canh m ồng 3. Canh cà 3. Canh khoai 3. Canh bí n ấu 3. B ắp c ải xào tơi chua nấu x ươ ng tôm Mồng t ơi: 100g Cà chua: 50g Khoai tây: 100 g Bắp c ải: 100g Bí xanh: 100g Bột tôm: Mỡ/d ầu: 5 g Nước x ươ ng Mỡ/d ầu: 5g Tôm: 10g Cà chua: 10 g Mỡ/d ầu: 5g Bữa Chu ối tiêu: 1 qu ả Sữa đậ u nành: Quýt: 1 qu ả Sữa đậ u nành: ph ụ Sữa đậ u nành: Sữa t ươ i: 180ml 200ml Bánh ng ọt: 1 cái 200 ml chi ều 100 ml Bánh quy: 1 cái 2.4. Nguyên t ắc thay th ế th ực ph ẩm - Ch ỉ thay th ế th ực ph ẩm trong cùng nhóm: Ví d ụ: thay th ế g ạo b ằng bánh mì, ngô, mì sợi, bánh ng ọt. Thay th ế th ịt b ằng tr ứng, cá, tôm, đậu ph ụ v.v. 8
12. - Khi thay th ế c ần chú ý tính l ượng t ươ ng đươ ng để giá tr ị dinh d ưỡng không bị thay đổ i do n ăng l ượng và giá tr ị dinh d ưỡng c ủa m ỗi th ực ph ẩm trong cùng nhóm là khác nhau. Ví d ụ: = = 100 gam 140 gam 320 gam Gạo Bánh mì Bún = = = 100 gam 100 gam 2 qu ả 180 gam Th ịt Cá Tr ứng Đậu ph ụ 9
13. = = = 100 gam 100 gam 130 gam 80 gam Khoai lang Khoai sọ Khoai tây Sắn - Khi c ần thi ết có th ể thay th ế các th ực ph ẩm thu ộc nhóm có tính ch ất t ươ ng t ự Ví d ụ: có th ể thay th ế th ịt b ằng đậ u ph ụ, đậ u đỗ ho ặc pho mát. Bảng 6: So sánh giá tr ị dinh d ưỡng gi ữa đậ u t ươ ng và th ịt Thành phần Đậu t ươ ng Th ịt bò Th ịt l ợn n ạc Nặng l ượng (Kcal) 400 118 139 Ch ất đạ m (g) 34 21 19 Ch ất béo (g) 18,4 3,8 7 Canxi (mg) 165 12 7 Sắt (mg) 11 3,1 1 3. Ph ươ ng pháp đánh giá và phân lo ại tình tr ạng dinh d ưỡng ở tr ẻ 6-11 tu ổi 3.1. Ph ươ ng pháp đánh giá tình tr ạng dinh d ưỡng Tổ ch ức Y tế Thế giới khuy ến ngh ị ch ỉ s ố kh ối c ơ th ể (BMI) theo tu ổi để đánh giá tình trạng dinh dưỡng cho các đối t ượng t ừ 5 tu ổi tr ở lên nh ư sau: Công th ức tính BMI: Cân nặng (kg) BMI = 2 Chiều cao (m) 10
14. Đánh giá tình tr ạng dinh d ưỡng (xem ph ụ l ục 4): - Suy dinh d ưỡng: BMI <75th percentile. - Bình th ường: BMI t ừ 75-85th percentile. - Th ừa cân: BMI ≥85 - 94,9th percentile. - Béo phì: BMI ≥ 95th percentile. Dựa vào k ết qu ả đánh giá tình tr ạng dinh d ưỡng c ủa t ừng h ọc sinh, giáo viên sẽ thông báo cho ph ụ huynh học sinh là con c ủa h ọ có tình tr ạng dinh d ưỡng bình th ường hay là b ị suy dinh d ưỡng ho ặc th ừa cân/béo phì. Để t ừ đó có s ự ph ối h ợp ch ặt ch ẽ gi ữa gia đình và nhà tr ường trong vi ệc ch ăm sóc dinh d ưỡng đố i v ới nh ững tr ẻ b ị suy dinh d ưỡng hoặc th ừa cân/béo phì. 3.2. Suy dinh d ưỡng và bi ện pháp phòng ch ống - Định ngh ĩa: Suy dinh d ưỡng là tình tr ạng c ơ th ể không được cung c ấp đủ năng l ượng và ch ất đạ m c ũng nh ư các y ếu t ố vi l ượng khác để đả m b ảo cho c ơ th ể phát tri ển bình th ường. - Hậu qu ả của suy dinh d ưỡng: + Tăng t ỉ l ệ t ử vong. + Tăng các nguy c ơ mắc bệnh. + Ch ậm phát tri ển th ể ch ất. + Ch ậm phát tri ển tâm th ần. + Gi ảm thành tích h ọc t ập, gi ảm n ăng su ất lao độ ng. - Bi ện pháp phòng ch ống suy dinh d ưỡng: + Cung c ấp kh ẩu ph ần đủ dinh d ưỡng, đa d ạng và cân đối. + Đảm b ảo an toàn th ực ph ẩm. + Khám s ức kh ỏe và cân tr ẻ đị nh k ỳ. + Phòng và điều tr ị các b ệnh nhi ễm khu ẩn, tiêu ch ảy. + Gi ữ v ệ sinh cá nhân, t ẩy giun 6 tháng m ột l ần cho tr ẻ t ừ 2 tu ổi tr ở lên. + Bổ sung các vi ch ất cho tr ẻ (S ắt, k ẽm, vitamin A, iod ) 11
15. 3.3. Th ừa cân/béo phì và bi ện pháp ki ểm soát - Định ngh ĩa: + Th ừa cân là tình tr ạng cân n ặng v ượt quá cân n ặng "nên có" so v ới chi ều cao. + Béo phì là tình tr ạng tích lu ỹ m ỡ thái quá và không bình th ường m ột cách cục bộ hay toàn thể tới mức ảnh hưởng xấu đến sức khoẻ. - Tác h ại c ủa th ừa cân/béo phì + Tăng t ỷ l ệ m ắc b ệnh: đái tháo đường typ 2, nguy c ơ b ệnh tim m ạch, r ối lo ạn lipid máu, gan nhi ễm m ỡ và s ỏi m ật. + Dậy thì s ớm. + Rối lo ạn chuy ển hóa x ươ ng, d ễ b ị bong gân m ắt cá chân. + Ảnh h ưởng tâm lý xã h ội. - Các y ếu t ố nguy c ơ c ủa b ệnh th ừa cân/béo phì + Kh ẩu ph ần ăn và t ập quán dinh d ưỡng. + Ít ho ạt độ ng độ ng th ể l ực. + Yếu t ố di truy ền. + Yếu t ố kinh t ế xã h ội. + Ng ủ ít. + Suy dinh d ưỡng thể thấp còi khi nh ỏ. - Dự phòng th ừa cân/béo phì + Khuy ến khích ho ạt độ ng th ể l ực và l ối s ống n ăng động. Gi ảm th ời gian ng ồi xem Tivi và ch ơi điện t ử ( đây la nh ững hành vi làm gi ảm ho ạt độ ng th ể l ực và t ạo thói quen ăn v ặt). + Khuy ến khích ch ế độ ăn h ợp lý: cung c ấp đủ n ăng l ượng theo nhu c ầu khuy ến ngh ị c ủa nhóm tu ổi; gi ảm ăn th ức ăn nhi ều ch ất béo, đường ng ọt; tăng c ường ăn rau, c ủ, qu ả. Hạn ch ế ăn quà v ặt. + Ki ểm soát cân n ặng, h ướng d ẫn cho h ọc sinh tự ki ểm tra cân n ặng c ủa mình th ường xuyên. + Tăng c ường hi ểu bi ết c ủa c ộng đồ ng v ề béo phì và các b ệnh m ạn tính có liên quan đến béo phì. Cả gia đình và th ầy cô cùng quan tâm khi h ọc sinh có chi ều h ướng th ừa cân. 12
16. 4. Nh ững l ưu ý trong kh ẩu ph ần ăn c ủa tr ẻ ti ểu h ọc 4.1. Hạn ch ế s ử d ụng th ực ph ẩm ch ế bi ến s ẵn, đồ ăn nhanh/ ăn v ăt Nh ững th ực ph ẩm này: - Nhi ều ch ất béo. - Lượng đạ m cao. - Nhi ều mu ối. - Ít ch ất x ơ, vitamin và ch ất khoáng. - Tăng nguy c ơ m ắc các b ệnh m ạn tính. - Tăng nguy c ơ ng ộ độ c th ực ph ẩm: ô nhi ễm vi sinh v ật, ô nhi ễm hóa ch ất (chất b ảo qu ản, ch ất ch ống ôxy hóa, ph ẩm màu, ch ất làm ng ọt, ch ất nh ũ hoá, ổn đị nh, và làm đặc, h ương li ệu) không được phép s ử d ụng. 4.2. Tr ẻ c ần được ăn sáng th ường xuyên - Là b ữa ăn quan tr ọng nh ất trong ngày vì cung c ấp n ăng l ượng cho m ột ngày mới. - Giúp cho b ộ não ho ạt độ ng trong tr ạng thái t ốt nh ất, t ăng thành tích h ọc t ập. - Điều ch ỉnh quá trình trao đổi ch ất giúp c ơ th ể không th ấy đói. - Ki ểm soát cân n ặng: b ỏ qua b ữa sáng và thay vào đó l ại ăn các th ức ăn có năng l ượng cao s ẽ d ẫn đế n tăng nguy c ơ t ăng cân. 4.3. Hướng d ẫn s ử d ụng mu ối cho tr ẻ ti ểu h ọc - Mu ối ăn là gia v ị có v ị m ặn được s ử d ụng h ằng ngày trong các b ữa ăn. T ổng lượng mu ối ăn vào h ằng ngày bao g ồm mu ối ăn và mu ối có trong các lo ại gia vị ch ứa nhi ều mu ối, mu ối được cho vào th ực ph ẩm ch ế bi ến s ẵn và mu ối có sẵn trong th ực ph ẩm t ự nhiên. - Giá tr ị của mu ối: + Làm t ăng v ị c ủa món ăn. + Để b ảo qu ản th ực ph ẩm, ch ống l ại tác d ụng c ủa vi khu ẩn, n ấm m ốc và làm các thành ph ần c ủa th ịt k ết h ợp v ới nhau. + Ngăn s ự lên men c ủa th ực ph ẩm. - Vai trò c ủa mu ối trong c ơ th ể: + Ki ểm soát kh ối l ượng máu, điều hòa huy ết áp. + Dẫn truy ền tín hi ệu th ần kinh. + Giúp c ơ th ể t ăng tr ưởng. + Hỗ tr ợ vi ệc h ấp th ụ các ch ất dinh d ưỡng ở trong ru ột. - Tác h ại c ủa ăn th ừa mu ối: + Tăng nguy c ơ m ắc t ăng huy ết áp và các b ệnh tim m ạch có liên quan, đặ c bi ệt là đột qu ỵ và nh ồi máu c ơ tim. 13
17. + Tăng nguy c ơ loãng x ươ ng, s ỏi th ận, ung th ư d ạ dày. - Nhu c ầu mu ối h ằng ngày: TCYTTG khuy ến ngh ị v ề nhu c ầu mu ối h ằng ngày cho tr ẻ 6-11 tu ổi là không quá 4 gam/ngày. - Cách gi ảm l ượng mu ối ăn vào: + Ch ọn th ực ph ẩm t ươ i có hàm l ượng natri th ấp. + Hạn ch ế th ực ph ẩm ch ế bi ến s ẵn, đóng h ộp, th ức ăn nhanh. + Không cho thêm mu ối ho ặc ch ấm n ước m ắm nguyên ch ất khi ăn. + Làm nh ạt th ực ph ẩm tr ước khi ch ế bi ến: r ửa n ước lã, ngâm n ước vo g ạo, ngâm gi ấm,v.v. + Chú ý trong mì chính c ũng có mu ối. + Đọc k ỹ thành ph ần dinh d ưỡng c ủa th ực ph ẩm ch ế bi ến s ẵn. 5. An toàn v ệ sinh th ực ph ẩm b ếp ăn bán trú Sức kh ỏe h ọc sinh luôn là v ấn đề được các b ậc ph ụ huynh và nhà tr ường chú tr ọng, quan tâm. B ếp ăn bán trú ph ục v ụ h ọc sinh đả m b ảo cho các em t ừng b ữa ăn đủ dinh d ưỡng và an toàn th ực ph ẩm góp ph ần r ất l ớn vào công tác ch ăm sóc sức kh ỏe h ọc sinh để nâng cao ch ất l ượng giáo dục trong nhà tr ường. B ếp ăn bán trú trong nhà tr ường c ần th ực hi ện theo Quy đị nh s ố 4128/2001/Q Đ-BYT ngày 03 tháng 10 n ăm 2001 của B ộ Y t ế v ề điều ki ện b ảo đả m an toàn th ực ph ẩm t ại các nhà ăn, b ếp ăn t ập th ể và c ơ s ở kinh doanh ch ế bi ến su ất ăn s ẵn và thông t ư số 30/2012/TT-BYT ngày 5 tháng 12 n ăm 2012 c ủa B ộ Y t ế quy đị nh v ề điều ki ện an toàn th ực ph ẩm đố i v ới c ơ s ở kinh doanh d ịch v ụ ăn u ống, kinh doanh th ức ăn đường ph ố. - Vệ sinh đố i v ới c ơ s ở: + Bếp ăn ph ải được thi ết k ế và t ổ ch ức theo nguyên t ắc m ột chiều. + Có đủ n ước s ạch để duy trì các sinh ho ạt bình th ường c ủa c ơ s ở, c ũng nh ư để cho học sinh rửa tay tr ước và sau khi ăn. - Vệ sinh đố i v ới nhân viên: + Ng ười tr ực ti ếp ch ế bi ến th ực ph ẩm, ph ục v ụ ăn u ống ph ải được h ọc ki ến th ức v ề an toàn th ực ph ẩm và n ắm v ững trách nhi ệm v ề công vi ệc. + Ng ười tr ực ti ếp ch ế bi ến th ực ph ẩm, ph ục v ụ ăn u ống ph ải được khám s ức kh ỏe tr ước khi tuy ển d ụng, đị nh k ỳ h ằng n ăm và xét nghi ệm phân ít nh ất mỗi n ăm m ột l ần. - Vệ sinh đố i v ới d ụng c ụ: + Dụng c ụ đự ng th ức ăn ph ải được r ửa s ạch, gi ữ khô. + Có dao, th ớt riêng cho th ực ph ẩm chín và th ực ph ẩm s ống. + Ch ỉ dùng các ch ất t ẩy r ửa được phép s ử d ụng trong sinh ho ạt và ch ế bi ến th ực ph ẩm; không dùng ch ất t ẩy r ửa công nghi ệp. - Vệ sinh trong ch ế bi ến, b ảo qu ản th ực ph ẩm: + Ngu ồn n ước ph ải đả m b ảo ch ất l ượng v ệ sinh. 14
18. + Nghiêm c ấm s ử d ụng các lo ại ph ụ gia th ực ph ẩm, ph ẩm m ầu, ch ất ng ọt tổng h ợp không n ằm trong Danh m ục Ph ụ gia th ực ph ẩm do B ộ Y t ế quy định. + Th ực ph ẩm ch ế bi ến ph ải t ươ i và s ạch. + Các lo ại rau qu ả t ươ i ph ải được ngâm k ỹ và r ửa ít nh ất ba l ần n ước s ạch ho ặc được r ửa s ạch d ưới vòi n ước ch ảy. + Mẫu th ực ph ẩm ph ải được l ưu gi ữ ít nh ất 24 gi ờ để đề phòng khi có ng ộ độc xảy ra. 6. Vai trò c ủa gia đình và nhà tr ường trong ch ăm sóc dinh d ưỡng c ủa tr ẻ Vai trò c ủa gia đình - Gia đình, đặc bi ệt là ng ười tr ực ti ếp ch ăm sóc tr ẻ, đóng m ột vai trò quan tr ọng trong vi ệc t ạo thành thói quen ăn u ống c ủa tr ẻ. - Cần s ự th ống nh ất quan điểm v ề nuôi d ưỡng tr ẻ gi ữa các thành viên trong gia đình. - Luôn t ạo không khí vui t ươ i trong các b ữa ăn c ủa gia đình giúp tr ẻ ăn ngon miệng h ơn. - Cha m ẹ ph ải là ng ười làm g ươ ng cho tr ẻ trong vi ệc ăn, u ống đầ y đủ dinh dưỡng. - Cần có s ự liên h ệ ch ặt ch ẽ gi ữa gia đình và nhà tr ường trong vi ệc nuôi d ạy tr ẻ. Vai trò c ủa nhà tr ường - Ch ăm sóc dinh d ưỡng cho tr ẻ là m ột trong nh ững nhi ệm v ụ quan tr ọng c ủa nhà tr ường có tổ ch ức ăn bán trú cho h ọc sinh. Thông qua khám s ức kh ỏe định k ỳ, nhà tr ường có th ể phân lo ại s ức kh ỏe cho h ọc sinh để có ch ế độ ch ăm sóc dinh d ưỡng hi ệu qu ả cho tr ẻ. - Ti ếp t ục lồng ghép giáo d ục dinh d ưỡng vào ch ươ ng trình dạy chính khóa và sinh ho ạt ngo ại khóa để gi ảng d ạy, nâng cao hi ểu bi ết c ủa h ọc sinh v ề dinh dưỡng và để c ải thi ện s ức kh ỏe cho h ọc sinh. - Luôn quan tâm ch ăm sóc đến các b ữa ăn đả m b ảo dinh d ưỡng đầy đủ , h ợp lý cho h ọc sinh trong tr ường h ọc, tạo điều ki ện thúc đẩ y các ho ạt độ ng th ể l ực để h ọc sinh luôn có s ức kh ỏe và th ể l ực t ốt, có kh ả n ăng t ập trung h ơn trong học t ập và có thành tích h ọc t ập cao. - Tạo m ối liên h ệ v ới gia đình và c ộng đồ ng trong ch ăm sóc và nuôi d ưỡng để tr ẻ phát tri ển toàn di ện c ả v ề th ể ch ất và tinh th ần. - Bảo đả m các điều ki ện v ề c ơ s ở v ật ch ất, b ếp ăn, trang thi ết b ị và d ụng c ụ nấu ăn; ngu ồn n ước s ạch, ngu ồn cung c ấp th ực ph ẩm và các quy định v ề v ệ sinh an toàn th ực ph ẩm. - Bảo đả m các yêu c ầu v ề tiêu chu ẩn c ủa ng ười tr ực ti ếp ch ế bi ến th ực ph ẩm, ph ục v ụ ăn u ống trong quá trình tuy ển d ụng và h ợp đồ ng lao độ ng. - Hướng d ẫn, t ập hu ấn cho ng ười tr ực ti ếp ch ế bi ến th ực ph ẩm, ph ục v ụ ăn uống v ề các v ấn đề b ảo đả m dinh d ưỡng phù h ợp 15
19. - Th ường xuyên ph ối h ợp v ới các ngành liên quan ki ểm tra vi ệc ch ế bi ến th ực ph ẩm và vệ sinh an toàn th ực ph ẩm đố i v ới bếp ăn c ủa nhà tr ường. 16
20. PH ẦN 2. T ĂNG C ƯỜNG HO ẠT ĐỘ NG TH Ể L ỰC 1. Một s ố khái ni ệm c ơ b ản 1.1. Hoạt độ ng th ể l ực là gì? Ho ạt độ ng th ể l ực (H ĐTL) là b ất k ỳ chuy ển độ ng c ơ th ể do cơ và x ươ ng tạo ra, trong quá trình th ực hi ện có sự bi ến đổ i làm t ăng nh ịp tim, nh ịp th ở và gây tiêu hao n ăng l ượng. HĐTL đượ c th ực hi ện theo nhi ều cách khác nhau nh ư: tham gia vào các công vi ệc lao độ ng hàng ngày, ho ạt độ ng vui ch ơi, luy ện t ập th ể d ục th ể thao và đi l ại, v.v. Các HĐTL của h ọc sinh bao gồm: gi ờ h ọc th ể d ục, vui ch ơi gi ải trí, khiêu v ũ, th ể thao tr ường h ọc, các trò ch ơi v ận độ ng và các ho ạt độ ng trong th ời gian ngh ỉ gi ữa các ti ết h ọc; đi b ộ, ch ạy nh ảy ho ặc đi xe đạ p đế n tr ường và các ho ạt độ ng ngo ại khóa, dã ngo ại, t ập luy ện các môn th ể thao, v.v. 1.2. Tần s ố, c ường độ và th ời gian ho ạt độ ng th ể l ực Hi ệu qu ả s ức kh ỏe c ủa HĐTL là t ừ s ự k ết h ợp c ủa tần s ố, cường độ và th ời gian ho ạt độ ng. - Tần s ố: là s ố l ần ho ạt độ ng th ể l ực trong m ột kho ảng th ời gian nh ất đị nh. Để đạt hi ệu qu ả và nâng cao sức kh ỏe, c ần ph ải duy trì ho ạt độ ng th ể l ực th ườ ng xuyên và đều đặ n. - Cườ ng độ : HĐTL có th ể được th ực hi ện ở nh ững c ường độ khác nhau: m ạnh, trung bình và th ấp. + Cườ ng độ m ạnh: là HĐTL ở m ức g ắng sức làm t ăng nh ịp th ở r ất nhi ều so với bình th ườ ng nh ư: gánh/vác n ặng, các môn th ể thao c ườ ng độ cao nh ư ch ạy b ộ, đá bóng, c ầu lông, đi xe đạp leo d ốc, v.v. + Cườ ng độ trung bình: là HĐTL làm nh ịp th ở t ăng h ơn so v ới bình th ườ ng nh ư: leo c ầu thang, đi b ộ nhanh, đạ p xe bình th ườ ng, b ơi l ội, khiêu v ũ, v.v. Cần ph ải HĐTL từ cườ ng độ trung bình tr ở lên m ới có hi ệu qu ả tích cực lên s ức kh ỏe. + Cườ ng độ th ấp ho ặc không ho ạt độ ng: bao gồm nh ững vận độ ng không làm t ăng nh ịp th ở (như đi xe máy, đi b ộ bình th ườ ng) ho ặc tình tr ạng không ho ặc r ất ít v ận độ ng (như ng ồi xem TV, đọ c sách/báo, ng ồi ngh ỉ, nằm ngh ỉ, v.v.). - Th ời gian: HĐTL càng kéo dài, hi ệu qu ả càng l ớn nh ưng cường độ và th ời gian HĐTL ph ải phù h ợp tình tr ạng tâm sinh lý và sức kh ỏe c ủa t ừng tr ẻ. Trong nhi ều tr ường h ợp, HĐTL c ường độ trung bình có th ể chia làm nhi ều lần và m ỗi l ần không nên dưới 10 phút. 17
21. Theo khuy ến cáo c ủa Tổ ch ức Y t ế Thế gi ới, đố i v ới tr ẻ em c ần HĐTL cườ ng độ trung bình t ổng c ộng ít nh ất 60 phút m ỗi ngày và có th ể chia làm nhi ều l ần nh ưng m ỗi l ần c ần t ừ 10 phút tr ở lên, c ộng v ới ho ạt độ ng c ường độ m ạnh ít nh ất hai lần m ột tu ần để phát tri ển m ật độ c ủa x ươ ng, s ức m ạnh c ơ b ắp và tính linh ho ạt, tăng c ường tim m ạch và hô h ấp. Nh ững ho ạt độ ng vui ch ơi điển hình c ủa tr ẻ em nh ư nh ảy, ch ạy và leo là ho ạt động t ối ưu cho s ức kh ỏe c ủa x ươ ng (xem hình: Tháp ho ạt độ ng th ể l ực). THÁP HO ẠT ĐỘ NG TH Ể L ỰC Xem ti vi , video, ch ơi điện t ử trên máy tính Ng ồi m ột ch ỗ trong th ời gian dài ÍT NH ẤT CÓ TH Ể Không v ận động Kéo giãn, u ốn d ẻo Ki ng chân, vươ n tay, múa ba lê, yoga 3-6 LẦN/TU ẦN Rèn luy ện c ơ b ắp Leo dây, hít đt, ch ng đ y 2-3 LẦN/TU ẦN Vận độ ng t ăng c ường hô h ấp-tim m ạch Bơi, đi xe đp, ch y Th ể d ục và th ể thao Đi b đưng dài, đá bóng, đánh bóng bàn, c u lông ÍT NH ẤT 3-6 L ẦN/TU ẦN Lối s ống và ho ạt độ ng h ằng ngày Đi b đ n tr ưng, ch ơi trong sân, leo c u thang, l y đ ch ơi, đi b , d n nhà HẦU H ẾT TH ỜI GIAN TRONG NGÀY LÀ T ỐT NH ẤT (Ngu ồn: pyramid.htm ) 18
22. Lưu ý: đối v ới học sinh từ 5-12 tu ổi, không nên t ập luy ện quá 2 gi ờ một ngày. Th ời gian đầ u nên cho tr ẻ ho ạt độ ng từ cường độ trung bình - th ường là 30 phút mỗi ngày - và tăng lên đều đặ n. Quan tr ọng nh ất là các ho ạt độ ng ph ải mang l ại ni ềm vui, rèn luy ện được k ỹ n ăng và phù h ợp v ới kh ả n ăng c ủa các em. 2. Vai trò của ho ạt độ ng th ể l ực đố i v ới h ọc sinh tiểu học Giúp nâng cao sức kh ỏe và phát tri ển th ể l ực: nâng cao các t ố ch ất th ể l ực nh ư: sức nhanh, s ức m ạnh, s ức b ền, s ự khéo léo, m ền d ẻo c ủa c ơ th ể. T ạo điều ki ện để c ơ th ể phát tri ển cân đố i; kích thích và t ăng c ường ho ạt độ ng c ủa h ệ hô h ấp, tu ần hoàn, tiêu hóa, làm c ơ s ở quan tr ọng cho s ự t ăng tr ưởng, phát tri ển lành mạnh và gi ảm ch ấn th ươ ng, tạo điều ki ện thu ận l ợi cho h ọc sinh h ọc t ập và rèn luy ện đạ t k ết qu ả t ốt. Giúp t ăng c ường nh ận th ức. HĐTL giúp học sinh luôn nhanh nh ẹn, tho ải mái, tiếp thu bài t ốt, cải thi ện thành tích h ọc t ập. HĐTL cũng giúp làm gi ảm c ăng th ẳng, b ồn ch ồn và thi ếu t ập trung do ph ải ng ồi liên t ục trong l ớp h ọc. Ảnh h ưởng tích c ực đế n tâm lý, giúp tr ẻ phát tri ển các quan h ệ xã h ội và d ự phòng các hành vi nguy c ơ. HĐTL xây d ựng lòng t ự tin, t ự nh ận th ức về các b ộ ph ận và hình ảnh c ơ th ể c ũng nh ư các k ỹ n ăng xã h ội quan tr ọng và các giá tr ị nh ư làm vi ệc theo nhóm, ch ơi công b ằng, khoan dung, hòa đồng v ới b ạn bè. Làm gi ảm y ếu t ố nguy c ơ b ệnh m ạn tính trong t ươ ng lai . HĐTL ở học sinh là nền t ảng cho s ức kh ỏe t ươ ng lai t ốt h ơn. Nhi ều bệnh và tình tr ạng sức kh ỏe xấu liên quan đến ít HĐTL nh ư b ệnh tim, độ t qu ỵ, béo phì, v.v. Các y ếu t ố nguy c ơ liên quan đến sự phát tri ển của các bệnh mạn tính có th ể tránh được ở tu ổi học sinh. Ví d ụ, m ật độ xươ ng, nên được thi ết l ập s ớm ở độ tu ổi học sinh là r ất quan tr ọng để ng ăn ng ừa b ệnh loãng x ươ ng sau này. 3. Hướng d ẫn th ực hành ho ạt độ ng th ể l ực cho h ọc sinh trong tr ường tiểu học 3.1. M ục đích, yêu c ầu 3.1.1. M ục đích Giúp học sinh ti ếp t ục th ực hi ện các m ục đích cơ b ản d ưới đây: - Bi ết được m ột s ố ki ến th ức, k ĩ n ăng t ập luy ện và HĐTL để gi ữ gìn s ức kho ẻ, nâng cao th ể l ực. - Rèn luy ện tác phong nhanh nh ẹn, k ỷ lu ật, thói quen t ự giác ho ạt độ ng, gi ữ gìn v ệ sinh, nếp s ống lành m ạnh và gi ảm nguy c ơ m ắc b ệnh. - Vận d ụng đúng nh ững điều đã h ọc vào n ếp sinh ho ạt ở tr ường và ngoài nhà tr ường. 3.1.2. Yêu c ầu - Về ki ến th ức + Thực hi ện m ột s ố ho ạt độ ng th ể l ực: đi, đứng, ch ạy, nh ảy, leo trèo, các k ĩ năng v ận độ ng c ơ b ản, các bài t ập th ể d ục phát tri ển chung, trò ch ơi v ận động theo tiêu chu ẩn và qui định c ủa ch ươ ng trình giáo d ục ti ểu h ọc. 19
23. + Bi ết v ận d ụng qui định v ề k ỉ lu ật và v ệ sinh an toàn khi HĐTL và các ki ến th ức đã h ọc vào n ếp sinh ho ạt ở tr ường và ngoài nhà tr ường. - Về k ĩ n ăng: thực hi ện m ột số ho ạt độ ng th ể l ực: đi, đứng, ch ạy, nh ảy, leo trèo, các k ĩ n ăng v ận độ ng c ơ b ản, các bài t ập bài th ể d ục phát tri ển chung, trò ch ơi v ận độ ng đã h ọc ở ti ểu h ọc. + Về thái độ Tự giác, tíc h c ực, t ự t ập ngoài gi ờ và bi ết tham gia các ho ạt động th ể l ực. + Bi ết cách ứng x ử v ới b ạn, nh ất là khi tham gia các HĐTL có nhi ều b ạn. + Có tác phong nhanh nh ẹn, k ỉ lu ật. 3.2. N ội dung và hình th ức ho ạt độ ng th ể l ực 3.2.1. Nội dung Dựa vào tác d ụng c ủa các lo ại hình HĐTL, chia thành các nhóm n ội dung HĐTL nh ư sau: - HĐTL tăng s ức b ền, kh ả n ăng ch ịu đự ng: Là nh ững ho ạt độ ng đòi h ỏi v ận độ ng liên t ục, làm t ăng nhanh nh ịp tim và nh ịp th ở, tăng cường quá trình trao đổi ch ất, bao g ồm nh ư đi th ường theo nh ịp, đi nhanh chuy ển sang ch ạy, ch ạy b ộ, đá bóng, khiêu v ũ, bơi, v.v - HĐTL tăng s ức m ạnh: Là nh ững ho ạt độ ng đòi h ỏi dùng s ức m ạnh c ủa c ơ b ắp để ch ống l ại s ức c ản (đẩy, kéo, mang vác, gánh, v.v), có tác d ụng phát tri ển và t ăng c ườ ng c ơ b ắp, xươ ng và c ải thi ện hình dáng c ơ th ể, bao g ồm nh ư chống đẩ y, đẩ y t ạ, kéo co, nhảy dây, bật xa, bật cao, ph ối h ợp ch ạy-bật cao, phối h ợp ch ạy-nh ảy-mang vác, v.v - HĐTL tăng s ự khéo léo và linh ho ạt: Là nh ững ho ạt độ ng đòi h ỏi u ốn, g ập, kéo dãn, v.v làm t ăng hi ệu qu ả ho ạt độ ng của kh ớp và dãn cơ, bao g ồm nh ư khiêu v ũ, bơi, th ể d ục nh ịp điệu, yoga, bài t ập phát tri ển chung c ủa h ọc sinh ti ểu h ọc (Tham kh ảo sách giáo viên ti ểu h ọc các l ớp: 1, 2, 3, 4 và 5) - HĐTL tăng c ườ ng s ự ph ối h ợp: Là nh ững ho ạt độ ng đòi h ỏi k ỹ n ăng đẩy, ném, b ắt, đánh, đá, v.v có đối kháng, có tác d ụng ph ối h ợp độ linh ho ạt, s ức m ạnh, s ức b ền để đạ t được các vận độ ng hi ệu qu ả và có định h ướng, bao g ồm nh ư bài t ập phát tri ển chung (ở sách th ể d ục ti ểu h ọc các l ớp 1, 2, 3, 4 và 5), các môn th ể thao đẩ y tạ, ném bóng, c ầu lông, bóng bàn, tung và b ắt bóng, di chuy ển tung và b ắt bóng theo nhóm; nhảy dây ki ểu chân tr ước, chân sau 3.2.2. Hình th ức ho ạt độ ng th ể l ực 3.2.2.1. Kỹ n ăng v ận độ ng c ơ b ản Kỹ n ăng v ận độ ng cơ b ản giúp cho học sinh có t ư th ế đúng, đẹp (tư th ế c ơ b ản để t ập các độ ng tác khác) và tính kỷ lu ật, lòng kiên trì trong quá trình t ập luy ện, thông qua các ho ạt độ ng phát tri ển các t ố ch ất th ể l ực. Vì th ế cần chu ẩn b ị cho 20
24. các em các k ỹ n ăng vận độ ng c ơ b ản cần thi ết để tham gia HĐTL th ường xuyên nh ư: đi, ch ạy, nh ảy, ném, đẩy, b ắt, leo trèo và các động tác đá, v.v. 21
25. 3.2.2.2. Một s ố chú ý khi ho ạt độ ng th ể l ực - Tu ổi: học sinh tiểu học có nhu c ầu và kh ả n ăng v ận độ ng khác nhau vì v ậy giáo viên c ần nghiên c ứu để đưa ra ch ương trình giáo d ục phù h ợp v ới m ỗi kh ối l ớp. - Gi ới tính: nam và n ữ có nh ận th ức, quan tâm, c ơ h ội và rào c ản khác nhau liên quan đến HĐTL. Nghiên c ứu cho th ấy học sinh nam và h ọc sinh n ữ cảm nh ận được l ợi ích c ủa HĐTL khác nhau. Học sinh n ữ có th ể quan tâm nhi ều hơn đến vi ệc kiểm soát cân n ặng và có xu h ướng tham gia vào đội múa, th ể dục nh ịp điệu ho ặc yoga mà ít có xu h ướng tham gia vào đội bóng đá, bóng chuy ền, trong khi học sinh nam th ường quan tâm đế n ho ạt độ ng c ần s ức mạnh và c ạnh tranh. - Tình tr ạng sức kh ỏe Nh ững h ọc sinh có tình tr ạng s ức kh ỏe đặ c bi ệt nh ư: khuy ết t ật, m ắc bệnh mạn tính (đái tháo đường, hen ho ặc b ệnh tim, v.v) cũng c ần HĐTL với m ức độ phù hợp. Dưới đây là một s ố HĐTL phù h ợp v ới học sinh khuy ết t ật: Hình th ức v ận độ ng phù h ợp: + Thay cho chạy ho ặc đi b ộ: lăn tròn t ừ bên này sang bên kia đệm, đi b ộ v ới bạn. + Thay cho ném bóng: lăn tròn ho ặc mang vác. Môi tr ường phù h ợp: + Đặt các gh ế trong phòng t ập th ể d ục giúp cho nh ững học sinh có khó kh ăn khi ph ải đứ ng quá lâu. Dụng c ụ, thi ết b ị phù h ợp: + Tay c ầm v ợt nh ỏ để giúp x ử lý d ễ dàng, dùng bóng cao su để d ễ dàng b ắt. Quy định và h ướng d ẫn phù h ợp: + Hai h ọc sinh t ạo thành m ột c ặp cùng t ập luy ện, l ời nói c ủa ng ười h ướng dẫn được k ết h ợp v ới t ừng độ ng tác, v.v. 3.3. Dạy/ h ọc ho ạt độ ng th ể l ực ở tiểu học - Phươ ng pháp d ạy/học ph ải thay đổ i theo h ướng tích c ực hoá h ọc sinh. Cần đổi m ới đồ ng b ộ v ề nh ận th ức và hành động. Tr ước h ết, đổi m ới cách t ổ ch ức gi ờ h ọc (gi ờ h ướng d ẫn HĐTL) sao cho khoa h ọc, phù h ợp v ới th ực t ế c ơ s ở vật ch ất c ủa tr ường, t ăng c ường cách t ổ ch ức phân nhóm (không và có quay vòng), ph ối h ợp h ợp lý gi ữa t ập đồ ng lo ạt v ới t ập l ần l ượt để t ăng th ời gian cho h ọc sinh tập luy ện đạ t đế n l ượng v ận độ ng h ợp lý. T ăng c ường v ận d ụng ph ươ ng pháp trò ch ơi, thi đấu vào gi ờ h ọc cho sinh độ ng, h ấp d ẫn, lôi cu ốn học sinh h ọc t ập. T ạo điều ki ện để h ọc sinh t ự qu ản, t ự điều khi ển và tham gia đánh giá, v.v. - Ph ối h ợp gi ữa d ạy/học ở trên l ớp v ới các ho ạt độ ng th ể d ục th ể thao ngo ại khoá (có t ổ ch ức) và t ự h ọc, t ự t ập để tạo cho h ọc sinh thói quen rèn luy ện thân th ể và tập luy ện thể dục ngoài gi ờ quy đị nh (t ối thi ểu 2 - 4 ti ết/ tu ần). 22
26. - Tổ ch ức ki ểm tra đị nh kì và phân lo ại sức kho ẻ h ọc sinh vào đầu n ăm h ọc, ti ến t ới áp d ụng dạy/học theo nhóm s ức kho ẻ. - Sưu t ầm m ột s ố trò ch ơi khác, k ết h ợp các l ời ca đồ ng giao để t ổ ch ức cho học sinh ch ơi phù h ợp v ới phong t ục, t ập quán và v ăn hoá c ủa đị a ph ươ ng nh ưng ph ải đả m b ảo: an toàn, phù h ợp v ới l ứa tu ổi, phát tri ển th ể l ực ho ặc một s ố k ĩ n ăng v ận độ ng c ơ b ản (nhanh, khéo léo, tính kiên trì, v.v). 3.4. Nhi ệm v ụ c ủa ng ườ i h ướ ng d ẫn (giáo viên) - Cần nghiên c ứu k ỹ, t ập thu ần th ục nh ững HĐTL (động tác) s ắp lên l ớp, chu ẩn b ị m ột s ố câu h ỏi v ề độ ng tác ho ặc nh ắc l ại cách th ực hi ện độ ng tác, thi ết k ế bài gi ảng tr ước khi ti ến hành lên l ớp. - Cần đầ u t ư nhi ều th ời gian cho ph ần dạy độ ng tác m ới để các em có ki ến th ức đúng c ủa độ ng tác trong m ột ti ết d ạy. - Bồi d ưỡng độ i ng ũ cán s ự lớp để các em h ướng d ẫn và hô cho các b ạn t ập. Khi cán s ự lớp điều khi ển, giáo viên quan sát l ớp để s ửa sai cho học sinh và giúp đỡ cán s ự. - Đối v ới học sinh ở vùng dân t ộc, có th ể thay th ế ho ặc điều ch ỉnh độ ng tác cho phù h ợp. - Khi gi ảng d ạy t ừng n ội dung c ụ th ể c ủa các HĐTL, giáo viên có th ể th ực hi ện theo các b ước sau đây: + Kh ởi độ ng. + Nêu tên động tác. + Làm m ẫu 1 – 2 l ần. + Vừa phân tích v ừa th ực hi ện độ ng tác, sau đó làm m ẫu hoàn ch ỉnh toàn b ộ động tác. + Hướng d ẫn cho học sinh tập ch ậm t ừng nh ịp, xen k ẽ, có th ể d ừng nh ịp để sửa sai cho học sinh. + Vừa hô, v ừa làm m ẫu để cho học sinh tập ch ậm d ưới hình th ức b ắt ch ước. + Hô nh ịp ch ậm cho học sinh tập (không gi ải thích, không làm m ẫu). + Xen k ẽ gi ữa các l ần t ập, có nh ận xét, s ửa ch ữa độ ng tác ch ưa đúng. + Ch ọn m ột s ố học sinh tập đúng lên t ập cho c ả l ớp quan sát theo nh ịp hô. + Cùng học sinh nh ận xét, đánh giá kết qu ả t ập luy ện. + Hướng d ẫn học sinh tập luy ện theo nhóm. + Tổ ch ức trình di ễn ho ặc thi đua. Mỗi l ần hô, c ần th ực hi ện kh ẩu l ệnh: “B ắt đầ u!” ho ặc “Động tác bắt đầ u!” để ng ười t ập không b ị độ ng. Sau đó hô: “Thôi!” để học sinh tr ở v ề tư th ế bình th ường. - Sau khi h ọc được m ột độ ng tác c ơ b ản, có th ể ph ối h ợp các động tác đó thành các HĐTL. - Chú ý: 23
27. + Cần phát huy vai trò c ủa ban cán s ự l ớp và các t ổ tr ưởng. + Ch ỉ ghép độ ng tác khi học sinh đã t ập đúng các t ư th ế c ơ b ản riêng l ẻ. + Tránh v ận độ ng quá s ức làm ảnh h ưởng đế n s ức kh ỏe và tâm lý c ủa học sinh. 3.5. Một s ố sai sót th ường m ắc trong k ỹ thu ật và cách s ửa Một s ố sai sót - Sai v ề t ư th ế thân ng ười ho ặc vi ph ạm k ỷ lu ật trong t ập luy ện. - Thi ếu s ự ph ối h ợp các b ộ ph ận và cơ quan trong c ơ th ể, nh ư: đi cùng chân cùng tay đều theo nh ịp, ch ưa ph ối h ợp được gi ữa th ở v ới v ận động trong quá trình đi nhanh chuy ển sang ch ạy, ho ặc b ơi. Cách s ửa - Nhắc học sinh chú ý t ư th ế thân ng ười khi th ực hi ện độ ng tác. - Khi phân tích động tác, c ần nh ấn m ạnh nh ững điểm học sinh th ường m ắc sai lầm để các em chú ý t ự s ửa sai. - Khi h ướng d ẫn th ực hi ện, nh ững t ư th ế, động tác khó, giáo viên làm ch ậm để quan sát học sinh th ực hi ện và đến v ị trí từng em t ập ch ưa đúng để sửa, sau đó m ới cho c ả l ớp t ập ti ếp, ho ặc phân nhóm nh ững học sinh tập sai để giúp các em cách sửa. - Kết h ợp v ới rèn luy ện tác phong, nền n ếp k ỉ lu ật và động viên học sinh tự giác trong t ập luy ện. 4. Vai trò và trách nhi ệm c ủa nhà tr ườ ng, gia đình, xã h ội trong vi ệc t ăng cườ ng ho ạt độ ng th ể l ực h ọc sinh 4.1. Vai trò và trách nhi ệm của nhà tr ường Vai trò - Nhà tr ường là môi tr ường hi ệu qu ả, là n ơi t ổ ch ức gi ảng d ạy, truy ền th ụ ki ến th ức và t ổ ch ức các HĐTL cho h ọc sinh theo m ục tiêu, ch ươ ng trình do Bộ Giáo d ục và Đào t ạo ban hành; thúc đẩy và tổ ch ức các HĐTL phù h ợp, đầ y đủ và an toàn cho h ọc sinh. - Cung c ấp ki ến th ức, k ỹ n ăng, th ực hành v ề dinh d ưỡng và H ĐTL để giúp các em h ọc sinh có s ức kh ỏe t ốt h ọc t ập và lao động. - Giáo d ục giúp h ọc sinh phát tri ển toàn di ện v ề Đức - Trí - Thể - Mỹ và hoàn thi ện nhân cách cho các em - Tạo điều ki ện cho h ọc sinh ti ếp c ận v ới các HĐTL: nhà tr ường là n ơi duy nh ất mà h ầu h ết các nhóm tu ổi liên ti ếp có th ể được ti ếp c ận v ới n ội dung và hình th ức đa d ạng c ủa HĐTL có s ự h ướng d ẫn c ủa giáo viên. Trong th ực t ế không ph ải h ọc sinh nào c ũng có điều ki ện tham gia các lo ại hình HĐTL ngoài nhà tr ường (ví d ụ nh ư câu lạc b ộ s ức kh ỏe, trung tâm th ể d ục th ể thao, v.v). Điều này đặc bi ệt quan tr ọng với các nhóm học sinh ít có cơ h ội ti ếp c ận với các tiêu chu ẩn giáo d ục th ể ch ất, nh ư học sinh tàn t ật ho ặc th ừa cân, v.v. 24
28. - Y t ế tr ường h ọc: + Hỗ tr ợ v ề y t ế, nâng cao s ức kh ỏe, phòng ch ống b ệnh t ật và qu ản lý sức kh ỏe. + Đảm b ảo cung c ấp các d ịch v ụ theo quy đị nh, th ực hi ện chuy ển tuy ến khi cần. Xây d ựng k ế ho ạch, quy đị nh hay xem xét các ch ươ ng trình, chính sách liên quan đến s ức kh ỏe, và l ập k ế ho ạch cho các s ự ki ện đặ c biệt. Trách nhi ệm - Trang b ị ki ến th ức và k ỹ n ăng HĐTL cho m ọi h ọc sinh. - Đảm b ảo cơ s ở v ật ch ất, đồ dùng và thi ết b ị ph ục v ụ cho HĐTL của học sinh: + Sách th ể d ục l ớp 1, 2, 3, 4, 5. + Còi th ể d ục/th ể thao: 2 cái. + Bộ tranh bài th ể d ục phát tri ển chung: 1 b ộ. + Bộ tranh v ề k ỹ n ăng v ận độ ng c ơ b ản: 01 b ộ. + Qu ả cầu đá: 50 qu ả. + Cờ nh ỏ: 10 cái. + Dây nh ảy cá nhân: 50 cái. + Dây nh ảy dài t ập th ể: 10 cái. + Qu ả bóng chuy ền ho ặc bóng đá: 4-10 qu ả. + Th ước dây dài 30 m: 1 cái. + Đồ ng h ồ th ể d ục th ể thao: 1-2 cái. + Vợt g ỗ tâng c ầu: 20 cái của tr ườ ng và m ỗi học sinh t ự mua 1 cái. + Bảng g ỗ đích: 4-10 b ảng. + Các sách tham kh ảo về th ể d ục/th ể thao, v.v. - Đảm b ảo v ề sân tập, nhà t ập: mỗi tr ườ ng/ điểm tr ườ ng có sân t ập kích th ướ c 30mx50m cho m ột l ớp t ổ chức HĐTL ho ặc sân t ập 40mx80m cho 2 l ớp t ập luy ện (theo quy đị nh hi ện hành c ủa B ộ Giáo d ục và Đào t ạo). - Đảm b ảo đủ s ố l ượng cán b ộ giáo viên, nhân viên và đáp ứng v ề trình độ chuyên môn để đả m b ảo an toàn, nâng cao ch ất l ượng, hi ệu qu ả c ủa HĐTL. - Giáo viên ph ải được đào t ạo, b ồi d ưỡng th ường xuyên nh ằm nâng cao trình độ chuyên môn nghi ệp v ụ đáp ứng v ới yêu c ầu c ủa môn h ọc th ể d ục và HĐTL. Tạo m ọi điều ki ện thu ận l ợi để học sinh được tham gia h ọc t ập và HĐTL th ường xuyên. - Giáo viên th ể d ục: Nghiên c ứu, n ắm v ững mục tiêu, ph ươ ng pháp và t ổ ch ức các ho ạt độ ng d ạy h ọc, ho ạt độ ng ngoài gi ờ lên l ớp, đồ ng th ời h ướng d ẫn các giáo viên khác ph ươ ng pháp và m ột s ố k ỹ thu ật liên quan đến môn th ể d ục và cách th ức t ổ ch ức các ho ạt độ ng t ăng c ường ho ạt độ ng th ể l ực cho h ọc sinh. - Tạo môi tr ường h ọc t ập và rèn luy ện thân thi ện, đoàn k ết giúp học sinh hứng thú khi đến tr ường. 25
29. - Tổ ch ức ki ểm tra th ể l ực cho học sinh theo quy định c ủa B ộ Giáo d ục và Đào tạo. - Đổi m ới cách đánh giá k ết qu ả h ọc t ập và rèn luy ện của học sinh theo h ướng dẫn c ủa B ộ Giáo d ục và Đào t ạo. - Th ực hi ện đầ y đủ các ch ế độ đãi ng ộ cho giáo viên theo quy hi ện hành. - Y tế tr ường h ọc: - Y tế tr ường h ọc: + Ph ối h ợp v ới b ộ ph ận giáo d ục th ể ch ất c ủa tr ường th ường xuyên đánh giá mức độ và s ự phù h ợp các H ĐTL c ủa h ọc sinh. + Qu ản lý thông tin v ề s ức kho ẻ có liên quan đến vi ệc tham gia vào H ĐTL của h ọc sinh. + Tư v ấn, truy ền thông nâng cao s ức kh ỏe cho h ọc sinh, giáo viên và cán b ộ trong tr ường h ọc; cung c ấp thông tin để giáo viên giáo d ục th ể ch ất giúp các em có ch ế độ luy ện t ập thích h ợp. + Xác định nh ững h ọc sinh không H ĐTL và có v ấn đề v ề s ức kh ỏe để t ư vấn, h ướng d ẫn. + Khuy ến khích h ọc sinh tích c ực duy trì H ĐTL. + Tư v ấn v ề H ĐTL cho h ọc sinh m ắc các b ệnh nh ư: thi ếu máu, ti ểu đườ ng, béo phì, hen, các b ệnh tim m ạch, và khi c ần thì gi ới thi ệu các em đế n các dịch v ụ y t ế thích h ợp trong c ộng đồ ng. + Sơ c ứu, c ấp c ứu ban đầ u + Nh ững tr ườ ng không có d ịch v ụ y t ế c ần ph ối h ợp v ới c ơ s ở y t ế đị a ph ươ ng để ch ăm sóc s ức kh ỏe cho h ọc sinh. 4.2. Vai trò và trách nhi ệm c ủa gia đình Vai trò - Gia đình đóng m ột vai trò quan tr ọng trong vi ệc hình thành hành vi HĐTL của tr ẻ. - Gia đình là n ơi đầu tiên mà tr ẻ em có c ơ h ội để thúc đẩ y m ột cu ộc s ống n ăng động và khuy ến khích các thành viên gia đình để được ho ạt độ ng. T ại đây, học sinh có th ể th ực hành và chia s ẻ nh ững gì các em tìm hi ểu v ề s ức kh ỏe và HĐTL ở tr ường. Trách nhi ệm - Tạo m ọi điều ki ện thu ận l ợi và động viên các em được h ọc t ập và tham gia HĐTL. - Ph ối h ợp cùng nhà tr ường và xã h ội t ăng c ường c ơ s ở v ật ch ất, trang thi ết b ị. - Luôn quan tâm đến tình hình học t ập, rèn luy ện và s ức kh ỏe c ủa các em. - Tìm hi ểu v ề s ở thích đặ c bi ệt c ủa con em mình để l ựa ch ọn, h ướng d ẫn phù hợp v ới s ở thích c ủa tr ẻ. - Cung c ấp cho các em bữa ăn v ới th ực ph ẩm b ổ d ưỡng cho s ức kh ỏe t ại nhà. 26
30. 4.3. Vai trò và trách nhi ệm c ủa xã h ội Vai trò - Sự h ỗ tr ợ của c ộng đồ ng và các ngu ồn l ực là r ất quan tr ọng cho t ăng c ường HĐTL của h ọc sinh. - Các đối tác trong c ộng đồ ng có th ể h ỗ tr ợ trong vi ệc nâng cao nh ận th ức, qu ảng bá cho các HĐTL. C ộng đồ ng có th ể đóng góp b ằng cách ủng h ộ, h ợp tác và đồng tài tr ợ các ch ươ ng trình ho ạt độ ng th ể ch ất cho tr ẻ. Trách nhi ệm - Đảm b ảo tr ường h ọc có không gian ưu tiên cho t ập th ể d ục/th ể thao. - Kết n ối nhà tr ường v ới các d ịch v ụ y t ế để thúc đẩ y và h ỗ tr ợ HĐTL của tr ẻ. - Phát tri ển công viên ho ặc sân ch ơi ở n ơi có nhi ều đấ t tr ống, làm các mái che ho ặc chuy ển đổ i/xây d ựng l ại n ơi công c ộng thành công viên và các c ơ s ở vui ch ơi gi ải trí, phát tri ển đường dành cho đi xe đạp, đi b ộ và đi b ộ đường dài. - Tạo c ơ h ội cho tr ẻ em tham gia vào các lo ại HĐTL mà trong tr ường h ọc không cung c ấp được. - Thi ết l ập môi tr ường an toàn, đường đủ ánh sáng cho ng ười đi b ộ, ch ạy b ộ và đi xe đạp. - Thành l ập Ban ch ỉ đạ o c ộng đồ ng cho vi ệc t ăng c ường HĐTL với s ự tham gia của đạ i di ện nhà tr ường. - Phát tri ển các ho ạt độ ng th ể thao ở c ộng đồ ng và các ch ươ ng trình vui ch ơi gi ải trí cho học sinh ngoài tr ường h ọc có th ể tham gia. 27
31. PH ẦN 3. TRUY ỀN THÔNG VỀ DINH D ƯỠ NG H ỢP LÝ VÀ HO ẠT ĐỘ NG TH Ể L ỰC TRONG TR ƯỜNG H ỌC 1. M ục đích - Nâng cao ki ến th ức c ủa học sinh v ề dinh d ưỡ ng h ợp lý và t ăng c ườ ng HĐTL. - Hướ ng d ẫn, khuy ến khích h ọc sinh th ực hành dinh d ưỡ ng h ợp lý và t ăng cườ ng HĐTL. - Nâng cao ki ến th ức và th ực hành c ủa cán b ộ nhà tr ườ ng, giáo viên và gia đình h ọc sinh trong h ỗ tr ợ và khuy ến khích h ọc sinh th ực hi ện dinh d ưỡ ng hợp lý và t ăng c ườ ng HĐTL. 2. M ột s ố thông điệp truy ền thông ch ủ ch ốt Để cao l ớn, kh ỏe m ạnh và thông minh, hằng ngày các em c ần ăn, u ống đúng cách, sinh ho ạt điều độ và t ăng c ườ ng v ận độ ng. N ếu ăn, u ống không đúng cách và l ườ i v ận độ ng các em s ẽ g ầy còm ho ặc béo phì, h ọc kém và d ễ m ắc các b ệnh nh ư t ăng huy ết áp, b ệnh tim, đái tháo đường, ung th ư, v.v. NH ỮNG ĐIỀU H ỌC SINH NÊN LÀM Th ực hành dinh d ưỡng h ợp lý
    Ăn nhi ều rau xanh và trái cây để cung c ấp đủ vitamin, khoáng ch ất và ch ất xơ cho c ơ th ể.
    Hạn ch ế ăn, u ống đồ ng ọt nh ư bánh, k ẹo, kem, chè, n ướ c ng ọt đóng chai, nước trái cây có thêm đường, v.v. nh ất là tr ước khi ăn c ơm và tr ước khi đi ng ủ để phòng ch ống sâu r ăng, béo phì.
    Hạn ch ế th ức ăn ch ứa nhi ều ch ất béo nh ư th ịt m ỡ, th ức ăn rán ng ập d ầu/m ỡ, ph ủ t ạng độ ng v ật, các đồ ăn nhanh nh ư gà rán, khoai tây chiên, v.v.
    Gi ảm mu ối và gia v ị ch ứa nhi ều mu ối b ằng cách:  Hạn ch ế ăn các món kho, rim, rang (th ịt kho, cá kho, tôm rang mu ối, l ạc rang mu ối, v.v).  Hạn ch ế ăn th ực ph ẩm ch ế bi ến s ẵn có nhi ều mu ối (xúc xích, d ăm bông, th ịt xông khói, d ưa mu ối, bim bim, mì tôm, v.v).  Hạn ch ế ch ấm th ức ăn vào n ước m ắm, xì d ầu, b ột canh, mu ối trong khi ăn. Nên s ử d ụng mu ối iod ho ặc b ột canh i ốt. Tăng c ường ho ạt độ ng th ể l ực
    Tích c ực tham gia các gi ờ th ể d ục ở tr ường.
    Tham gia ch ơi các trò ch ơi v ận độ ng trong gi ờ ngh ỉ gi ải lao gi ữa các ti ết h ọc.
    Tham gia các ho ạt độ ng th ể thao (nh ư đá bóng, bóng r ổ, b ơi l ội, t ập võ, múa, khiêu v ũ th ể thao, đá c ầu, c ầu lông, th ể d ục nh ịp điệu , v.v).
    Tăng c ường đi b ộ đế n tr ường và v ề nhà hằng ngày (n ếu có th ể). T ăng c ường đi c ầu thang b ộ thay cho s ử d ụng c ầu thang máy.
    Tích c ực giúp cha m ẹ làm vi ệc nhà nh ư d ọn d ẹp nhà c ửa, gi ặt qu ần áo, ph ụ giúp công vi ệc làm b ếp.
    Không nên l ườ i v ận độ ng nh ư ng ồi lâu xem tivi, ch ơi trò ch ơi điện t ử, dùng máy tính. 28
32. NH ỮNG ĐIỀU CHA M Ẹ VÀ TH ẦY CÔ CẦN LÀM
    Cho con ăn đủ 3 b ữa chính và 1-2 b ữa ph ụ trong ngày. Không nên ăn b ữa t ối quá mu ộn và ăn tr ước khi đi ng ủ. Nên b ổ sung s ữa và các s ản ph ẩm s ữa trong kh ẩu ph ần ăn.
    Sử d ụng đa d ạng th ực ph ẩm, đảm b ảo đủ 4 nhóm th ực ph ẩm là ng ũ c ốc, đạ m, ch ất béo và rau qu ả; k ết h ợp th ực ph ẩm độ ng v ật và th ực v ật.
    Tăng c ường các món lu ộc, canh; h ạn ch ế các món kho, rim, rang m ặn và th ực ph ẩm ch ế bi ến s ẵn. Nên pha loãng n ước ch ấm trong các b ữa ăn.
    Hướ ng d ẫn và khuy ến khích các con ăn nhi ều rau và trái cây, h ạn ch ế ăn ch ất béo, h ạn ch ế ăn, u ống đồ ng ọt và đồ ăn nhanh, ăn gi ảm mu ối và không để các con l ườ i v ận độ ng.
    Cha, mẹ, anh, ch ị không nên hút thu ốc trong nhà ho ặc hút thu ốc khi có các con ở bên c ạnh.
    Ở tr ường: đảm bảo duy trì ho ạt độ ng th ể d ục đầ u gi ờ, gi ữa gi ờ và các ti ết h ọc th ể d ục.
    Chú tr ọng giáo d ục cho các con có ki ến th ức, ý th ức và thói quen v ận độ ng tích cực.
    Nhà tr ường c ần quan tâm b ố trí không gian, th ời gian, d ụng c ụ và t ổ ch ức cho học sinh ch ơi các trò ch ơi v ận độ ng, t ập th ể d ục th ể thao.
    Không để các con dùng máy tính, xem tivi, ch ơi trò ch ơi điện t ử quá lâu (tổng th ời gian không quá 120 phút/ngày).
    Có s ự ph ối h ợp ch ặt ch ẽ gi ữa nhà trường và gia đình trong vi ệc giáo d ục và khuy ến khích tr ẻ ăn u ống h ợp lý, HĐTL tích c ực và tham gia các ho ạt độ ng nâng cao s ức kh ỏe c ủa c ộng đồ ng. 3. Hướng d ẫn s ử d ụng m ột s ố lo ại tài li ệu truy ền thông Nguyên t ắc chung sử d ụng tài li ệu truy ền thông: - Đáp ứng được m ục đích c ần truy ền thông. - Tất c ả m ọi ng ười đề u nhìn, nghe rõ m ọi chi ti ết chính. - Trình bày rõ và có trình t ự các chi ti ết m ột cách liên hoàn. - Luôn kèm theo l ời gi ải thích ng ắn g ọn. - Để cho học sinh h ỏi và cùng trao đổi, th ảo lu ận. - Ch ỉ đưa tài li ệu truy ền thông ra đúng lúc, khi c ần thi ết. - Trình bày xong ph ải tóm t ắt nh ững n ội dung c ơ b ản c ần ghi nh ớ. 29
33. 3.1. Tranh lật Là m ột b ộ g ồm nhi ều t ờ tranh được trình bày nối ti ếp nhau để truy ền đạ t m ột ch ủ đề th ể hi ện qua nhi ều b ước ho ặc trình bày liên hoàn nh ững ch ủ đề có liên quan đến nhau. Tranh l ật được in hàng lo ạt, th ường trình bày tranh ở m ặt tr ước và l ời h ướng d ẫn ở m ặt sau c ủa tranh. Khi truy ền đạ t thì m ặt có hình vẽ/ảnh được quay v ề phía ng ười xem, ng ười h ướng d ẫn đứ ng (ng ồi) phía sau tranh l ật để xem hướng d ẫn nội dung ở m ặt sau c ủa tranh. Tr ước khi l ật sang trang sau, ng ười h ướng d ẫn ph ải gi ải thích t ỉ m ỉ n ội dung c ủa tờ tr ước. Hãy c ố g ắng làm cho học sinh hi ểu đúng t ừng ý. Sau khi trình bày xong thì l ật l ại t ừ đầ u để tóm t ắt giúp học sinh nh ớ được các ý chính. Cu ối cùng th ảo lu ận và th ống nh ất v ới học sinh nh ững điều c ần làm. Tranh l ật th ường dùng để truy ền thông cho nhóm nh ỏ học sinh, sử d ụng trong các bu ổi h ọc ngo ại khóa, sinh ho ạt l ớp, ho ặc được cán b ộ y t ế s ử d ụng t ại phòng y t ế c ủa tr ường h ọc để hướng d ẫn, t ư v ấn cho h ọc sinh đế n ki ểm tra s ức kh ỏe. 3.2. T ờ g ấp Là m ột t ờ gi ấy có ch ữ và hình được g ấp thành nhi ều trang v ới nội dung liên hoàn gi ữa các trang. Trên m ỗi trang có ch ữ và hình ảnh th ể hi ện m ột ý c ủa ch ủ đề . L ời ít, ng ắn g ọn, d ễ hi ểu, d ễ thực hi ện, ch ữ đủ to, dễ đọ c. - Thường được dùng để truy ền thông cho cá nhân, phát cho h ọc sinh, ho ặc khi đế n các h ộ gia đình phát cho cha m ẹ h ọc sinh khi truy ền thông nhóm nên c ần s ố l ượng nhi ều. - Cách s ử d ụng khi th ảo lu ận nhóm: + Giáo viên gi ới thi ệu ch ủ đề th ảo lu ận. + Phát tờ gấp cho t ừng đố i t ượng và giành th ời gian cho đố i t ượng đọ c. + Sau khi đối t ượng đọ c h ết, giáo viên giúp th ảo lu ận b ằng cách đặ t các câu hỏi đơn gi ản. + Gi ải thích nh ững điểm mà đối t ượng ch ưa hi ểu ho ặc hi ểu ch ưa đầy đủ . Tóm t ắt nh ững n ội dung chính. + Hướng d ẫn s ử d ụng tờ gấp để đố i t ượng có th ể truy ền thông cho m ọi ng ười. - Tờ g ấp có th ể được s ử d ụng trong th ời gian dài nên nh ắc ng ười s ử d ụng c ần bảo qu ản c ẩn th ận để s ử d ụng được nhi ều l ần. 3.3. Áp phích Là m ột t ờ gi ấy kh ổ l ớn, có ch ứa các hình ảnh ho ặc ch ữ để truy ền đạ t m ột n ội dung. 30
34. Yêu c ầu v ề kích th ước: áp phích ph ải đủ l ớn, đứ ng xa 3 mét đọ c rõ ch ữ, đứ ng xa 6 mét xem rõ hình, th ường có kích th ước 60cm x 90cm. Vị trí treo áp phích - Treo, dán ở nơi công c ộng: nh ững đị a điểm d ễ nhìn th ấy, có nhi ều ng ười qua lại nh ư góc truy ền thông, hành lang l ớp h ọc, b ảng thông tin ở sân tr ường, nhà ăn, c ăng tin c ủa tr ường, phòng y t ế, h ội tr ường, v.v. Cần treo áp phích ngang tầm m ắt, tránh nơi mưa gió gây h ư h ỏng. - Trong th ảo lu ận nhóm học sinh: + Treo áp phích ở vị trí m ọi ng ười có th ể nhìn th ấy d ễ dàng. + Đối t ượng t ự quan sát tr ước và phát bi ểu ý ki ến v ề n ội dung áp phích. + Phân tích, th ảo lu ận nh ững ý ki ến c ủa đố i t ượng để đi đế n th ống nh ất n ội dung c ủa áp phích. + Đề ngh ị đố i t ượng nh ắc l ại nh ững n ội dung/thông điệp chính áp phích mu ốn chuy ển t ải. 3.4. B ăng/ đĩa phát thanh/truy ền hình (cassette, đĩa CD, VCD, DVD) Cách s ử d ụng - Băng/đĩa hình có th ể s ử d ụng trong các bu ổi sinh ho ạt lớp, sinh ho ạt ngo ại khóa. Băng/ đĩa phát thanh có th ể s ử d ụng trong các bu ổi tập trung đông h ọc sinh tại tr ường h ọc, sinh ho ạt d ưới c ờ, phát trên loa truy ền thanh c ủa tr ường trong gi ờ ra ch ơi ho ặc trên h ệ th ống loa c ủa xã, thôn. - Mỗi bu ổi ch ỉ nên nghe/xem 1 ho ặc 2 n ội dung trong kho ảng th ời gian 15 phút. - Trong các cu ộc h ọp, sinh ho ạt nhóm, sau khi để đố i t ượng nghe/xem k ỹ n ội dung c ủa b ăng/ đĩ a, yêu c ầu m ột vài đối t ượng nh ắc l ại m ột s ố ý chính, r ồi tổng h ợp th ống nh ất ý ki ến. Cách b ảo qu ản - Cất gi ữ trong h ộp tránh b ụi b ẩn. - Không để b ăng/ đĩ a trong máy ho ặc g ần máy phát điện để tránh d ạn âm/hình của b ăng/ đĩ a. - Có nhãn để ti ện s ử d ụng và tránh nh ầm l ẫn. 4. Một s ố hình th ức truy ền thông trong tr ườ ng h ọc 4.1. Tổ ch ức h ội thi/cu ộc thi Có th ể t ổ ch ức nhi ều lo ại hình cu ộc thi tìm hi ểu cho h ọc sinh phù h ợp v ới l ứa tu ổi, tùy theo điều ki ện và t ừng ch ủ đề nh ư t ổ ch ức thi vi ết, v ẽ, s ưu t ầm tranh, ảnh, v.v. Đối v ới m ỗi cu ộc thi nên k ết h ợp gi ữa ph ần H ỘI (vui ch ơi, ca nh ạc) và ph ần THI (thi tìm hi ểu ki ến th ức, tr ả l ời câu h ỏi, v.v). Mục đích - Nâng cao s ự hi ểu bi ết và th ực hành có l ợi cho s ức kh ỏe theo ch ủ đề . 31
35. - Khuy ến khích, động viên tr ẻ em, gia đình và m ọi thành viên trong xã h ội quan tâm đến b ảo v ệ s ức kh ỏe. Đối t ượng d ự thi: học sinh Các b ước chu ẩn b ị - Xác định th ời điểm t ổ ch ức cu ộc thi: nên ch ọn các ngày s ự ki ện (Ngày Tim mạch th ế gi ới 29/9, Ngày qu ốc t ế ph ụ n ữ 8/3, Ngày ph ụ n ữ Vi ệt Nam 20/10; Ngày gia đình Vi ệt Nam 28/6, Ngày quốc tế thi ếu nhi, v.v). - Thành l ập ban t ổ ch ức cu ộc thi, phân công nhi ệm v ụ c ụ th ể đố i v ới t ừng thành viên: chu ẩn b ị k ế ho ạch, so ạn th ảo ch ươ ng trình, quy ch ế/th ể l ệ, câu hỏi/tình hu ống, g ợi ý đáp án, xây d ựng k ịch b ản, d ẫn ch ươ ng trình, v.v. - Xác định tên cu ộc thi và lo ại hình cu ộc thi: d ựa vào ch ủ đề c ần tìm hi ểu để đặt tên cho cu ộc thi. - Định h ướng tài li ệu tham kh ảo cho các thành viên tham gia cu ộc thi. - Xác định địa điểm: thường tổ ch ức ngay t ại tr ường h ọc. - Liên h ệ m ời c ố v ấn chuyên môn ho ặc thành l ập Ban giám kh ảo t ừ các ban, ngành, đoàn th ể ho ặc cán b ộ c ủa ch ươ ng trình, d ự án liên quan. - Vận độ ng tìm ki ếm ngu ồn l ực ủng h ộ cho cu ộc thi. Các b ước ti ến hành - Đón tiếp đạ i bi ểu; văn ngh ệ chào m ừng. - Khai m ạc, gi ới thi ệu cu ộc thi: tuyên b ố lý do, gi ới thi ệu đạ i bi ểu, phát bi ểu khai m ạc; gi ới thi ệu Ban giám kh ảo ho ặc Ban c ố v ấn chuyên môn, th ư ký cu ộc thi, các độ i thi, các thành viên tham d ự, v.v. - Công b ố quy ch ế và th ể l ệ cu ộc thi. - Các ph ần thi: có th ể điều ch ỉnh, l ựa ch ọn cho phù h ợp. Ph ần thi chào hỏi: thông qua hình th ức sân kh ấu hoá, các đội gi ới thi ệu tên đội, tên thành viên và mong mu ốn c ủa độ i v ề ki ến th ức, k ỹ n ăng c ủa ch ủ đề thi. Ph ần thi ki ến th ức: có th ể ch ọn m ột trong các hình th ức sau: + Hỏi đáp nhanh: thông qua vi ệc đưa ra câu h ỏi và đáp án khác nhau, các đội lựa ch ọn đáp án đúng. + Đoán ô ch ữ: thông qua vi ệc đưa ra s ố l ượng ô ch ữ, và m ối liên quan gi ữa ô ch ữ v ới khái ni ệm c ần đoán, yêu c ầu các độ i đưa ra đáp án. + Rút th ăm và tr ả l ời câu h ỏi: các độ i c ử ng ười rút th ăm câu h ỏi, m ỗi độ i có 30 giây suy ngh ĩ và đư a ra câu tr ả l ời. Ph ần thi ứng x ử và gi ải quy ết tình hu ống: có th ể ch ọn các hình th ức dưới đây: + Ban giám kh ảo ra tình hu ống: các độ i b ốc th ăm tên vị giám kh ảo s ẽ ra tình hu ống cho độ i mình. + Các đội ra tình hu ống cho nhau và từng độ i b ốc th ăm tình hu ống cho độ i mình. 32
36. Ph ần th ể hi ện n ăng khi ếu: có th ể ch ọn một trong các hình th ức: + So ạn l ời cho làn điệu dân ca: cho tr ước các làn điệu dân ca quen thu ộc, các đội ch ơi so ạn l ời v ề ch ủ đề quan tâm. + Trình di ễn ti ểu ph ẩm: ban giám kh ảo ra tr ước ch ủ đề , các độ i ch ơi xây dựng k ịch bản và đóng vai theo ch ủ đề b ốc th ăm. Ph ần thi khán gi ả: ban tổ ch ức chu ẩn b ị một số câu h ỏi, m ời khán gi ả b ốc th ăm và tr ả l ời nhanh, đối chi ếu v ới đáp án, công b ố k ết qu ả và phát ph ần th ưởng. - Văn ngh ệ gi ải lao 15 phút: để Ban t ổ ch ức và Ban giám kh ảo t ổng h ợp điểm các ph ần thi c ủa t ừng độ i. - Bế m ạc cu ộc thi: đại di ện Ban giám kh ảo nh ận xét, đánh giá cu ộc thi; Ban t ổ ch ức đọ c cam k ết hành động theo các thông điệp c ủa ch ủ đề cu ộc thi và trao gi ải cho các độ i và cá nhân. Nh ằm độ ng viên, khích l ệ phong trào, Ban t ổ ch ức, Ban giám kh ảo nên có thêm các gi ải ph ụ: gi ải cho độ i có màn chào h ỏi hay nh ất, gi ải cho độ i có s ự tham gia c ủa nhi ều nhóm đối t ượng nh ất, gi ải cho đội có cách ứng x ử và gi ải quy ết tình hu ống hay nh ất, gi ải cho độ i trình di ễn n ăng khi ếu ấn t ượng nh ất, v.v. 4.2. Th ảo lu ận nhóm Là s ự trao đổ i gi ữa nh ững ng ười có chung m ột m ối quan tâm (ví d ụ: nhóm học sinh khuy ết t ật, nhóm th ừa cân/béo phì, nhóm h ọc sinh thích đồ ăn nhanh, v.v). Thông th ường m ột nhóm kho ảng 10-15 ng ười. Mục đích - Hỗ tr ợ và động viên, khuy ến khích các thành viên trong nhóm th ực hi ện và duy trì các ho ạt độ ng có liên quan đến s ức kho ẻ. Ví d ụ: khuy ến khích ăn nhi ều rau và trái cây, gi ảm ăn m ặn, v.v. - Trao đổi kinh nghi ệm và k ỹ n ăng để h ọc t ập l ẫn nhau ho ặc th ống nh ất bi ện pháp th ực hi ện phòng ch ống b ệnh t ật. Ví d ụ: th ảo lu ận v ới cha m ẹ h ọc sinh để chia s ẻ kinh nghi ệm nấu ăn cho các con. - Tạo c ơ h ội để các thành viên đóng góp s ức l ực c ủa mình. Ví d ụ: kế ho ạch vận độ ng các b ạn trong l ớp h ạn ch ế ăn quà vặt, v.v. Chu ẩn b ị - Xác định ch ủ đề : mỗi bu ổi th ảo lu ận nên t ập trung vào m ột ch ủ đề nh ỏ. - Xác định đố i t ượng: tuỳ theo ch ủ đề mà ch ọn đố i t ượng phù h ợp. - Số l ượng ng ười: nên d ưới 15 ng ười, t ốt nh ất là kho ảng 8-12 ng ười. - Chu ẩn b ị n ội dung, tài li ệu, ph ươ ng ti ện: + Giáo viên (truy ền thông viên) cần tìm hi ểu k ỹ v ề n ội dung s ẽ truy ền thông. + Chu ẩn b ị m ột s ố câu h ỏi m ở có liên quan đến ch ủ đề th ảo lu ận. + Sưu t ầm các tài li ệu có liên quan đến ch ủ đề th ảo lu ận: tranh l ật, áp phích, tranh g ấp, b ăng/ đĩa, v.v. Các b ước ti ến hành Bước 1: Gi ới thi ệu, nêu ch ủ đề th ảo lu ận 33
37. - Người tham d ự t ự gi ới thi ệu. Có th ể áp d ụng các trò ch ơi ho ặc các ho ạt độ ng văn ngh ệ để t ạo không khí thân m ật, tho ải mái tr ước khi b ắt đầ u bu ổi th ảo lu ận. - Giới thi ệu tóm t ắt v ề ch ủ đề , n ội dung và d ự ki ến th ời gian th ảo lu ận. Bước 2: Trao đổ i, tìm hi ều kinh nghi ệm c ủa m ọi ng ười v ề ch ủ đề th ảo lu ận - Đặt câu h ỏi m ở để tìm hi ểu xem đố i t ượng đã bi ết gì v ề ch ủ đề th ảo lu ận? Đã làm gì? K ết qu ả ra sao? Cảm th ấy th ế nào v ề ch ủ đề này? (các câu h ỏi nên đượ c chu ẩn b ị tr ước và vi ết s ẵn ra gi ấy. Ví d ụ: Các em hi ểu th ế nào là ăn mặn? Ăn m ặn có tác h ại gì? Nên làm gì để gi ảm ăn m ặn?). - Khen ng ợi nh ững ý ki ến hay. Không nên chê bai nh ững điều mà m ọi ng ười hi ểu ho ặc làm ch ưa đúng. Bước 3: B ổ sung thông tin cho chính xác và đầy đủ - Bổ sung các ki ến th ức và k ỹ n ăng m ới (ví dụ: tác hại c ủa ăn m ặn, cách để gi ảm ăn muối). - Sử d ụng các tài li ệu truy ền thông h ỗ tr ợ (tranh l ật, áp phích, b ăng/đĩa, v.v), đư a ra các ví d ụ th ực t ế t ại tr ườ ng h ọc để minh h ọa. Bước 4: Tìm hi ểu khó kh ăn và th ảo lu ận cách gi ải quy ết - Đặt câu h ỏi m ở để tìm hi ểu khó kh ăn, c ản tr ở đố i t ượng th ực hi ện hành vi mới. - Th ảo lu ận cách gi ải quy ết các khó kh ăn đó: khuy ến khích m ọi ng ười chia s ẻ kinh nghi ệm, khen ng ợi các gi ải pháp hay. Bước 5: Ki ểm tra - Mời m ột s ố thành viên trong nhóm nh ắc l ại nh ững điểm chính đã trao đổi. - Bổ sung thêm cho đầy đủ ho ặc chỉnh s ửa l ại thông tin n ếu c ần. Bước 6: Tóm t ắt các điểm chính và đạt được cam k ết th ực hi ện hành vi m ới - Tóm t ắt nh ững n ội dung chính c ủa cu ộc th ảo lu ận. - Yêu c ầu các thành viên tham d ự th ảo lu ận cam k ết s ẽ th ực hi ện các hành vi mong đợi (cam k ết mi ệng, gi ơ tay bi ểu quy ết ho ặc l ập danh sách đă ng ký th ực hi ện). - Tuyên b ố k ết thúc cu ộc th ảo lu ận. Nh ững v ấn đề hay g ặp trong cu ộc th ảo lu ận nhóm và cách gi ải quy ết - Một s ố ng ười im l ặng h ơn nh ững ng ười khác: c ần c ố g ắng lôi kéo nh ững ng ười ít nói vào cu ộc th ảo lu ận bằng cách: + Nhìn vào h ọ t ỏ ý mu ốn m ời phát bi ểu; + Tr ực ti ếp m ời h ọ phát bi ểu. - Một s ố ng ười nói quá nhi ều và th ường xuyên: c ần h ạn ch ế nh ững ng ười này để nh ững thành viên khác có c ơ h ội phát bi ểu. Hãy c ảm ơn s ự đóng góp c ủa ng ười này vào bu ổi th ảo lu ận và m ời ngay m ột ng ười khác phát bi ểu. - Đi ch ệch ch ủ đề c ủa cu ộc th ảo lu ận: hãy nh ắc l ại câu h ỏi th ảo lu ận để đố i tượng t ập trung h ơn vào ch ủ đề chính, n ếu c ần thì vi ết to để m ọi ng ười có th ể nhìn th ấy d ễ dàng. 34
38. CÁC B ƯỚC TH ẢO LU ẬN NHÓM Bước 1: Chào h ỏi, nêu ch ủ đề th ảo lu ận Bước 2: Trao đổi, tìm hi ểu kinh nghi ệm c ủa m ọi ng ười v ề ch ủ đề th ảo lu ận Bước 3: Bổ sung thông tin cho chính xác và đầy đủ Bước 4: Tìm hi ểu khó kh ăn và th ảo lu ận cách gi ải quy ết Bước 5: Ki ểm tra Bước 6: Tóm t ắt các điểm chính và đạt được cam k ết th ực hi ện hành vi m ới. 4.3. Nói chuy ện s ức kho ẻ Là m ột hình th ức truy ền thông tr ực ti ếp v ới nhóm l ớn (30-40 ng ười, th ậm chí đông h ơn) nh ằm ph ổ bi ến ki ến th ức và khuy ến khích m ọi ng ười cùng hành động gi ải quy ết các vấn đề s ức kh ỏe. Trong nói chuy ện s ức kh ỏe, kỹ n ăng trình bày và k ỹ n ăng giao ti ếp không l ời đóng vai trò quan tr ọng. Chu ẩn bị - Xác định đố i t ượng và s ố ng ười tham d ự? Đố i v ới tr ườ ng h ọc, cán b ộ nhà tr ườ ng có th ể t ổ ch ức các bu ổi nói chuy ện s ức kh ỏe v ới h ọc sinh, nhóm giáo viên ho ặc v ới cha m ẹ h ọc sinh. - Xác định n ội dung: xác định rõ m ục đích c ủa bu ổi nói chuy ện, nh ững điểm chính mà b ạn mong mu ốn ng ườ i nghe khi ra v ề s ẽ n ắm b ắt đượ c. Xây d ựng dàn ý cho bài nói chuy ện m ột cách h ợp lý nh ất ( đủ 3 ph ần: gi ới thi ệu, n ội dung và k ết lu ận). - Xác định th ời gian nói chuy ện: r ất quan tr ọng. Đặ c bi ệt, nếu th ời gian h ạn h ẹp thì ph ải phân b ổ th ời l ượng h ợp lí để có th ời gian đi sâu vào ph ần quan tr ọng nh ất. - Xác định đị a điểm: xác đị nh được đố i t ượng tham d ự b ạn s ẽ d ễ dàng l ựa ch ọn địa điểm phù h ợp. Có th ể l ồng ghép nói chuy ện s ức kh ỏe v ới các bu ổi sinh ho ạt tập th ể nh ư: sinh ho ạt l ớp, sinh ho ạt d ướ i c ờ, sinh ho ạt độ i, v.v. - Chu ẩn b ị tài li ệu, ph ươ ng ti ện phù h ợp v ới không gian, th ời gian bu ổi nói chuy ện, ví d ụ: t ăng âm, màn hình ti vi, đầu đĩ a, v.v. Các tài li ệu truy ền thông nh ư áp phích ( để treo/dán trong h ội tr ường), tranh g ấp (phát cho đố i t ượng vào cu ối bu ổi nói chuy ện), v.v. - Tập nói tr ước ở đị a điểm đã ch ọn n ếu b ạn c ảm th ấy ch ưa t ự tin. 35
39. Các giai đoạn chính 3 GIAI ĐOẠN CHÍNH C ỦA CU ỘC NÓI CHUY ỆN 1. Thu hút ngay s ự chú ý c ủa m ọi ng ười 2. Đư a ra và h ỗ tr ợ cho ý chính 3. Kết thúc cu ộc nói chuy ện b ằng một l ời kêu g ọi hành động - Thu hút ngay s ự chú ý c ủa m ọi ng ười bằng cách đư a ra m ột s ự ki ện, t ạo s ự h ồi hộp, tuyên b ố các thông tin gây ng ạc nhiên, v.v. về ch ủ đề nói chuy ện. - Đư a ra m ột vài ý chính và h ỗ tr ợ cho ý chính theo m ột vài cách nh ư sau: + Đư a ra m ột s ố ví d ụ riêng c ủa cá nhân: ví d ụ đư a ra m ột câu chuy ện c ụ th ể để minh họa cho ý chính c ủa mình. + Đư a ra các s ố li ệu th ống kê: ví d ụ: "Theo t ổng k ết c ủa t ỉnh ta, n ăm ngoái đã có 50 ng ười ch ết do tai bi ến m ạch máu não mà ăn nhi ều mu ối là nguy c ơ quan tr ọng gây ra b ệnh này". (s ửa l ại vì không phù h ợp v ới tr ẻ em) + Sử d ụng nh ững l ời l ẽ của m ột chuyên gia bi ết v ề v ấn đề mà b ạn đang nói, được nhi ều ng ười bi ết đế n và kính tr ọng: ví d ụ: "Giáo s ư Nguy ễn Lân Vi ệt, Vi ện tr ưởng vi ện Tim m ạch đã nói r ằng ". + Lấy ví d ụ minh h ọa th ực t ế v ề mô hình ho ạt độ ng hi ệu qu ả đang đượ c th ực hi ện ở đị a ph ươ ng, ở tr ườ ng khác để m ọi ng ườ i cùng so sánh, th ảo lu ận. + Hỏi xem còn ai có nh ững kinh nghi ệm khác h ỗ tr ợ cho ý ki ến đó: kết thúc cu ộc nói chuy ện và kêu g ọi hành động. - Tóm t ắt và kêu g ọi hành độ ng: "Tóm l ại, chúng ta đã th ấy được ba điều chúng ta có th ể làm để t ự b ảo v ệ s ức kho ẻ cho mình, cho gia đình và c ộng đồ ng. Đó là " + Ch ỉ ra nh ững l ợi ích c ủa hành động đó: "N ếu chúng ta làm thì s ẽ c ải thi ện được". + Yêu c ầu hành động: " Sau cu ộc g ặp m ặt này, chúng ta s ẽ ’’ Một s ố l ưu ý để bu ổi nói chuy ện thành công - Ngôn ng ữ nói: tránh nói m ột cách đề u đề u, không nên ch ỉ nhìn và đọc l ại bài nói chuy ện đã chu ẩn b ị s ẵn. Gi ọng điệu c ần rõ ràng, đủ nghe, có điểm nh ấn. Tránh nói lắp b ắp và lòng vòng, lan man ch ỉ m ột v ấn đề . S ử d ụng t ừ ng ữ đơ n gi ản, d ễ hi ểu để tránh ng ười nghe hi ểu nh ầm và s ẽ gây khó kh ăn cho b ạn lúc đặ t và tr ả l ời câu hỏi. - Ngôn ng ữ c ơ th ể: duy trì s ự giao ti ếp b ằng m ắt v ới ng ười nghe để t ăng s ự tin c ậy, tăng s ự chú ý t ập trung c ủa h ọ. Gi ữ nét m ặt thân thi ện, c ởi m ở. Không nên quá nghiêm ngh ị hay c ứng nh ắc. Có th ể có c ử ch ỉ c ủa tay để nh ấn m ạnh các điểm chính. H ạn ch ế di chuy ển n ếu không c ần thi ết, không nên di chuy ển quá nhanh ho ặc quá ch ậm gây ph ản c ảm cho ng ười nghe. - Sử d ụng thành th ạo ph ươ ng ti ện nh ư micro, loa, đài, ti vi. T ốt nh ất nên có ng ười hỗ tr ợ b ạn. 36
40. - Trong nói chuy ện s ức kh ỏe, th ời gian b ạn trình bày chi ếm đa s ố, nh ưng cũng ph ải lưu tâm đến ph ản h ồi c ủa đố i t ượng. Nên h ỏi xem s ự n ắm b ắt c ủa h ọ t ới đâu. - Gi ải quy ết th ỏa đáng các câu h ỏi mà đối t ượng đặ t ra. Đối v ới các câu h ỏi ngoài t ầm hi ểu bi ết c ủa b ạn, hãy m ỉm c ười và bình t ĩnh tìm m ột câu tr ả l ời tích c ực. N ếu b ạn không bi ết câu tr ả l ời, hãy khai thác kinh nghi ệm c ủa nh ững ng ười tham d ự ho ặc h ẹn tr ả l ời vào d ịp khác. 37
41. PH Ụ L ỤC 1. Một s ố trò ch ơi rèn s ức kh ỏe 1. Đua ghe ngo Cách ch ơi Ng ười ch ơi được chia thành 3 - 5 đội, m ỗi độ i 10 ng ười. Các độ i s ẽ ng ồi xu ống theo hàng d ọc, chân c ủa ng ười ng ồi sau s ẽ để song song v ới chân c ủa ng ười ng ồi tr ước; hai tay ng ười ng ồi tr ước n ắm l ấy c ổ chân c ủa ng ười ng ồi sau. Khi nghe lệnh xu ất phát, các độ i s ẽ di chuy ển ti ến v ề phía v ạch đích. Độ i nào v ề đích tr ước tiên và không b ị đứ t khúc là đội th ắng cu ộc. Lu ật ch ơi Các đội ph ải gi ữ nguyên t ư th ế nh ư đã s ắp trong quá trình đua. Đội nào b ị đứ t quãng s ẽ b ị lo ại. 2. Ng ũ long tranh đuôi Cách ch ơi Ng ười ch ơi l ần l ượt đứ ng n ắm vai nhau thành 5 đội. Ng ười đứ ng đầ u s ẽ là đầu rồng, ng ười đứ ng cu ối là đuôi r ồng. N ăm con r ồng (5 độ i) s ẽ đứ ng quay đầ u vào nhau. Khi qu ản trò th ổi còi ra hi ệu b ắt đầ u, đầ u r ồng độ i 1 s ẽ tìm cách b ắt đuôi rồng đội 2, đầ u r ồng độ i 2 s ẽ b ắt đuôi r ồng độ i 3, v.v. Đầu r ồng có th ể dùng tay để c ản nh ững con r ồng khác b ắt đuôi c ủa mình, đồng th ời t ấn công đuôi nh ững con r ồng khác. Con r ồng nào b ị b ắt m ất đuôi s ẽ b ị lo ại. C ứ nh ư th ế ti ếp t ục cho đến khi trên sân ch ỉ còn lại 1 con r ồng còn nguyên v ẹn. Đó là đội th ắng cu ộc. Lu ật ch ơi - Con r ồng nào b ị đứ t đoạn coi nh ư thua cu ộc. - Đầu r ồng ch ỉ c ần ch ạm được vào đuôi r ồng khác là coi nh ư đã b ắt được r ồng. Đầu r ồng ch ỉ được ch ặn ch ứ không được níu kéo r ồng độ i khác. 3. Gh ế di động Cách ch ơi Ng ười ch ơi được chia thành nhi ều độ i v ới s ố l ượng b ằng nhau. Mỗi độ i x ếp thành m ột hàng d ọc phía sau v ạch xu ất phát, ng ười khom xu ống, ng ồi lên đùi ng ười phía sau và đặt 2 tay lên vai ng ười phía tr ước. Độ i nào v ề đích tr ước tiên và không b ị đứ t khúc là th ắng cu ộc. Lu ật ch ơi Các đội ph ải gi ữ nguyên t ư th ế nh ư đã s ắp trong su ốt quá trình đua. Đội nào b ị đứt khúc s ẽ b ị lo ại. 4. B ăng qua lửa đạn Cách ch ơi Qu ản trò cho chu ẩn b ị 2 c ầu kh ỉ dài làm b ằng tre có th ể đi qua được. Ng ười ch ơi được chia thành 4 đội, b ốc th ăm ch ọn 2 độ i đi tr ước. M ỗi ng ười ch ơi trên tay cầm 1 lá c ờ. Khi nghe hi ệu l ệnh, ng ười đầ u tiên s ẽ ch ạy qua c ầu kh ỉ, c ố tránh tr ận pháo kích (bao nylon đự ng n ước) c ủa 2 độ i còn l ại đứ ng cách xa đó 5m ném vào. Khi đã qua c ầu, ng ười này ph ải c ắm c ờ vào ô do ban r ổ ch ức quy đị nh. Sau 38
42. đó, l ần l ượt các thành viên còn l ại s ẽ ti ếp t ục qua c ầu. Độ i nào b ăng qua an toàn, cắm c ờ đầ y đủ và nhanh nh ất là th ắng cu ộc. Sau đó, t ới l ượt 2 độ i còn l ại b ăng qua c ầu. Cu ối cùng, 2 đội th ắng s ẽ thi v ới nhau để ch ọn ra độ i nhanh nh ất. Lu ật ch ơi Ai b ị ném ngã kh ỏi c ầu kh ỉ ph ải quay tr ở v ề v ị trí xu ất phát và đi l ại. 5. Con tàu tìm báu vật Cách ch ơi Ng ười ch ơi được chia thành nhi ều độ i có s ố l ượng b ằng nhau. M ỗi độ i đứ ng x ếp thành một hàng d ọc để làm nh ững đoàn tàu. Tất c ả các ng ười ch ơi đều b ị b ịt m ắt tr ừ ng ười cu ối cùng làm ng ười tr ưởng tàu. M ỗi độ i được quy đị nh s ẽ đi l ấy 1 báu v ật nh ư cu ốn sách, chi ếc dép hay cành cây, v.v để cách xa các độ i 30 - 50m. Tr ước khi ch ơi, ng ười ch ơi trong đội s ẽ th ống nh ất v ới nhau nh ững ám hi ệu để ng ười tr ưởng tàu điều khi ển. Ví d ụ: - Nếu tr ưởng tàu đập lên vai trái ng ười đứ ng tr ước thì tàu r ẽ trái. - Nếu tr ưởng tàu đập lên vai ph ải ng ười đứ ng tr ước thì tàu r ẽ ph ải. - Nếu tr ưởng tàu đập lên 2 vai ng ười đứ ng tr ước thì tàu đi th ẳng. Ng ười nào nh ận được ám hi ệu xong s ẽ chuy ền ám hi ệu lên cho ng ười đứ ng tr ước mình theo cách t ươ ng t ự. Sau đó trò ch ơi được ti ến hành d ưới s ự h ướng dẫn c ủa các tr ưởng tàu. Tàu nào tìm được báo v ật tr ước thì s ẽ th ắng. Lu ật ch ơi Ng ười ch ơi không được dùng l ời nói để điều khi ển các ng ười trong độ i. Độ i nào vi ph ạm s ẽ b ị lo ại. Nh ững trò ch ơi ph ạt vui, lý thú 6. Cao cẳng cùng cò Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt - Tập th ể cùng hát “Con cò có cái cổ cao cao, có cái c ẳng cong cong” - Qu ản trò hô: Cò đâu? Cò đâu? - Ng ười b ị ph ạt đáp: Cò đây! Cò đây! - Qu ản trò: C ổ đâu? - Ng ười b ị ph ạt: C ổ đây! ( đưa c ổ, đầ u ra) - Qu ản trò: C ẳng đâu? - Ng ười b ị ph ạt: C ẳng đây! (đư a chân trái ra) 39
43. Ng ười b ị ph ạt t ập trung thành m ột hàng d ọc, chân ph ải co lên, ng ười đứ ng sau cầm chân ph ải ng ười đứ ng tr ước, cùng nh ảy lò cò quanh vòng tròn khi t ập th ể bắt đầ u hát 7. Múa đôi Số ng ười b ị ph ạt: tuỳ ý (hai ho ặc nhi ều ng ười nh ưng ph ải ch ẵn). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt - Hai ng ười b ị ph ạt b ị b ịt m ắt, đứ ng m ỗi ng ười m ột góc. - Qu ản trò b ắt nh ịp một bài hát vui, t ất c ả cùng hát. - Hai ng ười b ị bịt m ắt vừa múa v ừa tìm đến nhau. Khi nào tìm th ấy thì s ẽ được về ch ỗ. Chú ý: khi 2 ng ười b ị ph ạt càng đến g ần nhau, ng ười ch ơi s ẽ hát to h ơn, nh ằm hướng d ẫn h ọ d ễ tìm ra nhau. 8. Gia đình nhà gà Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt: người bị ph ạt x ếp m ột hàng d ọc và ng ồi x ổm. T ập th ể cùng hát bài “Đàn gà trong sân”, ng ười b ị ph ạt nh ảy quanh vòng tròn, hai tay làm cánh gà v ỗ đều; v ừa nh ảy v ừa mô ph ỏng theo bài hát: “Gà mà bi ết gáy là con gà cha .Đi làng thang trong sân có con gà, có con gà” 9. B ữa ti ệc bò Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt: tập th ể cùng nói “Bò nhúng gi ấm nhúng gi ấm, bò lúc l ắc lúc l ắc”. Ng ười b ị ph ạt đứ ng thành hàng d ọc ho ặc vòng tròn làm động tác sau: - Nhún theo điệu câu nói “Bò nhúng gi ấm, nhúng gi ấm”. - Lắc mông theo điệu câu nói “bò lúc l ắc, lúc l ắc”. Chú ý : người bị ph ạt v ừa đọ c theo, v ừa làm động tác, v ừa đi quanh vòng tròn. 10. V ịt béo Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt: tập th ể cùng hát theo th ể t ự do: “ Đàn v ịt b ầu nó béo ghê. Nó xàng xê, xàng xê, xàng xê, xàng xê”. Ng ười b ị ph ạt x ếp m ột hàng d ọc ho ặc vòng tròn, cùng đi và làm động tác: - Câu 1: đư a 2 tay lên vai và chân đi hình ch ữ bát. - Câu 2: đư a 2 tay vòng tr ước b ụng. - Câu 3: đứng yên t ại ch ỗ và l ắc hông qua l ại, cu ối cùng thì nh ảy qua l ại. 40
44. 11. V ịt l ạ k ỳ Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt: người b ị ph ạt đứ ng thành hàng d ọc hay vòng tròn. T ập th ể cùng hát bài hát “M ột con v ịt xòe ra hai cái cánh ”, ng ười b ị ph ạt đi ki ểu khu ỵu g ối và múa theo l ời bài hát. Sau m ỗi câu, qu ản trò hô “v ịt què”. Ng ười b ị ph ạt làm động tác gãy cánh và múa ti ếp. Chú ý: - Qu ản trò có th ể múa m ẫu, cùng hát v ỗ tay ho ặc có th ể hô nh ững độ ng tác khó hơn. Ví d ụ: “v ịt béo”, “v ịt xàng xê”. - Ai làm đúng, đẹp cho v ề tr ước. Ai làm ch ưa đẹp, ti ếp t ục ph ạt trò khác. 12. Chú mèo đáng yêu Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt: xếp thành hàng ngang tr ước t ập th ể. T ập th ể cùng hát bài “Meo meo meo r ửa m ặt nh ư mèo ”, ng ười b ị ph ạt làm các động tác c ủa chú mèo trong bài hát: r ửa m ặt, li ếm tay, v.v. 13. V ịt đẻ tr ứng vàng Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt: tập th ể cùng hát theo th ể t ự do “te te te – vịt đẻ , te te te – vịt ấp, te te te – vịt n ở, te te te – vịt bay”. Ng ười b ị ph ạt đứ ng theo hàng d ọc ho ặc vòng tròn, khi nghe hát thì hô “c ạp c ạp cạp ” và làm điệu bộ theo các độ ng tác. - Vịt đẻ : hai tay để sau mông - Vịt ấp: hai tay để tr ước b ụng - Vịt n ở: hai tay để tr ước m ặt - Vịt bay: hai tay giang ra hai bên. 14. Âm vang Tây Nguyên Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân hoặc phòng r ộng. Cách ph ạt: người bị ph ạt x ếp thành hàng d ọc ho ặc vòng tròn. Tập th ể cùng hát theo nh ịp điệu “C ắc cùm cùm, c ắc cùm cùm, c ắc cum cum cùm cum” (hát nhi ều l ần t ừ ch ậm đế n nhanh). Hai tay ng ười b ị ph ạt đứ ng sau ôm eo ng ười đằ ng tr ước, và làm động tác theo nh ịp điệu c ủa bài hát nh ư: l ắc mông, l ắc eo, nhún lên, ng ồi xu ống, u ốn éo, v.v. Khi bài hát d ừng ch ỗ nào, ng ười b ị ph ạt gi ữ nguyên động tác đó, không được nhúc nhích. Ai nhúc nhích s ẽ b ị ph ạt trò khác. 41
45. 15. Chú ếch lông bông Số ng ười b ị ph ạt: tùy ý (có th ể m ột ho ặc nhi ều ng ười cùng m ột lúc). Địa điểm ph ạt: sân ho ặc phòng r ộng. Cách ph ạt: tập th ể cùng hát theo th ể t ự do: “Ếch nhông nhông, ếch nhông nhông. Ng ựa ta phi nh ư gió v ượt qua đồ i núi. Ếch nhông nhông, ếch nhông nhông. Ng ựa ta phi nh ư gió v ượt qua núi đồ i”. Ng ười b ị ph ạt x ếp hàng d ọc ho ặc vòng tròn và làm động tác sau: xu ống t ấn, hai tay nh ư đang t ưởng t ượng c ầm dây c ươ ng. - Câu 1: đứng yên t ại ch ỗ, hông l ắc qua l ại. - Câu 2: nh ảy v ề phía tr ước. - Câu 3 và 4: gi ống nh ư câu 1 và 2. Khi bài hát được lặp lại l ần 2 thì nh ảy lùi. Một s ố trò ch ơi v ận độ ng 16. B ịt m ắt b ắt dê - Mục đích: rèn luy ện kh ả n ăng đị nh h ướng, t ập trung chú ý và khéo léo, nhanh nh ẹn. - Chu ẩn b ị: + Tập h ợp học thành vòng tròn, đứng quay m ặt vào tâm, cách nhau tối thi ểu 0,4m. + Ch ọn 2 học sinh tươ ng đối nhanh nh ẹn, ho ạt bát vào trong vòng tròn đóng vai "dê" b ị l ạc và ng ười đi tìm. Dùng kh ăn b ịt m ắt hai em này và cho đứng cách nhau 1,5 - 2m. - Cách ch ơi: + Khi có l ệnh, hai em di chuy ển trong vòng tròn, em đóng vai "dê" b ị l ạc th ỉnh tho ảng b ắt ch ước ti ếng dê kêu "be be be", em kia (ng ười đi tìm) di chuy ển v ề phía đó, tìm cách b ắt "dê". Dê có quy ền di chuy ển ho ặc ch ạy khi b ị ng ười đi tìm ch ạm vào và ch ỉ ch ịu d ừng khi b ị gi ữ l ại (b ị b ắt). + Trò ch ơi ti ếp t ục nh ư v ậy trong 2 - 3 phút, n ếu ng ười đi tìm không b ắt được "dê" là b ị thua và ng ược l ại. Trò ch ơi d ừng l ại, cho đổ i vai ho ặc cho một đôi khác vào thay. Nh ững học sinh đứng theo vòng tròn có th ể mách bảo, reo hò cho trò ch ơi thêm sinh động (hình 1.1). 42
46. Hình 1.1: Trò ch ơi “B ịt m ắt b ắt dê” Ghi chú: - Có th ể t ổ ch ức hai, ba, b ốn "dê" và hai, ba, b ốn ng ười đi tìm. - Em đóng vai "dê" có th ể th ổi còi thay cho ti ếng kêu. 17. Bỏ kh ăn - Mục đích: rèn luy ện s ức nhanh, khéo léo, t ập trung chú ý cao. - Chu ẩn b ị: + Tùy theo s ố l ượng học sinh, có th ể t ập h ợp thành 1 - 2 vòng tròn. Các em ng ồi x ổm, quay m ặt vào tâm, cách nhau tối thi ểu 0,2m, hai tay có th ể để ở sau l ưng ho ặc tùy ý. + Chu ẩn b ị một chi ếc kh ăn tay và ch ọn một h ọc sinh nhanh nh ẹn, khéo léo làm ng ười ch ạy b ỏ kh ăn. - Cách ch ơi: + Em c ầm kh ăn ch ạy 1- 2 vòng sau l ưng các b ạn. Khi th ấy thu ận l ợi thì b ỏ kh ăn sau l ưng m ột b ạn nào đó r ồi ch ạy ti ếp h ết vòng, n ếu nh ư b ạn này ch ưa bi ết, thì cúi xu ống nh ặt kh ăn và qu ất nh ẹ vào l ưng b ạn. B ạn này nhanh chóng đứng lên ch ạy m ột vòng r ồi v ề ng ồi vào v ị trí c ũ. Trong khi bạn b ị b ỏ kh ăn ch ạy, b ạn c ầm kh ăn ch ạy đuổi theo và dùng kh ăn qu ất nh ẹ vào l ưng b ạn. H ết m ột vòng, cho học sinh đó ch ơi ti ếp ho ặc giao kh ăn cho học sinh khác. Trò ch ơi ti ếp t ục t ừ đầ u. + Tr ường h ợp m ới b ỏ kh ăn, đã b ị phát hi ện, thì ng ười b ị b ỏ kh ăn c ầm kh ăn nhanh chóng ch ạy theo ng ười b ỏ kh ăn để qu ất. Khi ng ười b ỏ kh ăn ch ạy v ề đến ch ỗ tr ống lúc nãy ng ười b ị b ỏ kh ăn ng ồi, nhanh chóng ng ồi thay vào vị trí đó. Ng ười c ầm kh ăn tr ở thành ng ười ch ạy b ỏ kh ăn và ti ếp t ục ch ơi nh ư t ừ đầ u. Khi b ạn ch ạy b ỏ kh ăn, những học sinh ng ồi theo vòng tròn có th ể qu ờ tay ra sau, nh ưng không được quay ra sau ho ặc ch ỉ d ẫn cho b ạn khác bi ết (hình 1.2). 43
47. + Hình 1.2: Trò ch ơi b ỏ kh ăn 18. Ch ạy đổ i ch ỗ v ỗ tay nhau - Mục đích: rèn luy ện s ức nhanh và k ĩ n ăng ch ạy. - Chu ẩn b ị: kẻ hai v ạch gi ới h ạn song song cách nhau 8-10m. T ập h ợp học sinh đứng thành 2 hàng ngang sau hai v ạch gi ới h ạn, dàn hàng cách nhau t ối thi ểu 2m và cho học sinh nh ận bi ết b ạn đứ ng đố i di ện để t ạo thành t ừng đôi. - Cách ch ơi: Các em đồng thanh đọ c. "Ch ạy đổ i ch ỗ, Vỗ tay nhau Một! Hai! Ba!”. Sau ti ếng "ba", các em nh ất lo ạt ch ạy v ề tr ước đổ i ch ỗ cho nhau theo t ừng đôi một. Khi s ắp g ặp nhau, t ừng em đưa tay trái v ỗ vào bàn tay b ạn để chào nhau, sau đó ch ạy ti ếp v ề tr ước đế n v ạch gi ới h ạn thì d ừng l ại, quay sau để chu ẩn b ị ch ơi l ần ti ếp theo (hình 1.3). - Chú ý: không ch ạy nhanh quá và ch ạy theo phía bên trái c ủa b ạn, ngh ĩa là bên ph ải đường c ủa mình, thì m ới đưa tay trái v ỗ vào tay b ạn được Hình 1.3: Sơ đồ trò ch ơi “Ch ạy đổ i ch ỗ v ỗ tay nhau” 44
48. Hình 1.4: Động tác ch ạy đổ i ch ỗ v ỗ tay nhau 19. Nhóm ba, nhóm b ảy - Mục đích: rèn luy ện ph ản x ạ, s ức nhanh và k ĩ n ăng ch ạy. - Chu ẩn b ị: tập hợp học sinh đứng m ặt h ướng theo m ột hay hai vòng tròn đồng tâm ho ặc khác tâm, cách nhau tối thi ểu 1m. - Cách ch ơi: cho học sinh ch ạy nh ẹ nhàng ho ặc nh ảy chân sáo theo vòng tròn, vừa v ỗ tay v ừa đọ c "Tung t ăng múa ca, nhi đồ ng chúng ta, h ọp thành nhóm ba hay là nhóm b ảy". Sau ti ếng "b ảy", các em đứ ng l ại và tr ật tự l ắng nghe lệnh c ủa ch ỉ huy. N ếu hô "Nhóm ba!", thì l ập t ức ch ạy ch ụm l ại v ới nhau thành t ừng nhóm ba ng ười, n ếu ch ỉ huy hô "Nhóm b ảy !", các em nhanh chóng ch ụm l ại thành nhóm b ảy ng ười. Nh ững em không t ạo được thành nhóm theo quy định ph ải ch ịu một hình ph ạt nào đó (hình 1.5). Hình 1.5: Trò ch ơi nhóm ba nhóm b ảy 45
49. 20. K ết b ạn - Mục đích: rèn luy ện ph ản x ạ, s ức nhanh và k ĩ n ăng ch ạy. - Chu ẩn b ị: tập hợp học sinh đứng m ặt h ướng theo m ột vòng tròn l ớn h ơn ho ặc hai vòng tròn đồng tâm hay khác tâm, cách nhau tối thi ểu 1-1,5m. - Cách ch ơi: học sinh ch ạy nh ẹ nhàng ho ặc v ừa ch ạy v ừa nh ảy chân sáo theo vòng tròn, đọc "K ết b ạn, k ết b ạn. K ết b ạn là đoàn k ết. K ết b ạn là s ức m ạnh. Chúng ta cùng nhau k ết b ạn". Đọ c xong nh ững câu trên, các em v ẫn ti ếp t ục ch ạy theo vòng tròn, khi nghe th ấy giáo viên (cán s ự) hô "K ết 2 ! ", t ất c ả nhanh chóng k ết thành t ừng nhóm 2 ng ười, n ếu đứ ng m ột mình ho ặc nhóm nhi ều h ơn 2 là sai và ph ải ch ịu ph ạt m ột hình ph ạt nào đó. Ti ếp theo, giáo viên (cán s ự) cho học sinh ti ếp t ục ch ạy và đọc các câu quy đị nh, rồi hô "K ết 3 (ho ặc 4, 5, 6, v.v)" để học sinh kết thành nhóm 3 ho ặc 4, 4, 5, 6. Trò ch ơi ti ếp t ục nh ư v ậy, sau 1 - 2 l ần ch ơi, thì cho học sinh ch ạy đổ i chi ều so với chi ều v ừa ch ạy (hình 1.6). Hình 1.6: Trò ch ơi k ết b ạn - Chú ý: + Trò ch ơi này t ươ ng t ự nh ư trò ch ơi "Nhóm ba, nhóm bảy" nh ưng t ạo thành nhóm phong phú h ơn và hình thành nhóm trong lúc đang ch ạy. Do đó, học sinh khó đoán h ơn, vì v ậy nên t ổ ch ức sau trò ch ơi "Nhóm ba, nhóm bảy". + Nh ắc học sinh không nên ch ạy nhanh quá khi k ết b ạn để tránh xô vào nhau ho ặc v ấp ngã. + Có th ể s ưu t ầm ho ặc sáng t ạo l ời m ời cho phong phú, sinh độ ng. 21. Ném trúng đích - Mục đích: rèn luy ện s ự khéo léo, chính xác và k ĩ n ăng ném. - Chu ẩn bi: + Đích có là các v ật để trong m ột vòng tròn v ẽ trên m ặt đất, một vành r ổ nằm ngang cách m ặt đấ t 1,5m ho ặc vòng làm b ằng mây, tre, kim lo ại để 46
50. dựng đứ ng có tâm cách m ặt đấ t 1,5m (gi ống nh ư ném còn), hay là nh ững vòng tròn đồng tâm v ẽ lên t ường, v.v. + Chu ẩn b ị m ột s ố v ật để ném nh ư bóng cao su, bóng nh ựa, bóng 150 gam, v.v. + Tùy theo l ứa tu ổi và gi ới tính, k ẻ m ột v ạch gi ới h ạn đứ ng ném cách đích 2 - 5m, t ập h ợp học sinh thành 1 - 4 đội sau v ạch gi ới h ạn. - Cách ch ơi: + Học sinh lần l ượt ti ến vào v ị trí đứ ng ném, c ầm v ật ném để ném (không tung) vào đích. N ếu ném trúng đích được ném l ần hai và ti ếp t ục nh ư v ậy cho đến khi nào không ném trúng đích thì thôi (hình 1.7). + Tr ường h ợp đích là m ột s ố vòng tròn đồng tâm ở trên t ường, có th ể cho mỗi em ném 3 - 5 l ần. Tính điểm theo s ố l ần ném trúng đích là nh ững vòng tròn đồng tâm, có bán kính 5cm, 10cm, 15cm, 20cm và 25cm. N ếu ném trúng vòng trong cùng được 5 điểm, vòng th ứ hai được 4 điểm, vòng th ứ ba được 3 điểm, vòng th ứ t ư được 2 điểm và vòng ngoài cùng được 1 điểm. Học sinh nào, đội nào có t ổng s ố điểm cao nh ất là th ắng cu ộc. + Từ cách ch ơi nêu trên, có th ể c ải biên cho đa d ạng, phong phú. Hình 1.7: Ném trúng đích 22. Nhanh lên b ạn ơi - Mục đích: rèn luy ện ph ản x ạ, s ức m ạnh và k ĩ n ăng ch ạy. - Chu ẩn b ị: + Kẻ 2 vòng tròn đồng tâm, vòng tròn ngoài có đường kính 6-10m, vòng tròn trong 0,8-1,5m và chia ra làm 4 ph ần đề u nhau (hình 1.8). 47
51. Hình 1.8: Sơ đồ trò ch ơi “Nhanh lên b ạn ơi” + Đặt 4 qu ả bóng ho ặc v ật gì đó nh ư m ẩu g ỗ, chi ếc kh ăn, v.v vào 4 ph ần đã chia ở vòng tròn trong. + Chia học sinh thành 4 đội đề u nhau, đứng quay m ặt theo vòng tròn. Có th ể l ợi d ụng các hàng g ạch để t ập h ợp và ch ơi theo đội hình vuông ho ặc tam giác. T ừng độ i điểm s ố th ứ t ự. - Cách ch ơi: các em đồng thanh đọc: "B ạn ơi! b ạn ơi! Ta cùng thi ch ạy, Xem t ổ nào nh ất, Nào! M ột! Hai! Ba! Khi đọc đế n ti ếng “ba", t ất c ả s ố 1 c ủa 4 độ i ch ạy vào vòng tròn nh ỏ nh ặt l ấy v ật (bóng, m ẩu g ỗ, kh ăn) c ủa độ i mình, ch ạy v ề đưa cho s ố 2, rồi đứng vào v ị trí c ũ. Số 2 đón l ấy v ật, ch ạy đế n vòng tròn nh ỏ và đặt v ật vào ô c ủa độ i mình, sau đó ch ạy nhanh v ề ch ạm tay s ố 3. S ố 3 ti ếp t ục nh ư số 1 và c ứ l ần l ượt nh ư v ậy cho đến h ết. Độ i nào xong tr ước, ít ph ạm quy là th ắng cu ộc. N ếu để v ật đích r ời ra ngoài, c ần nh ặt l ại (hình 1.9). Hình 1.9: Sơ đồ sân ch ơi trò: “Nhanh lên b ạn ơi" Có th ể thay th ế v ần điệu trên cho phù h ợp v ới học sinh. - Ph ạm quy: + Xu ất phát tr ước l ệnh, ho ặc khi ch ưa ch ạm tay b ạn ch ạy tr ước. 48
52. + Đứng l ấn v ạch tr ước khi xu ất phát. 23. Con cóc là c ậu ông tr ời - Mục đích: rèn luy ện s ức m ạnh chân và k ỹ n ăng b ật nh ẩy. - Chu ẩn b ị: tùy theo địa điểm, t ập h ợp học sinh thành 2 - 8 hàng d ọc r ồi quay thành hàng ngang, sau đó dàn hàng cách nhau m ột s ải tay, hàng sau cách hàng tr ước 1,5-2m (hình 1.10). Hình 1.10: Sơ đồ sân ch ơi trò: “Con cóc là c ậu ông trời” - Cách ch ơi: học sinh đồng thanh đọ c v ần điệu: "Con cóc là c ậu ông trời Nếu ai đánh nó, thì trời đánh cho. Hằng ngày để được ăn no Cóc b ắt sâu b ọ giúp cho m ọi ng ười Vậy xin nh ắc nh ở ai ơi, Bảo v ệ con cóc, m ọi ng ười nh ớ ghi!". Sau ti ếng "ghi", học sinh ng ồi x ổm (hai tay buông t ự nhiên), rồi bật nhảy b ằng hai chân v ề tr ước m ột cách nh ẹ nhàng (không b ật h ết s ức nh ư b ật xa) kho ảng t ừ 2-3 l ần thì d ừng l ại, đứ ng lên, đi v ề t ập h ợp ở cu ối hàng. H ết hàng th ứ nh ất, đế n hàng th ứ hai và ti ếp t ục nh ư v ậy cho đế n h ết (hình 1.11). N ếu sân r ộng, có th ể cho học sinh cả l ớp cùng b ật nh ảy, xen k ẽ có ngh ỉ h ợp lí. Hình 1.11: Trò ch ơi “Con cóc là c ậu ông trời” - Ghi chú: 49
53. + Có th ể gi ảm b ớt các câu c ủa v ần điệu cho ng ắn g ọn h ơn, ví d ụ "Con cóc là c ậu ông tr ời. B ảo v ệ con cóc, m ọi ng ười nh ớ ghi", ho ặc sáng t ạo v ần điệu m ới cho phù h ợp v ới th ực tế địa ph ươ ng. + Cần sáng t ạo độ i hình t ập và t ăng, gi ảm các yêu c ầu ch ơi sao cho m ỗi l ần ch ơi, học sinh đều th ấy có nh ững điểm m ới. PH ƯƠ NG PHÁP GI ẢNG D ẠY (h ướng d ẫn) 1. Khi d ạy n ội dung trò ch ơi v ận độ ng, giáo viên c ần chú ý: - Chu ẩn b ị đị a điểm và ph ươ ng ti ện. - Tổ ch ức độ i hình cho học sinh ch ơi. - Nêu tên trò ch ơi, gi ải thích k ết h ợp làm m ẫu cách ch ơi. - Cho học sinh ch ơi th ử và chính th ức. - Điều khi ển trò ch ơi. - Đánh giá k ết qu ả cu ộc ch ơi. - Bảo đả m an toàn cho học sinh. 2. Nêu tên trò ch ơi và gi ải thích cách ch ơi (nh ất là v ới trò ch ơi m ới), ch ỉ d ẫn trên các ph ươ ng ti ện đã chu ẩn b ị, sau đó chính giáo viên ho ặc cán s ự làm m ẫu. Ti ếp theo, cho m ột nhóm chơi th ử, giáo viên ti ếp t ục ch ỉ d ẫn, gi ải thích cách ch ơi cho đến khi các em bi ết cách ch ơi, m ới cho ch ơi chính th ức, có phân th ắng thua và khen th ưởng. 3. Đối v ới nh ững trò ch ơi học sinh đã được ch ơi m ột s ố l ần, giáo viên ch ỉ cần nh ắc l ại cách ch ơi th ật ng ắn g ọn rồi cho học sinh ch ơi. Trong quá trình ch ơi, có th ể nêu thêm các yêu c ầu v ề tr ật t ự, k ỷ lu ật, độ i hình sau khi ch ơi c ủa m ỗi đội, v.v. thành nh ững quy đị nh để đánh giá k ết qu ả cu ộc ch ơi. 4. Đối v ới trò ch ơi có ch ủ đề , c ần có nh ững câu h ỏi để d ẫn d ắt h ọc sinh "nh ập vai" vào trò ch ơi. Ví d ụ: hỏi học sinh về con cóc, cho xem tranh ảnh ho ặc con cóc th ật. Gi ải thích con cóc ăn sâu b ọ giúp nhà nông b ảo v ệ mùa màng, như v ậy cóc là con v ật có ích và c ần được b ảo v ệ. Trong quá trình ch ơi, có th ể xen k ẽ k ể chuy ện c ổ tích v ề "con cóc là c ậu ông tr ời". Cu ối cùng, cho học sinh bi ết cách di chuy ển bình th ường c ủa con cóc là b ật nh ảy b ằng hai chân sau, các em b ắt ch ước độ ng tác nh ảy c ủa con cóc. Nên xen k ẽ nh ững ý trên vào gi ữa các l ần cho học sinh nh ảy để h ọc sinh được ngh ỉ ng ơi. 5. Khi điều khi ển trò ch ơi, giáo viên có th ể dùng l ời, ti ếng v ỗ tay, ti ếng còi để điều ch ỉnh nh ịp độ cu ộc ch ơi, k ết hợp v ới thay đổ i kho ảng cách, th ời gian, s ố l ần tập, v.v. để điều ch ỉnh kh ối l ượng v ận độ ng h ợp lý. Đồng th ời cần theo dõi sát di ễn bi ến cu ộc ch ơi để x ử lý k ịp th ời các tình hu ống và n ắm v ững k ết qu ả khi đánh giá. Khi đánh giá k ết qu ả, c ần sáng t ạo sinh động, h ấp d ẫn. Tr ước khi ch ơi, nên cùng học sinh th ống nh ất hình th ức th ưởng, ph ạt. 50
54. 6. Có m ột s ố trò ch ơi, giáo viên cần phân lo ại s ức kho ẻ cho học sinh nam, n ữ riêng và cho nh ững h ọc sinh có th ể ch ất kém t ập ở m ức độ đặ c bi ệt phù h ợp v ới sức kho ẻ. 7. Đặc bi ệt chú ý bảo đả m an toàn tuy ệt đố i cho t ất c ả học sinh tham gia ch ơi. Giáo viên cần l ường tr ước các tr ường h ợp để có bi ện pháp phòng ng ừa. N ếu th ấy không h ợp lý ho ặc không an toàn, có th ể ch ọn trò ch ơi khác thay th ế. 51
55. PH Ụ L ỤC 2. G ợi ý m ột s ố bài gi ảng v ề s ức kh ỏe Bài 1 ĐỘNG TÁC PH ỐI H ỢP VÀ ĐỘNG TÁC NH ẢY TRÒ CH ƠI “B ỊT M ẮT B ẮT DÊ” I. M ỤC TIÊU Sau khi h ọc xong bài này, h ọc sinh có kh ả n ăng: - Th ực hi ện được ở m ức c ơ b ản đúng độ ng tác phối hợp và nh ảy c ủa Bài th ể dục phát tri ển chung. - Bi ết tham gia vào trò ch ơi “B ịt m ắt b ắt dê”. - Tích c ực tham gia t ập luy ện theo s ự h ướng d ẫn c ủa giáo viên (cán s ự). II. ĐỊA ĐIỂM, PH ƯƠ NG TI ỆN - Trên sân tr ường ho ặc trong phòng t ập. - Vệ sinh s ạch s ẽ và đảm b ảo an toàn n ơi t ập và k ẻ sân. - Chu ẩn b ị trang ph ục (qu ần, áo th ể thao và giày t ập, v.v.), còi, tranh ( ảnh) v ề động tác c ủa bài th ể d ục và trò ch ơi “B ịt m ắt b ắt dê”. III. N ỘI DUNG VÀ PH ƯƠ NG PHÁP 1. Ph ần m ở đầ u: 5 -7 phút 1.1. Nh ận l ớp Cán s ự tập h ợp lớp thành 2-4 hàng d ọc sau đó chuy ển thành hàng ngang báo cáo với giáo viên nh ận l ớp. 1.2. Ph ổ bi ến n ội dung, yêu c ầu bài h ọc a. N ội dung: - Ôn các động tác đã h ọc: vươ n th ở, tay, chân, lườn, bụng của Bài th ể d ục phát tri ển chung. - Học độ ng tác m ới: phối hợp và nh ảy c ủa Bài th ể d ục phát tri ển chung. - Học trò ch ơi “B ịt mắt bắt dê”. b. Yêu c ầu: - Th ực hi ện đúng và đều các độ ng tác: vươ n th ở, tay, chân, lườn, bụng của Bài th ể d ục phát tri ển chung. - Th ực hi ện ở m ức c ơ b ản đúng độ ng tác: phối hợp và nh ảy c ủa Bài th ể d ục phát tri ển chung. - Tham gia được trò ch ơi “B ịt m ắt b ắt dê”. 1.3. Kh ởi độ ng Cán s ự điều khi ển lớp ch ạy thành m ột hàng d ọc quanh sân t ập (40m), sau đó t ập hợp thành 2-4 hàng ngang, m ỗi học sinh cách nhau m ột s ải tay. Cán s ự vừa hô nh ịp và th ực hi ện kh ởi độ ng các kh ớp c ổ, vai, c ổ tay, c ổ chân, hông, g ối, v ặn thân sang hai bên (hình 2.1). 52
56. Hình 2.1: Đội hình ch ạy kh ởi độ ng theo vòng tròn 2. Ph ần c ơ b ản: 22-25 phút 2.1. Ôn t ập 5 độ ng tác đã h ọc: vươ n th ở, tay, chân, lườn và bụng của Bài th ể dục a) Ho ạt độ ng 1: ôn tập 5 độ ng tác - Giáo viên nêu câu h ỏi và động viên học sinh xung phong nh ắc l ại tên 5 động tác Vươ n th ở, Tay, Chân, L ườn và B ụng c ủa bài th ể d ục. - Cán s ự hô nh ịp ch ậm cho c ả l ớp t ập liên k ết 5 độ ng tác trên (3 l ần, m ỗi l ần 2x8 nh ịp). - Giáo viên quan sát, động viên và s ửa sai cho học sinh. b) Ho ạt độ ng 2: chia nhóm (t ổ) t ập luy ện - Phân công v ị trí t ập luy ện cho t ừng nhóm (t ổ) và c ử nhóm tr ưởng điều khi ển tập luy ện. Trong quá trình t ập, giáo viên quan sát, giúp đỡ và s ửa sai cho học sinh. - Tổ tr ưởng vừa th ực hi ện độ ng tác v ừa hô nh ịp cho t ổ t ập c ả 5 độ ng tác Vươ n th ở, Tay, Chân, L ườn và B ụng c ủa bài th ể d ục (2- 3 l ần m ỗi l ần 1x8 nh ịp). Học sinh trong t ổ có th ể thay nhau hô nh ịp. - Khi h ọc sinh tập t ươ ng đối thu ộc bài, có th ể cho các t ổ thi đua b ằng cách l ần lượt lên th ực hi ện 5 độ ng tác để các t ổ khác cùng v ới giáo viên quan sát và nh ận xét, tuyên d ươ ng. 2.2. H ọc động tác phối hợp và nhảy (tham kh ảo ph ần h ướ ng d ẫn c ụ th ể các động tác Ph ối h ợp và Nh ảy trong sách giáo viên th ể d ục lớp 2 ở ch ươ ng Bài th ể dục phát tri ển chung). 2.2.1. H ọc độ ng tác phối h ợp a) Ho ạt độ ng 1: làm quen động tác phối hợp - Giới thi ệu tên động tác phối hợp, học sinh lắng nghe và quan sát để nh ớ. Sau đó, mời 1-2 học sinh nh ắc l ại tên động tác. - Vừa làm m ẫu ch ậm v ừa phân tích k ĩ thu ật độ ng tác, học sinh quan sát. 53