Thách thức của việc hưởng bảo hiểm xã hội một lần đối với hệ thống an sinh xã hội Việt Nam

Nội dung text: Thách thức của việc hưởng bảo hiểm xã hội một lần đối với hệ thống an sinh xã hội Việt Nam

1. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA THÁCH THỨC CỦA VIỆC HƯỞNG BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN ĐỐI VỚI HỆ THỐNG AN SINH XÃ HỘI VIỆT NAM TS. Nguyễn Thị Chính Trưởng Khoa Bảo hiểm, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân Tóm tắt: Sau khi nền kinh tế nước ta chuyển sang cơ chế thị trường, Đảng và Nhà nước đã đặc biệt quan tâm đến An sinh xã hội (ASXH) và luôn coi Bảo hiểm xã hội là trụ cột chính của hệ thống ASXH. Sự quan tâm này thể hiện rõ nhất trong Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012 của Bộ Chính trị về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác hiểm xã hội, bảo hiểm y tế giai đoạn 2012-2020” và gần đây là Nghị quyết số 28-NQ/TW ngày 23/5/2018 của Ban chấp hành Trung ương và cải cách chính sách BHXH với mục tiêu xuyên suốt là: “Để BHXH thực sự là một trụ cột chính của hệ thống ASXH nước ta, từng bước mở rộng vững chắc diện bao phủ BHXH, hướng tới BHXH toàn dân, trên cơ sở phát triển hệ thống BHXH đa tầng, linh hoạt, hiện đại và hội nhập quốc tế. Nếu xem xét trong cả quá trình từ năm 2008 đến nay (nhất là giai đoạn 2016-2020), thì quan điểm và những mục tiêu trên đã từng bước được thể hiện. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất để tiếp tục thực hiện những mục tiêu trên, cả trước mắt và lâu dài, là việc nhận trợ cấp BHXH một lần có xu hướng ngày càng gia tăng. Điều này đã tác động trực tiếp đến việc duy trì và mở rộng đối tượng trong hệ thống BHXH, từ đó có ảnh hưởng đến ASXH. Đây là vấn đề chính sẽ được đề cập trong nội dung bài viết này. Từ khóa: BHXH một lần, ASXH, thách thức 1. KHÁI QUÁT VỀ HỆ THỐNG AN SINH XÃ HỘI VIỆT NAM Trên phạm vi toàn cầu, khái niệm về ASXH cho đến nay vẫn chưa thực sự thống nhất. Đảng và Nhà nước ta đã có quan niệm riêng về vấn đề này: “ASXH là một hệ thống các cơ chế, chính sách, biện pháp của Nhà nước và xã hội nhằm trợ giúp mọi thành viên trong xã hội đối phó với các rủi ro, các cú sốc về kinh tế - xã hội làm cho họ có nguy cơ bị giảm, mất nguồn thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn, bệnh nghề nghiệp, già cả không có sức lao động hoặc vì những nguyên nhân khách quan rơi vào hoàn cảnh nghèo khổ và cung cấp các dịch vụ sức khỏe cho cộng đồng, thông qua mạng lưới về BHXH, BHYT và trợ giúp xã hội”. Với quan 13
2. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA niệm trên, trong những năm đổi mới vừa qua, hệ thống chính sách ASXH đã từng bước được thiết kế và cải cách khá chi tiết và tương đối toàn diện. Một số chính sách đã từng bước được hoàn thiện theo hướng ngày càng hội nhập với khu vực và quốc tế như chính sách BHXH, BHYT và BHTN. Các chương trình trợ giúp xã hội cũng được triển khai khá bài bản. Ngoài ra, còn một loạt chính sách gắn liền với ASXH cũng vẫn tiếp tục được triển khai như chính sách việc làm, xóa đói giảm nghèo, chương trình giáo dục, y tế, chương trình nước sạch, vệ sinh môi trường và các dịch vụ xã hội thiết yếu v.v Sự phát triển của hệ thống chính sách ASXH đã góp phần tích cực vào việc ổn định và phát triển kinh tế - xã hội, ổn định thể chế chính trị của đất nước. Tuy nhiên, ASXH là vấn đề rộng lớn, nên vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau như: Mô hình tổ chức thực hiện các chính sách như thế nào? Làm thế nào để gia tăng mức độ tác động của từng chính sách? Vấn đề đảm bảo cân đối một số quỹ ASXH v.v Trong đó, chính sách và tổ chức thực hiện chính sách BHXH luôn được quan tâm hàng đầu trong mỗi lần cải cách và BHXH luôn được xác định là trụ cột chính trong hệ thống chính sách ASXH. Là trụ cột chính bởi BHXH có vai trò rất lớn trong việc bảo vệ quyền lợi cho NLĐ và gia đình họ. Hơn nữa, loại hình bảo hiểm này hoạt động theo nguyên tắc đóng - hưởng, nên đã giảm bớt gánh nặng cho ngân sách Nhà nước. Một khi diện bao phủ của BHXH ngày càng rộng lớn và bền vững thì các đối tượng ASXH từ các chính sách khác sẽ giảm đi. Ngoài ra, với cơ chế hoạt động của mình, BHXH còn huy động tới sự đóng góp của người sử dụng lao động vào quỹ BHXH. Nguồn quỹ này không chỉ đảm bảo ASXH cho NLĐ tham gia BHXH, nhất là khi họ về già, mà còn góp phần đầu tư phát triển kinh tế - xã hội. Vì vậy nên BHXH ngày càng phát triển, diện bao phủ ngày càng rộng thì ASXH sẽ ngày càng được đảm bảo. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, ASXH nói chung và BHXH nói riêng cũng đang đứng trước những thách thức ngày càng lớn. Cụ thể: - Làm thế nào để mở rộng diện bao phủ BHXH, nhất là loại hình BHXH tự nguyện? - Những giải pháp nào là hữu hiệu để đảm bảo cân đối và an toàn cho quỹ BHXH trong những năm tới? - Chính sách hỗ trợ tài chính của Nhà nước cho quỹ BHXH và một số đối tượng tham gia BHXH tự nguyện? - Vấn đề điều chỉnh tiền lương hưu theo phương án nào là phù hợp? - Lộ trình thực hiện BHXH đa tầng diễn ra như thế nào? v.v 14
3. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA Trong số những thách thức nói trên, thách thức lớn nhất có liên quan đến nhiều thách thức khác là làm thế nào để mở rộng diện bao phủ BHXH. Trong đó, BHXH một lần nữa lại chính là một trong những thách thức của thách thức đối với việc đảm bảo ASXH. 2. NHỮNG THÁCH THỨC CỦA VIỆC HƯỞNG BHXH MỘT LẦN ĐỐI VỚI HỆ THỐNG ASXH VIỆT NAM Mặc dù Đảng và Nhà nước ta đã xác định BHXH là trụ cột chính của hệ thống các chính sách ASXH, song thực tế hiện nay cho thấy diện bao phủ của BHXH còn rất thấp, nhất là loại hình BHXH tự nguyện. Trong khi đó, số đối tượng nhận BHXH một lần lại có xu hướng ngày càng tăng lên. Hiện tượng này không chỉ ảnh hưởng đến diện bảo vệ của BHXH, mà còn là thách thức rất lớn và lâu dài đến hệ thống ASXH nước ta, cụ thể: - Phạm vi tham gia của NLĐ và toàn xã hội vào hệ thống ASXH đã hẹp lại càng hẹp hơn. Mục tiêu và yêu cầu đảm bảo ASXH cho mọi người dân cũng như mục tiêu gia tăng độ bao phủ của BHXH rất khó được thực hiện. Điều 14 của Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2013) đã quy định: “Công dân có quyền được đảm bảo ASXH”, tuy nhiên, cho đến nay, số lao động khu vực phi chính thức tiếp cận các chính sách ASXH, đặc biệt là chính sách BHXH - một chính sách mang tính trụ cột của an sinh, còn rất hạn chế. Mục tiêu phấn đấu đến năm 2020, có khoảng 50% lực lượng lao động tham gia BHXH mà Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012 của Bộ Chính trị đã đề ra từ năm 2012, đến nay chưa thực hiện được. Vậy nếu việc nhận trợ cấp BHXH một lần ngày càng gia tăng thì đó sẽ luôn là thách thức lớn để thực hiện mục tiêu đến năm 2021 có khoảng 35%, năm 2025 là 45% và năm 2030 là 60% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BHXH, mà Nghị quyết số 28-NQ/TW của Ban chấp hành Trung ương về cải cách chính sách BHXH đã đề ra từ năm 2018. - BHXH một lần không chỉ là thách thức trong quá trình thực hiện mục tiêu gia tăng tỷ lệ bao phủ của BHXH, mà còn là thách thức trong việc duy trì đối tượng của hệ thống BHXH và ASXH. Việc duy trì, phát triển đối tượng tham gia và thụ hưởng BHXH sẽ đảm bảo tốt hơn nguyên tắc chia sẻ rủi ro, san sẻ tài chính; nguyên tắc số đông bù số ít trong bảo hiểm. Nhưng thực tế này lại đang diễn ra ở nước ta, thể hiện qua bảng số liệu sau đây: 15
4. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA Bảng 1: Tình hình tham gia BHXH và hưởng BHXH một lần ở Việt Nam (2016-2019) Chỉ tiêu Đơn vị 2016 2017 2018 2019 1. Tổng số người tham gia BHXH Triệu người 13,05 13,87 14,61 15,45 a. BHXH bắt buộc Triệu người 12,39 13,18 13,89 14,59 b. BHXH tự nguyện Triệu người 0,66 0,69 0,72 0,86 2. Tốc độ tăng số đối tượng tham gia BHXH % - 6,2 5,6 5,8 a. BHXH bắt buộc % - 6,3 5,1 5,2 b. BHXH tự nguyện % - 4,4 4,3 14,9 3. Số người hưởng BHXH một lần Nghìn người 614 657 698 804 4. Tốc độ tăng số người hưởng BHXH một lần % - 7,0 6,3 15,1 Nguồn: Tổng hợp từ số liệu của BHXH Việt Nam Số liệu ở bảng trên cho thấy, trong giai đoạn 2016 đến 2019 vừa qua, tổng số người tham gia BHXH đều tăng qua các năm, nhưng tốc độ tăng bình quân hàng năm chỉ là 5,86%. Trong đó, tốc độ tăng bình quân về số người tham gia BHXH bắt buộc là 5,42%, tốc độ tăng bình quân hàng năm về số người tham gia BHXH tự nguyện là 5,91%. Số người hưởng BHXH một lần cũng tăng, từ 614.000 người (năm 2016) lên 804.000 (năm 2019). Bình quân tăng mỗi năm là 9,17%. Nếu so sánh năm 2019 với 2016, số người hưởng BHXH một lần tăng lên 190.000 người. Thực tế trên cho thấy, nếu xu hướng này vẫn tiếp tục diễn ra trong tương lai thì không những diện bao phủ của BHXH rất khó đạt mục tiêu như mong muốn, mà còn là thách thức rất lớn đối với cả hệ thống ASXH nước ta. - BHXH một lần còn là thách thức trực tiếp đối với chính người được hưởng. Bởi trong suốt vòng đời của một NLĐ, có những lúc, những giai đoạn họ sẽ gặp phải rủi ro về thu nhập do ốm đau, tai nạn, thai sản, bệnh nghề nghiệp hoặc về già (hết tuổi lao động). Nếu tham gia BHXH một cách bình thường, họ sẽ được trợ cấp theo từng chế độ BHXH. Cho dù mức trợ cấp nhiều hay ít, nhưng đó chính là khoản thu nhập thay thế, bù đắp cho khoản tiền lương hay tiền công bị mất đi khi họ gặp phải rủi ro hay sự kiện bảo hiểm. Nếu họ nhận trợ cấp BHXH một lần liên quan đến các chế độ ốm đau, thai sản hay tai nạn lao động v.v , bản thân họ và gia đình sẽ khắc phục được những 16
5. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA khó khăn tức thời về thu nhập để ổn định cuộc sống. Nhưng khi về hưu, đây là giai đoạn còn khá dài trong vòng đời của NLĐ, mà tuyệt đại đa số người tham gia BHXH đều trải qua. Trong giai đoạn này, cuộc sống vẫn tiếp diễn, các khoản chi tiêu hàng ngày, hàng tháng vẫn tiếp tục diễn ra một cách khá đều đặn. Để đảm bảo ổn định cuộc sống trong giai đoạn này, NLĐ phải dựa vào khoản tiền lương hưu do BHXH trợ cấp hàng tháng cho đến khi chết. Vậy nếu nhận BHXH một lần, mà nhất là trợ cấp một lần khi nghỉ hưu, thì an ninh thu nhập của họ sẽ không được đảm bảo. Số tiền nhận trợ cấp một lần thường được chi tiêu ngay vào nhiều mục đích khác nhau và người về hưu lại tự họ đặt ra thách thức cho chính họ. Đây là thách thức không phải nhỏ và rất khó vượt qua, nếu gia đình và con cháu họ lại rũ bỏ trách nhiệm với chính họ. - BHXH một lần còn là thách thức không nhỏ đến hệ thống hưu trí - hệ thống mang tính trụ đỡ của ASXH nước ta. Thật vậy, số người già trong cơ cấu dân số nước ta hiện nay chiếm khoảng 16,8% (số người từ 61 tuổi trở lên đối với nam và 56 tuổi trở lên đối với nữ - số liệu 2019). Trong đó, số người hiện đang được hưởng tiền lương hưu hàng tháng từ BHXH là 2,21%, số người được trợ cấp lương hưu xã hội (những người từ 80 tuổi trở lên một tháng được trợ cấp 270.000đ/tháng là 3,62%. Như vậy, số người chưa có tiền lương hưu hàng tháng hiện nay vẫn còn chiếm 10,97% (xấp xỉ 10 triệu người). Những con số này cho thấy, hệ thống hưu trí nước ta vẫn còn yếu do kinh tế - xã hội chưa thực sự phát triển. Bởi vậy, nếu những người tham gia BHXH nhận trợ cấp hưu trí một lần trước khi về hưu có xu hướng ngày càng gia tăng, sẽ càng làm cho hệ thống hưu trí thiếu tính bền vững, nhất là trong điều kiện già hóa dân số diễn ra nhanh chóng như hiện nay. Thực trạng này đang đặt ra một thách thức không nhỏ đến việc đảm bảo ASXH, đến việc duy trì thu nhập liên tục cho một bộ phận người già ở nước ta hiện nay. - Thực trạng nhận trợ cấp BHXH một lần đang có xu hướng gia tăng đã tạo ra một tâm lý đám đông trong số những lao động đang trong hệ thống BHXH. Theo kinh nghiệm quốc tế thì đây là thách thức đối với việc hoàn thiện chính sách pháp luật trong quá trình cải cách BHXH trong tương lai và đồng thời còn là thách thức đối với những cơ quan tổ chức thực thi chính sách pháp luật, nhất là cơ quan BHXH nước ta. 3. KHUYẾN NGHỊ Để hạn chế tình trạng nhận trợ cấp BHXH một lần đang diễn ra nhanh chóng ở nước ta hiện nay, đứng trên góc độ đảm bảo ASXH lâu dài và bền vững, tác giả bài viết mạnh dạn có một số khuyến nghị sau đây: 17
6. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA - Trong quá trình cải cách BHXH theo tinh thần Nghị quyết số 28/2018/NQ-TW của Ban chấp hành Trung ương, cần phải hoàn thiện chính sách pháp luật về BHXH theo hướng hạn chế nhận trợ cấp BHXH một lần. Trước hết, cần phải tiến hành điều tra, khảo sát những người đã nhận trợ cấp BHXH một lần và cả những người đang trong hệ thống BHXH để tìm hiểu nguyên nhân. Tiếp đến là đánh giá chính xác và khách quan thực trạng chính sách pháp luật và tổ chức thực hiện chính sách pháp luật liên quan đến vấn đề này. Sau đó là hoàn thiện chính sách pháp luật theo hướng: + Giảm mức trợ cấp BHXH một lần, nhất là trợ cấp hưu trí một lần đối với những người đến tuổi về hưu nhận trợ cấp hưu trí một lần. Phần đóng góp cho chế độ hưu trí của người sử dụng lao động cho NLĐ cần được nghiên cứu cắt giảm nếu NLĐ yêu cầu nhận trợ cấp hưu trí một lần. + Thực hiện chiết khấu số tiền trợ cấp BHXH một lần theo số năm đóng BHXH của NLĐ. - Tăng cường công tác tuyên truyền phổ biến chính sách pháp luật về BHXH, để NLĐ thấy được lợi ích của việc nhận trợ cấp hưu trí hàng tháng, để họ dễ dàng so sánh thiệt hơn khi nhận trợ cấp hàng tháng hay nhận trợ cấp BHXH một lần. Công tác này phải làm thường xuyên và vai trò của người sử dụng lao động là vô cùng quan trọng, bởi họ là người gắn bó trực tiếp với những NLĐ mà họ sử dụng. Đồng thời, cơ quan BHXH phải phối hợp chặt chẽ với tổ chức công đoàn ở từng cấp để thực hiện công tác này. Nếu NLĐ có được những thông tin chính xác, nhiều chiều thì nhận thức của họ sẽ nhanh chóng được chuyển biến. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Ban chấp hành Trung ương (2018), Nghị quyết 28-NQ/TW về cải cách chính sách BHXH. 2. Quốc hội (2014), Luật BHXH số 58/2014/QH13. 3. Nuno Cunha (2018), Cải cách ASXH Việt Nam hướng về tương lai, truy cập ngày 09/03/2021 từ: www.ilo.org/di/pages27345. 4. ILO (1988), Nguyên tắc cơ bản về ASXH. 18