Tiểu luận Nghiên cứu bộ não con người

Nội dung text: Tiểu luận Nghiên cứu bộ não con người

1. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 1 CHƯƠNG I CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1. Bí ẩn bộ não và tâm trí Ba vấn đề phức tạp nhất của khoa học là gì? Đó là cái rất lớn (vũ trụ), cái rất nhỏ (thế giới vi mô) và cái rất phức tạp (bộ não và tâm trí). Thật đáng ngạc nhiên là con người khám phá tự nhiên nhờ bộ não và tâm trí, nhưng lại chưa hiểu chúng được bao nhiêu. Và câu hỏi bộ não sinh ra tâm trí như thế nào có lẽ là một thách thức còn rất lâu dài đối với khoa học 1.1 Độ phức tạp không tưởng Có thể nói, bộ não là cấu trúc vật chất phức tạp nhất tự nhiên. Với khối lượng chỉ 1.4 kg, não chứa hàng trăm tỉ tế bào thần kinh hay nơ ron, kết nối với nhau qua các khớp thần kinh. Ngoài ra là hệ tế bào đệm, với số lượng lớn hơn khoảng 10 lần. Độ phức tạp trong khả năng kết nối nơ ron của bộ não là nỗi kinh hoàng có thể của cả những máy tính lượng tử siêu việt tương lai. Vì có thể nhận tin từ 10 ngàn và truyền tin cho 10 ngàn nơ ron, nên mỗi nơ ron có thể liên kết với khoảng 100 triệu nơ ron khác (để so sánh, hãy nhớ rằng chúng ta chỉ có thể quan hệ với không quá vài ngàn người trong toàn xã hội). Vì thế số mạng nơ ron, yếu tố quyết định khả năng tư duy, nhận thức hay cảm xúc của bộ não, đạt tới con số khủng khiếp. Theo những tính toán giản lược nhất, nó bằng con số N = 10110 nhân với nhau 1017 (100 triệu tỉ) lần! Bản thân N cũng được gọi là số thiên văn, vì bằng tích của số hạt cơ bản trong vũ trụ nhìn thấy (1080) và tuổi vũ trụ (14 tỉ năm) tính ra pico giây (1030)! Đồng thời với khoảng một triệu kết nối mới tạo thành trong một giây, với hình thái và trọng số kết nối luôn thay đổi, nên trên thực tế mỗi bộ não là một cấu trúc động duy nhất, theo nghĩa không thể có hai bộ não giống nhau. Chính nhờ các kết nối luôn thay đổi đó mà kí ức được ghi nhớ, hành vi được học tập hay nhân cách được hình thành, bằng cách tăng cường các kiểu kết nối này hay dập tắt các kiểu kết nối khác. 1.2 Xung thần kinh và chất truyền tin hóa học Các nơ ron truyền tin như thế nào? Xung điện là phương thức truyền tin nội nơ ron; trong khi chất truyền tin hóa học là cơ chế liên tế bào. Hai nơ ron truyền tin cho nhau bằng cách phóng thích và thu nhận các chất truyền đạt và điều biến thần kinh, như glutamate, dopamine, acetylcholine, noradrenalin, serotonin hay endorphins. Một số chất hoạt động tại khớp thần kinh, truyền thông điệp từ vị trí giải phóng tới vị trí hấp thu, được gọi là thụ thể. Một số chất có tác dụng lan tỏa hơn, làm tăng hay giảm độ nhạy cảm cả một vùng não. Không chỉ quan trọng trong các hoạt động tư duy, nhận thức hay cảm xúc, sự thiếu hụt các hóa chất nói trên liên quan với nhiều loại bệnh. Chẳng hạn thiếu dopamine ở vùng điều khiển vận động dẫn tới bệnh liệt rung (Parkinson). Nó cũng tăng khả năng nghiện ngập vì chức năng chuyển tải khoái cảm và cảm giác thưởng. Còn thiếu serotonin tại vùng điều khiển cảm xúc sẽ dẫn tới trầm cảm và các rối loạn cảm xúc, trong khi thiếu acetylcholine ở vỏ não là đặc trưng của Alzheimer, căn bệnh mất trí ở người già. 1.3 Các kỹ thuật quét não Trong một nơ ron, tín hiệu hình thành nhờ các xung điện. Hoạt tính điện của một nhóm nơ ron có thể ghi nhận ở ngoài hộp sọ nhờ máy đo điện não đồ EEG. Các tín hiệu đó có dạng sóng, được phân loại từ sóng anpha (khi thư giãn hay đang ngủ) cho tới sóng gamma (đang suy nghĩ). GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
2. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 2 Một số nhà khoa học, như Crick (cha đẻ của mô hình ADN), xem sự đồng bộ hóa hoạt động điện trong não là yếu tố quyết định cho nhận thức. Các kĩ thuật tạo ảnh khác đều mang tính gián tiếp. Cộng hưởng từ chức năng (fMRI) hay tạo ảnh nhờ bức xạ positron (PET) theo dõi dòng máu tới các vùng não khác nhau. Các kĩ thuật cộng hưởng từ MRI và cắt lớp vi tính CT dùng đặc trưng từ và sự hấp thụ tia X của các tổ chức khác nhau để tạo ảnh não. Các kĩ thuật đó được ứng dụng để theo dõi các vùng não liên quan với các chức năng khác nhau, như cảm giác, vận động, khoái cảm, lựa chọn, động cơ, thậm chí cả sự phân biệt chủng tộc. Vài năm nay, thậm chí một số kĩ thuật được dùng để phát hiện nói dối, với kết quả bước đầu khá hứa hẹn. Tuy nhiên một số chuyên gia cảnh báo rằng, không nên đặt quá nhiều niềm tin vào các kĩ thuật đó, cho dù chúng hiện đại đến mức nào, vì bộ não nằm ngoài tầm với của công nghệ; đồng thời chúng có thể vi phạm tính riêng tư của từng cá nhân được pháp luật bảo vệ hay gây ra nhiều vấn đề đạo lý khó giải quyết khác. H1.1 Máy đo nói dối trong ngành tội phạm H1.1 Máy đo nói dối trong ngành điều tra tội phạm Trước khi các kĩ thuật tạo ảnh hay quét não trở nên phổ biến, các nhà khoa học đã nghiên cứu người bệnh với các tổn thương não do đột quị, chấn thương đầu hay bệnh thần kinh để xác định các vùng não liên quan với cảm xúc, giấc mơ, trí nhớ, ngôn ngữ hay tri giác, thậm chí cả các sự biến mang tính ẩn ngữ như các kinh nghiệm tôn giáo, tâm linh hay dị thường Điển hình nhất là trường hợp Phineas Gage, một công nhân đường sắt thế kỉ XIX, mất phần não trước trán khi bị thanh sắt dài 1 mét xuyên qua đầu trong một vụ nổ. Khi thể chất phục hồi hoàn toàn, nhân cách của Gage biến đổi vĩnh viễn. Đó là lần đầu tiên người ta thấy, một hoạt động tinh thần cụ thể có thể gắn với một hay vài vùng não đặc trưng. 1.4 Cấu trúc bộ não Chiếm phần chủ yếu trong cấu trúc não là hai bán cầu đại não, nằm trên thân não giống như phần mũ của cây nấm. Đó là cấu trúc não được tiến hóa muộn nhất, liên quan với các hoạt động nhận thức phức tạp. Bao phủ phía ngoài đại não là vỏ não, liên quan nhiều với quá trình tạo các quyết định hữu thức. Dường như có sự phân công chức năng tương đối rõ giữa hai bán cầu não (bảng minh họa). Theo đó, bán cầu phải giầu cảm xúc và sáng tạo hơn, trong lúc bán cầu trái gắn với logic hơn. Với GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
3. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 3 đại đa số, bán cầu trái là bán cầu ưu thế, nên 90% dân số thuận tay phải. Trong số 10% người thuận tay trái còn lại, nhiều người có khả năng nghệ sĩ. Bán cầu trái Bán cầu phải Phát âm Phi phát âm Tuần tự Tổng thể Phân tích Tổng hợp Tỉ lệ Toàn cục Phân tích theo thứ tự thời gian Cảm nhận mẫu dạng Ngôn ngữ Không gian H1.2 Cấu trúc của bộ não GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
4. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 4 1.5 Giả định về phân công chức năng giữa hai bán cầu não Đó là căn nguyên của những lập luận kiểu văn minh phương Tây là văn minh não trái hay cần giáo dục cả hai bán cầu não cho học sinh. Đó là những lập luận không chỉnh, vì hai bán cầu luôn hành xử đồng bộ với nhau qua thể chai, là cầu nối giữa chúng (phụ nữ có thể chai lớn hơn nam giới, và đó có thể là lí do khiến họ nói nhiều!). Thiếu thể chai sẽ gây bệnh tâm thần, tuy một chức năng nào đó có thể trở nên siêu việt. Đó là hội chứng bác học, mà Kim Peek là trường hợp điển hình. Ông nhớ mã bưu điện của tất cả các thành phố Mỹ, chơi thành thạo hàng trăm bản nhạc cổ điển khi chỉ nghe qua một lần, nhớ chi tiết thời gian, địa điểm và số người tham dự buổi biểu diễn bản nhạc đó lần đầu tiên Tuy nhiên ông không thể tự mặc quần áo và phụ thuộc hoàn toàn vào sự chăm sóc của người thân. Kim Peek, “nhà bác học” không biết mặc áo H1.3 Kim Peek – “Nhà bác học” không biết mặc áo Ngoài hai bán cầu não là thùy chẩm ở phía sau, liên quan với thị giác; thùy đỉnh phía trên chẩm, gắn với vận động, định vị không gian và tính toán. Sau tai và thái dương là thùy thái dương, kết nối với âm thanh và tiếng nói và một số yếu tố kí ức. Phía trước là thùy trán và thùy trước trán, thường được xem là những cấu trúc phát triển và “con người” nhất, gắn bó với tư duy phức tạp, ra quyết định, lên kế hoạch, tạo quan niệm, điều khiển sự chú ý, và kí ức hoạt động. Chúng cũng liên quan với các cảm xúc xã hội phức tạp như sự hối tiếc, đạo đức và sự đồng cảm. Cũng có thể chia não thành hai phần: phần cảm giác và phần vận động, với chức năng kiểm soát các thông tin đi vào và hành vi lối ra một cách tương ứng (tức cảm nhận và tác động môi trường). Dưới hai bán cầu, nhưng vẫn thuộc phần não trước, là vỏ khứu hải mã điều khiển hành vi và cảm giác đau. Phía dưới là thể chai nối hai bán cầu. Ngoài ra là hạch nền, tương ứng với vận động, động cơ và hành vi thưởng. Dưới nữa là các vùng não nguyên thủy hơn. Hệ viền, có ở mọi động vật có vú, liên quan với ham muốn và sự ngon miệng. Cảm xúc thì liên quan với các cấu trúc như hạch hạnh hay nhân GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
5. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 5 đuôi. Trong hệ viền còn có hồi hải mã với vai trò sống còn trong tạo kí ức mới; đồi thị có chức năng xử lý (làm chậm) các tín hiệu cảm giác; và dưới đồi, điều khiển chức năng cơ thể bằng các nội tiết tố phóng thích từ tuyến yên. Phía dưới đại não là tiểu não, nơi lưu giữ các hình thái vận động, thói quen và các nhiệm vụ tự động - những hoạt động ta có thể thực hiện mà không cần nghĩ về chúng. Hai bộ phận nguyên thủy nhất, nằm giữa tiểu não và tủy sống, là trung não và thân não. Chúng điều khiển các chức năng tự động hay thực vật như hô hấp, nhịp tim, huyết áp, giấc ngủ Chúng cũng điều khiển dòng tín hiệu hai chiều giữa não bộ và toàn bộ cơ thể thông qua tủy sống. 1.6 Nước và rượu vang? Mặc dù khoa học đã khám phá nhiều bí ẩn của bộ não, nhưng những bí ẩn lớn vẫn còn nằm trong bóng tối. Trong đó căn bản nhất là bài toán bộ não và tâm trí. Nói cách khác, các hoạt tính khách quan của bộ não được biến thành các ý niệm chủ quan, nhất là các ý niệm hữu thức, như thế nào? Theo cách nói của nhà triết học Chammers người Úc, “nước biến thành rượu vang như thế nào?”. Đây là bài toán phức tạp đến mức, không ít nhà khoa học cho rằng, nó nằm ngoài khả năng nhận thức của con người. Về mặt triết học, có thể giải quyết vấn đề đó bằng quan điểm hợp trội (hay đột phát, đột sinh, hợp nổi ). Cần lưu ý rằng đó cũng chính là quan điểm duy vật biện chứng. Tuy nhiên trên khía cạnh khoa học, đó là bài toán vô cùng nan giải. Như vị mặn của muối chẳng hạn, nó “đột sinh” như thế nào từ các nguyên tử Na và Cl? Chỉ với hạt muối cấu trúc từ hai loại nguyên tử mà còn vậy, nói gì đến bộ não với cấu trúc phức tạp nhất tự nhiên! Người viết bài này không thể nào quên giáo sư thần kinh học Jerome Lettvin, MIT, Mỹ, chuyên gia vị giác ếch tại khóa học về vật lý thần kinh tại Trieste, Italia, năm 1995. Khi được hỏi về bước chuyển từ tín hiệu thần kinh lên cảm giác vị giác, sau 2 giờ thuyết trình, ông kết luận: “Vì tôi không phải là ếch, nên tôi không biết”! Tại sao chúng ta có thể không bao giờ biết bản chất thực sự của ý thức? Đó là hệ lụy của định lý không đầy đủ của Godel, nói rằng một hệ logic bất kì không thể tự hiểu bản thân. Muốn hiểu tâm trí, cần một hệ thống phức tạp hơn bộ não. Đó là điều không thể, vì bộ não chính là cấu trúc phức tạp nhất vũ trụ. 1.7 Hệ xử lý đối ngẫu Não xử lý các tín hiệu từ môi trường như thế nào? Năm 1981, nhà tâm lý Dixon đề xuất lý thuyết xử lý đối ngẫu. Theo đó bộ não có hai hệ xử lý tín hiệu, hệ tiềm thức và hệ ý thức. Hệ tiềm thức nằm ở các trung khu dưới vỏ, có nhiệm vụ xử lý sơ bộ các thông tin trước khi chuyển lên hệ ý thức vỏ não. Hệ tiềm thức xác định ý nghĩa cảm xúc của kích thích tốt hơn việc ra các quyết định hợp lý về chúng. Khi phát hiện thông tin quan trọng, nó chuyển ngay lên vỏ não để hệ ý thức xử lý. Khác với hệ ý thức có độ nhạy kém và chỉ xử lý từng thông tin một, hệ tiềm thức vận hành một cách tự động và có hai đặc trưng cơ bản. Đầu tiên, nó xử lý đồng thời các thông tin đến từ nhiều nguồn. Tiếp theo, và quan trọng hơn, nó có ngưỡng kích thích thấp hơn hệ ý thức nhiều. Nói cách khác, hệ tiềm thức có thể nắm bắt và giải mã các tín hiệu rất nhỏ yếu mà hệ xử lý ý thức không nắm bắt được. Con người có hệ ý thức phát triển như một đặc trưng “người” nhất nên hệ tiềm thức bị chèn ép và các bản năng sinh học suy thái dần. Tuy nhiên qua thiền, thôi miên hay qua luyện tập một số công phu đặc biệt, có thể khôi phục phần nào các bản năng đó. Động vật có hệ tiềm thức phát triển, nên có thể phát hiện sớm các tai biến như động đất hay sập nhà do ghi được các biến đổi vật lý cảnh báo rất nhỏ yếu từ môi trường (điện từ trường, hạ âm ). Cần lưu ý rằng, phần lớn hoạt động tinh thần của con người nằm ở phần tiềm thức (và vô thức), giống như một chuyến bay vượt đại dương phần lớn nằm ở chế độ “bay tự động”. Tuy nhiên chế độ lái “bằng tay” khi cất và hạ cánh có vai trò quyết định. Sau gần một thế kỉ tranh cãi gay gắt GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
6. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 6 kể từ Sigmund Freud, cha đẻ của phân tâm học, trường phái tư tưởng đề cao vô thức, cuối cùng khoa nhận thức học đi đến kết luận, tâm trí do cả ý thức và vô thức quyết định, với phần đóng góp mỗi bên một nửa. Có thể so sánh ý thức với bộ tư lệnh, còn vô thức với toàn bộ phần còn lại của một đạo quân. Khi đó xét về khối lượng công việc, đạo quân hoạt động chủ yếu ở mức vô thức; tuy nhiên vai trò của bộ tư lệnh không hề thua kém. Đại tướng Võ Nguyên Giáp và đội ngũ cán bộ chiến sĩ có phần đóng góp bằng nhau trong chiến thắng Điện Biên Phủ chấn động địa cầu. Liên quan trực tiếp với vô thức và tiềm thức là các hiện tượng dị thường, như ngoại cảm, viễn di sinh học và các hiện tượng liên quan với sự tồn tại sau cái chết - những chủ đề có sức lôi cuốn ghê gớm đối với dư luận (Định luật Blackmore thứ nhất phát biểu rằng, ước vọng muốn tin các hiện tượng dị thường của con người lớn hơn mọi chứng cớ phản bác!). Hầu hết, nếu không nói là tất cả các hiện tượng đó đều có thể giải thích bằng các đặc tính khá lạ lùng của vô thức, ít nhất là về nguyên lý. Vô thức cũng có vai trò quyết định trong sự tự chữa bệnh. Đó là lý do trong các trị liệu thay thế và bổ sung (châm cứu, khí công, thiền, thôi miên ), niềm tin có phần đóng góp không nhỏ vào kết quả khỏi bệnh, nếu có. 1.8 Tập thể hay cá nhân? Có những tế bào chuyên dụng để ghi nhớ hình ảnh của “linh miêu” Halle Bery hay cựu tổng thống Bill Clinton? Ngớ ngẩn; và đó là suy nghĩ của hầu hết các nhà thần kinh học cho đến rất gần đây. Nhưng nay vấn đề có thể khác. Bộ não nhận chân các hình ảnh như thế nào là một chủ đề gây tranh cãi trong khoa học thần kinh, với hai lý thuyết hoàn toàn ngược nhau. Lý thuyết mạng thần kinh cho rằng, hàng triệu nơ ron sẽ hành xử đồng điệu với nhau để tạo ra trong tâm trí hình ảnh về một đối tượng. Ở phía đối ngược là quan niệm, mỗi nơ ron (hoặc một số rất ít nơ ron) mã hóa hình ảnh về một đối tượng (người, động vật hay đồ vật). Jerome Lettvin đặt tên cho chúng là “tế bào bà”. Đến cuối những năm 1980, quan niệm mạng nơ ron thắng thế quan niệm “một nơron một hình ảnh”. Chủ nghĩa tập thể đã thắng chủ nghĩa cá nhân. Mới đây, tình cờ qua nghiên cứu các bệnh nhân đột quị, kĩ sư y sinh học Rodrigo Quian Quiroga tại Đại học Leicester, Anh, đã ghi hoạt tính điện của từng tế bào thần kinh khi cho bệnh nhân xem các hình ảnh trên màn hình máy tính, với thời gian lưu hình là một giây. Một trong những “tế bào bà” là tế bào Clinton, nằm sâu trong hạch hạnh của một nữ bệnh nhân. Nó đáp ứng với ba hình ảnh khác nhau của Clinton: một bức phác thảo, một bức tranh và một tấm ảnh chụp với một số nhà chính trị. Khi bệnh nhân quan sát chình ảnh các tổng thống Mỹ khác, từ George Washington tới George H.W. Bush, tế bào đó luôn im lặng. Hoạt tính điện của nơ ron Halle Berry H1.4 Hoạt tính điện của nơ ron Halle Berry GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
7. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 7 Nhiều nghiên cứu tiếp theo cho kết quả rất ấn tượng, chẳng hạn tế bào Halle Berry, “linh miêu” trong giới điện ảnh Hollywood. Không chỉ đáp ứng với những hình ảnh, ngay cả khi Berry mang mặt nạ như trong phim, mà tế bào này còn phóng điện cả khi tên cô xuất hiện trên màn hình, với cường độ thậm chí còn mạnh mẽ hơn! Những thí nghiệm đó chứng tỏ điều gì? Đơn giản là bộ não có hai chiến lược lưu giữ hình ảnh: hoặc dùng mạng lưới nhiều nơ ron, hoặc dùng từng tế bào cho từng nhiệm vụ cụ thể. Trong cấu trúc vật chất phức tạp nhất vũ trụ này, cá nhân và tập thể hành xử hoàn toàn đồng điệu với nhau. 1.9 Những hiểu lầm thường gặp về bộ não Vì bộ não là bí ẩn lớn nhất tự nhiên, không lạ khi xuất hiện nhiều hiểu lầm về cấu trúc hóa và chức năng hóa của nó. Dưới đây là một số hiểu lầm thường thấy nhất, ngay cả trong giới trí thức tinh hoa. 1.9.1 Chúng ta chỉ mới dung 10% năng lực của bộ não Huyền thoại 10% xuất hiện khắp nơi, từ giảng đường đại học cho tới sách vở hướng dẫn cách cải thiện năng lực tư duy. Chứng cớ khoa học phản bác huyền thoại này không hề thiếu. Nghiên cứu bằng ảnh cộng hưởng từ chức năng cho thấy, toàn bộ não hoạt động một cách đồng bộ trong các hoạt động tinh thần của con người. Thêm nữa, nghiên cứu trên bệnh nhân tổn thương não cho thấy, chấn thương tại bất cứ vùng não nào cũng để lại những di chứng tâm lý dù ít dù nhiều. Nếu chúng ta chỉ mới dùng 1/10 bộ não, sẽ có đến 90% số tổn thương không hề ảnh hưởng tới các hoạt động tinh thần. Huyền thoại 10% xuất phát từ đâu? Theo Barry Beyerstein thuộc đại học Simon Fraser, nó xuất phát một phần từ cách hiểu sai quan điểm của Williams James, một người cha của ngành tâm lý học Mỹ. Cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, ông viết rằng, hầu hết chúng ta chưa khai thác hết khả năng trí tuệ bản thân. Những năm 1930, một số tác giả chuyên viết sách phổ biến khoa học, như Lowell Thomas, đưa ra con số cụ thể; và huyền thoại 10% ra đời. Thực ra khi quét não bằng các kĩ thuật khác nhau, các nhà khoa học thấy nhiều vùng não “im lặng”. Tuy nhiên đó là các vùng liên hợp, có vai trò sống còn trong việc kết nối các cảm giác, tư duy và cảm xúc giữa các trung khu khác nhau trong não bộ. 1.9.2 Một số người thiên về não trái, một số là não phải Như trên đã viết, dường như người não trái lý tính, logic, thiên về ngôn ngữ; trong khi người não phải được xem là sáng tạo, toàn cục, thiên về không gian. Trong cuốn Tâm lý học ý thức bán rất chạy năm 1972, nhà tâm lý Robert Ornstein, Đại học Stanford, xem các xã hội phương Tây quá nhấn mạnh tư duy logic não trái so với tư duy trực giác não phải. Năm 1979, trong cuốn sách phổ biến khoa học Vẽ trên phía phải của bộ não, nhà tâm lý và nghệ sĩ Betty Edwards cũng nhấn mạnh lợi ích của não phải trong sáng tạo nghệ thuật. Tuy nhiên, xem hai bán cầu não ngược nhau là một quan niệm quá đơn giản. Chẳng hạn, nó hàm ý rằng người có khiếu ngôn ngữ phải kém nghệ thuật, trong khi thực tế có khi hoàn toàn ngược lại. Và như khoa học đã chỉ rõ, hai bán cầu não hành xử đồng bộ với nhau qua thể chai. Giống như mọi huyền thoại khác, huyền thoại hai bán cầu cũng có một phần sự thật. Các kỹ thuật cắt thể chai để giảm thiểu cơn động kinh cho thấy, khi đó quả thật hai bán cầu não hành xử khác nhau. Tuy nhiên ở người bình thường, thể chai là cầu nối để bộ não thống nhất trong hành động. 1.9.3 Có thể đạt thư giãn và cảm nhận ý thức sâu hơn nhờ tăng cường song anpha Sóng anpha với dải tần 8-13 Hz là loại sóng được bộ não tạo ra khi chúng ta ngủ hay thư GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
8. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 8 giãn. Tuy nhiên nó không liên quan với các đặc trưng nhân cách dài hạn hay mức độ thoải mái ngắn hạn. Huyền thoại sóng anpha phản ánh sự không phân biệt giữa mối tương quan và quan hệ nhân quả. Quả thật bộ não tạo nhiều sóng anpha khi đang thăng thiền hay thư giãn sâu; nhưng điều ngược lại không đúng: sóng anpha không tạo ra thư giãn. Nói cách khác, sóng anpha là hệ quả, chứ không phải là nguyên nhân của sự thư giãn. 1.10 Tạm thời kết luận Theo lời nhà triết học Chammers, bí ẩn bộ não và tâm trí được chia thành bài toán dễ và bài toán khó. Dễ là bài toán nghiên cứu cấu trúc hệ thần kinh và hệ tín hiệu khách quan đặc trưng cho mọi hoạt động tinh thần. Đó là một nhiệm vụ tuy rất khó khăn nhưng vẫn còn hy vọng tìm được lời giải. Còn khó là bài toán hệ tín hiệu khách quan đó biến thành các ý niệm chủ quan như thế nào. Và theo Chammers, đó có thể là bí ẩn vĩnh viễn đối với khoa học. Dường như đó là sự thật, theo tinh thần định lý không đầy đủ, được nhà toán học và logic học người Áo Godel đưa ra năm 1931. 2. Lý luận nhận thức 2.1 Bản chất của nhận thức Nhận thức là gì? Con người có thể nhận thức được thế giới hay không? Các quan điểm triết học khác nhau có những câu trả lời khác nhau đối với những vấn đề trên. 2.1.1 Một số quan điểm ngoài Mác xít về nhận thức 2.1.1 Quan điểm duy tâm Không thừa nhận thế giới vật chất tồn tại độc lập với ý thức, do đó không thừa nhận nhận thức là sự phản ánh hiện thực khách quan. + Duy tâm chủ quan, tất cả mọi cái đang tồn tại đều là phức hợp những cảm giác của con người. Do đó, nhận thức, theo họ, chẳng qua là sự nhận thức cảm giác, biểu tượng của con người. + Duy tâm khách quan, mặc dù không phủ nhận khả năng nhận thức thế giới, song coi nhận thức cũng không phải là sự phản ánh hiện thực khách quan mà chỉ là sự tự nhận của ý niệm, tư tưởng tồn tại ở đâu đó ngoài con người. + Thuyết hoài nghi nghi ngờ tính xác nhận của tri thức, biến sự nghi ngờ thành một nguyên tắc nhận thức, thậm chí chuyển thành nghi ngờ sự tồn tại của bản thân thế giới bên ngoài. + Tthuyết không thể biết lại phủ nhận khả năng nhận thức thế giới. Đối với họ, thế giới không thể biết được, lý trí của con người có tính chất hạn chế và ngoài giới hạn của cảm giác ra, con người không thể biết được gì nữa. Quan điểm của thuyết hoài nghi và thuyết không thể biết đã bị bác bỏ bởi thực tiễn và sự phát triển của nhận thức loài người. 2.1.2 Quan điểm của chủ nghĩa duy vật siêu hình Thừa nhận con người có khả năng nhận thức thế giới và coi nhận thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người. Tuy nhiên, do hạn chế bởi tính siêu hình, máy móc và trực quan nên chủ nghĩa duy vật trước C.Mác đã không giải quyết được một cách thực sự khoa học những vấn đề của lý luận nhận thức. GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
9. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 9 2.1.3 Vấn đề nhận thức và tự ý thức của con người trong triết học Đề-Các-Tơ Trong số các nhà triết học mà cho đến nay, nhân loại không thể không kể tới, R.Đêcáctơ được thừa nhận là người có một vị trí đặc biệt quan trọng trong lịch sử triết học. Ông là người đã sử dụng phương pháp hoài nghi của mình để đấu tranh chống lại triết học kinh viện giáo điều từng thống trị suất thời Trung cổ đen tối và tạo dựng nền tảng cho việc kiến tạo lâu đài khoa học với những phương pháp mới. Là người tin tưởng sâu sắc vào sức mạnh của trí tuệ con người, Đêcáctơ đã giữ lập trường duy lý trong nhận thức luận. Việc tìm hiểu vấn đề nhận thức và khả năng tự ý thức của con người trong triết học Đêcáctơ chỉ cho phép chúng ta hiểu rõ hơn lập trường triết học của ông, trước hết là trong lĩnh vực nhận thức luận. Khi giải quyết vấn đề nhận thức, Đêcáctơ theo khuynh hướng gắn khái niệm ý thức với khái niệm tư duy. Trong quan niệm của ông, tư duy là tất cả những gì được chúng ta ý thức, là những cái diễn ra trong bản thân chúng ta, bởi chúng ta luôn có ý thức về điều đó. Quan niệm đó đã được Đêcáctơ sử dụng trong cuộc tranh luận với Hốpxơ và trong thư ông gửi cho Ginbê (1642). Dựa vào đó, một số người đã khẳng định trong triết học Đêcáctơ, tư duy và ý thức được coi là các khái niệm đồng nghĩa. Tuy nhiên, khi xem xét quan niệm về ý thức mà Đêcáctơ đã đưa ra trong các tác phẩm của mình, có thể nói, với ông, trở thành có ý thức là tư duy, là sự phán tư về tư duy của mình. Điều đó cho thấy, Đêcáctơ đã không đồng nhất một cách vô điều kiện khái niệm tư duy với khái niệm ý thức. Ông cho rằng sự phân định giữa các khái niệm đó không chỉ thuần tuý về mặt hình thức, mà còn là ở chỗ, ý thức là cái mà thông qua đó, chúng ta ý thức, còn tư duy là cái mà chúng ta ý thức về nó. Đêcáctơ gắn sự phân định đó trước hết với khái niệm "phản tư,'theo quan niệm của riêng ông. Ông cho rằng sự phản tư diễn ra khi người ta cảm thấy một điều gì đó và đồng thời nhận thấy trước đó mình chưa hề cảm nhận thấy chính điều ấy. Sự phản tư đó gắn liền với hiểu biết và có liên quan mật thiết với cảm xúc tới mức chúng ta có cảm tưởng là chúng không khác gì nhau. Như vậy, trong quan niệm của Đêcáctơ, sự phản tư là cái cho phép chủng ta có thể đối chiếu giữa tri thức mới với kinh nghiệm nhận thức đã có, tức là với lý trí với tư cách chủ thể của tư duy. Rằng sự phản tư là cái mang lại tính thống nhất cho tự ý thức. Việc sử dụng khái niệm "phản tư" cho thấy, Đêcáctơ xem xét các hành vi của ý thức không những từ giác độ đồng đại mà cả từ giác độ lịch đại và có tính tới mối liên hệ phát sinh giữa quá khứ và tương lai với tư cách là mối liên hệ bảo đảm cho sự thống nhất có tính năng động của tự ý thức con người. Trong "Mặc tưởng về triết học đầu tiên", Đêcáctơ còn đưa ra sự phân định theo "mối liên hệ thời gian" giữa trực giác tiềm năng và trực giác thực tại trong ý thức. Ông cho rằng mặc dù chúng ta luôn thực sự ý thức về các hành vi của trí tuệ chúng ta, song không phải lúc nào chúng ta cũng ý thức được nó. Chúng ta dường như mới chỉ ý thức được năng lực và khả năng của nó mà thôi. Đêcáctơ muốn dựa vào sự phân định đó để khẳng định luận điểm về tính liên tục của tư duy. Và khi gán cho học thuyết về trực giác trí tuệ, bẩm sinh một vai trò quan trọng trong việc luận chứng cho tính liên tục của tư duy, cho tính tự đồng nhất của lý trí, Đêcáctơ cho rằng lý tri con người luôn chứa đựng trong mình các ý niệm về Thượng đế, về bản thân mình và về mọi chân lý được coi là hiển nhiên. Các ý niệm đó không chỉ được con người ý thức một cách hiện thực, chúng còn được con người ý thức một cách tiềm năng, ý thức theo khả năng linh cảm của lý tính. "Không có sự vật xa xôi nào, Đêcáctơ khẳng định, mà người ta không tìm kiếm được, không có sự vật bí hiểm nào mà người không khám phá ra được". Bởi vậy, theo ông, không nên đặt ra cho trí tuệ con người bất kỳ một giới hạn nào cả. Ông cho rằng khát vọng nhận thức của con người là vô biên, do vậy nó cần đến Thượng đế với tư cách cái tượng trưng cho sự hoàn hảo và tối cao tuyệt đối, có khả năng định hướng và tạo dựng niềm tin cho nhận thức cũng như mọi ước vọng của con người. Với học thuyết về trực giác trí tuệ bẩm sinh, khi xem xét những quan niệm truyền thống của chủ nghĩa duy lý và chủ nghĩa duy cảm, Đêcáctơ đã đứng trên lập trường của chủ nghĩa duy lý. Ông kêu gọi con người hướng tới việc hoàn thiện và phát triển khả năng trí tuệ của mình, GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
10. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 10 hướng tới lumen naturale (ánh sáng tự nhiên - cái được Đêcáctơ đồng nhất với khả năng trí tuệ cao nhất của con người). Theo ông, con người muốn tìm cách "nhận thức chân lý một cách nghiêm chỉnh thì cần phải quan tâm đến việc tăng cường lumen natu rale". Ông cho rằng điểm khởi đầu của nhận thức chân lý và cũng là khả năng nhận thức cao nhất của trí tuệ con người là trực giác. Từ lập trường duy lý chủ nghĩa, Đêcáctơ coi trục giác là trực giác trí tuệ hay lý tính, là khả năng linh cảm của lý tính. Tự nó, trực giác có thể xét đoán đúng sai của tri thức, xác định tính chân lý của nhận thức con người mà không cần đến bất cứ một sự nỗ lực nào. Khả năng trí tuệ này, theo Đêcáctơ, hoàn toàn đúng đắn và công minh, là toà án để phân định mọi cái, đánh giá mọi tri thức cung như mọi hành vi hoạt động của con người. Rằng trực giác "là một khái niệm vững chắc của một trí tuệ rõ ràng và chăm chú được ánh sáng tự nhiên của lý tính sản sinh ra và nhờ sự đờn giản của mình, nó còn xác thực hơn cả bản thân diễn dịch". Như vậy, với ông, trực giác là sự tự ý thức, tự nhận thức về các chân lý “đang hiện lên” trong lý tính. Coi trực giác là sự linh cảm của lý tính, Đêcáctơ đã khẳng định rằng mọi sai lầm của con người đều do người ta hành động không tuân theo lý tính của mình, còn bản thân hoạt động trực giác của lý tính thì bao giở cũng đúng. Xuất phát từ quan niệm đó, Đêcáctơ đặc biệt đề cao vai trò của lý tính trong nhận thức và đòi hỏi con người phải đi xa hơn nhận thức cảm tính. Bởi vì, theo ông, nếu "hạn chế lý tính trong khuôn khổ những gì tai nghe mắt thấy tức là đem lại cho nó một tổn thất lớn". Tuy nhiên, Đêcáetơ cũng đã phần nào nhận thấy tính phiến diện của lý tính trong nhận thức. Và do vậy, ông muốn đem lại cho lý tính một tính linh hoạt hơn và lên tiếng phản đối khuynh hướng thửa nhận một cách vô điều kiện ý thức chỉ hoàn toàn là hoạt động thuần tuý trí tuệ. Câu hỏi "Cảm tính hay ý thức”? mà Đêcáctơ đưa ra trong tác phẩm "Các nguyên lý triết học" của ông đã chứng tỏ ông có tính đến sự khác biệt giữa ý thức tự nó và ý thức về thế giới bên ngoài với ý thức vốn có ở cái Tôi thuần tuý với tư cách là tư duy phản tư. Mặc dù đề cao vai trò của lý tính, của trực giác trí tuệ trong nhận thức, Đêcáctơ vẫn nhận thấy tính đặc thù của nhận thức cảm tính mà, theo ông, vốn có tính độc lập tương đối nhờ mối quan hệ trực tiếp với thực tại bên ngoài. Ông coi trực giác cảm tính là một "thuộc tính đặc biệt" của tư duy và từ quan niệm này, ông đã cố gắng phân biệt cái mà ông gọi là thuộc tính "không rõ ràng" đó với hoạt động tư duy thuần tuý. Ông còn gắn các yếu tố của nhận thức cảm tính với "cái tôi kinh nghiệm", với các hành vi của "ý chí tự do". Và từ đó, ông cho rằng nguyên nhân của các sai lầm trong nhận thức là do con người có quyền tự do lựa chọn và vì sự tự do đó nên con người muốn nhận thức được nhiều hơn trong khi khả năng nhận thức của nó lại có hạn. Giải thích điều đó, Đêcáctơ cho rằng con người là một sinh vật chưa hoàn thiện, con người chỉ là một sinh vật có khả năng đi đến hoàn thiện. Nó "giống như là nấc thang trung gian giữa Thượng đế cao siêu và hư vô". Với tư cách là kết quả sáng tạo của sự tồn tại cao siêu, con người không có sai lầm, nhận thức của con người hoàn toàn đúng. Nhưng khi thuộc về hư vô, con người có thể có sai lầm, có khả năng nhận thức sai. Bởi linh hồn con người, theo Đêcáctơ, không chỉ bao gồm lý trí, mà còn có cả ý chí. Bản thân lý trí trong linh hồn con người không đưa ra một sự khẳng định hay phủ định nào cả, nó chỉ nắm lấy những tư tưởng về các sự vật có thể khẳng định hay phủ định. Vì vậy, theo ông, trong lý trí không có sai lầm, lý trí không dẫn đến sai lầm. Còn ý chí trong linh hồn con người luôn có khả năng lựa chọn, tự do nhận thức, khẳng định hay phủ định cái gì đó, và do vậy, bản thân ý chí hay khả năng lựa chọn tự do có thể là nguyên nhân dẫn đến sai lầm, nhận thức không đúng. Sai lầm đó, theo Đêcáctơ, còn do “lý chí rộng hơn trí tuệ", do trí tuệ không biết tự giới hạn trong phạm vi nó có thể nhận thức mà lại mở rộng ra cả những lĩnh vực vượt quá khả năng nhận thức của nó”. Thừa nhận sự tồn tại của cả lý trí lẫn ý chí trong linh hồn con người, Đêcáctơ cho rằng, vì trong linh hồn con người có cả hai cái đó, nên khả năng nhận thức của con người là có hạn, nhận thức của con người có thể đúng, có thề ai. Và do vậy, theo ông, trong nhận thức, con người phải xuất phát từ sự nghi ngờ, nghi ngờ tất cả những gì đã được coi là chân lý. Nghi ngờ, trong quan GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
11. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 11 niệm của Đêcáctơ, đó không phải là tin rằng không có cái gì là xác thực cả, là chân lý cả mà chỉ là một phương tiện, một biện pháp có khả năng ngăn ngừa những kết luận vội vàng, không có cơ sở khoa học chứ không phải là thay thế những kết luận ấy. Ở Đêcáctơ nghi ngờ là khả năng của tư duy, của tự ý thức con người, là nguồn gốc chân thực của tri thức và là phương thức để con người phát triển nhận thức. Với ông, nghi ngờ là nhằm học cách không nên giả định một cách dứt khoát một cái gì đó mà chỉ mới có thí dụ và thói quen về nó đã tin nó là chân lý. Nghi ngờ là để nhận thức con người, tự ý thức con người "được giải thoát khỏi những sai lầm" mà con người có thể vì sai lầm đó làm lu mờ cái ánh sáng tự nhiên" của con người và làm cho con người ít có khả năng chú ý đến tiếng nói của trí tuệ. Và như vậy, có thể khẳng định rằng, trong quan niệm của Đêcáctơ "điểm xuất phát của khoa học chân chính phải là sự hoài nghi phổ biến, hoài nghi để không mắc phải sai lầm trong quá trình nhận thức để sau đó có niềm tin chắc chắn hơn, nghĩa là hoài nghi có tính chất phương pháp luận". Với quan niệm như vậy về vai trò của sự nghi ngờ trong quá trình nhận thức, Đêcáctơ cho rằng một chủ thể biết tư duy với sự nghi ngờ luôn chế ngự trí tuệ nó phải biết tin vào sự không hoàn hảo của bản thân mình và đồng thời tin vào sự hoàn hảo tuyệt đối của Thượng đế cao siêu - Đấng sáng thế đã đem lại cho con người sự tồn tại. Rằng trong hoạt động nhận thức, chủ thể biết tư duy với sự nghi ngờ cần phải có phương pháp nhận thức để đạt tới tri thức hiển nhiên và không thể nghi ngờ, để trên cơ sở đó, khắc phục những gì không hoàn bảo mà bản thân mình tự ý thức được. Một chủ thể biết tư duy với sự nghi ngờ, theo Đêcáctơ, hoàn toàn có khả năng làm chủ được những suy nghĩ của mình, có khả năng thể hiện không hẳn đã là sự yếu kém của mình, mà chủ yếu là khả năng tụ do lựa chọn, tính độc lập của mình nhờ có tự ý thức tỉnh táo của mình. Luận chứng cho sự hoài nghi phổ biến, hoài nghi mang tính phương pháp luận trong hoạt động nhận thức của con người, Đêcáctơ đã khăng đinh tính độc lập tương đối của lý trí con người, khả năng tự ý thức của con người. Cùng với khẳng định đó, ông còn chứng minh rằng trong lĩnh vực nhận thức lý luận, các luận điểm và giáo lý của thần học đã không còn có hiệu lực. Và do vậy mà nhiều luận điểm của ông trong vấn đề này đã khiến cho các nhà thần học phải “nổi khùng" và bản thận ông bị coi là kẻ tà giáo cho dù ông có cố gắng thể hiện một con chiên ngoan đạo. Có thể nói, quan niệm của Đêcáctơ về khả năng tự ý thức của con người, về vai trò của lý tính, của trực giác trí tuệ bẩm sinh trong hoạt động nhận thức, mặc dù còn có những hạn chế nhất định, song nó đã có những đóng góp không thể bác bỏ trong tiến trình phát triển tư tưởng nhân loại nói chung, trong cuộc đấu tranh giải phóng khoa học và siêu hình học khỏi sự thống trị của nhà thờ và thần học nói riêng. Quan niệm đó đã chứng tỏ ý nghĩa lịch sử, bản chất tiến bộ, tư tưởng nhân đạo trong triết học Đêcáctơ. 2.1.2 Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về bản chất của nhận thức 2.1.2.1 Nhận thức là gì? Nhận thức là quá trình phản ánh tái tạo lại hiện thực trong tư duy con người trên cơ sở của thực tiễn - xã hội. 2.1.2.2 Lý luận nhận thức của chủ nghĩa Mac dựa trên những nguyên tắc cơ bản sau: Một là, thừa nhận thế giới vật chất tồn tại khách quan, ở ngoài con người, độc lập đối với cảm giác, tư duy và ý thức của con người - Hiện thực khách quan là đối tượng của nhận thức. Hai là, thừa nhận năng lực nhận thức thế giới của con người. Về nguyên tắc không có cái gì là không thể biết. Dứt khoát là không có và không thể có đối tượng nào mà con người không thể biết được, chỉ có những cái hiện nay con người chưa biết, nhưng trong tương lai với sự phát triển của khoa học và thực tiễn, con người sẽ biết được. Với khẳng định trên đây, lý luận nhận thức macxít khẳng định sức mạnh của con người trong việc nhận thức và cải tạo thế giới. GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
12. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 12 Ba là, là một quá trình biện chứng, tích cực, sáng tạo. Quá trình nhận thức diễn ra theo con đường từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng rồi từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn. Đó cũng là quá trình nhận thức đi từ hiện tượng đến bản chất, từ bản chất kém sâu sắc đến bản chất sâu sắc hơn. Bốn là, cơ sở chủ yếu và trực tiếp nhất của nhận thức là thực tiễn. Thực tiễn còn là mục đích của nhân thức, là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý của nhận thức. Nhận thức là quá trình con người phản ánh một cách biện chứng, năng động sáng tạo thế giới khách quan trên cơ sở thực tiễn lịch sử - xã hội. 2.1.3 Chủ thể và khách thể nhận thức Nhận thức là quá trình xảy ra do sự tương tác giữa chủ thể và khách thể nhận thức. Chủ thể nhận thức: Theo nghĩa rộng đó là xã hội, là loài người nói chung. Hay cụ thể hơn đó là những nhóm người như các giai cấp, dân tộc, tập thể, các nhà bác học.v.v Nhưng không phải con người bất kỳ nào cũng là chủ thể nhận thức, con người chỉ trở thành chủ thể nhận thức khi tham gia vào các hoạt động xã hội nhằm biến đổi và nhận thức khách thể. Do vậy, con người (cá nhân, nhóm người, giai cấp, dân tộc hoặc cả nhân loại) là chủ thể tích cực, sáng tạo của nhận thức. Khi nhận thức, các yếu tố của chủ thể như lợi ích, lý tưởng, tài năng, ý chí, phẩm chất đạo đức đều tham gia vào quá trình nhận thức với những mức độ khác nhau và ảnh hưởng đến kết quả nhận thức. Còn khách thể nhận thức là một bộ phận nào đó của hiện thực mà nhận thức hướng tới nắm bắt, phản ánh, nó nằm trong phạm vi tác động của hoạt động nhận thức. Do vậy, khách thể nhận thức không đồng nhất hoàn toàn với hiện thực khách quan, phạm vi của khách thể nhận thức được mở rộng đến đâu là tuỳ theo sự phát triển của nhận thức, của khoa học. Trong hoạt động nhận thức cũng như trong hoạt động thực tiễn, chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức quan hệ gắn bó với nhau, trong đó khách thể đóng vai trò quyết định chủ thể. Chính sự tác động của khách thể lên chủ thể đã tạo nên hình ảnh nhận thức về khách thể. Song chủ thể phản ánh khách thể như một quá trình sáng tạo, trong đó chủ thể ngày càng nắm bắt được bản chất, quy luật của khách thể. Cả chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức đều mang tính lịch sử - xã hội. 2.2 Thực tiễn và nhận thức 2.2.1 Phạm trù thực tiễn Phạm trù thức tiễn là một trong những phạm trù nền tảng, cơ bản không chỉ của lý luận nhận thức macxít mà còn của toàn bộ triết học Mác - Lênin nói chung. Các nhà duy vật trước C.Mác đã có công lớn trong việc phát triển thế giới quan duy vật và đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, tôn giáo và thuyết không thể biết. Tuy nhiên, lý luận của họ còn nhiều hạn chế, thiếu sót, trong đó hạn chế lớn nhất là không thấy được vai trò của hoạt động thực tiễn đối với nhận thức, do đó chủ nghĩa duy vật của họ mang tính chất trực quan. Mác đã chỉ rõ rằng, khuyết điểm chủ yếu, từ trước đến nay, của mọi chủ nghĩa duy vật (kể cả chủ nghĩa duy vật của Phoiơbắc) là không thấy được vai trò của thực tiễn. Có một số nhà triết học duy tâm, tuy đã thấy được mặt năng động, sáng tạo trong hoạt động của con người, nhưng cũng chỉ hiểu thực tiễn như là hoạt động tính thần, chứ không hiểu nó như là hoạt động hiện thực, hoạt động vật chất cảm tính của con người. Kế thừa những yếu tố hợp lý và khắc phục những thiếu sót trong quan điểm về thực tiễn của các nhà triết học trước C.Mác, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đem lại một quan điểm đúng đắn, khoa học về thực tiễn và vai trò của nó đối với nhận thức cũng như đối với sự tồn tại và phát triển của GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
13. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 13 xã hội loài người. Với việc đưa phạm trù thực tiễn vào lý luận, hai ông đã thực hiện một bước chuyển biến cách mạng trong lý luận nói chung và trong lý luận nhận thức nói riêng. Lênin nhận xét: “Quan điểm về đời sống, về thực tiễn, phải là quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận về nhận thức” 2.2.1.1 Thực tiễn là gì? Thực tiễn là những hoạt động vật chất có mục đích mang tính lịch sử - xã hội của con người nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội. Hoạt động thực tiễn là hoạt động bản chất của con người. Nếu con vật chỉ hoạt động theo bản năng nhằm thích nghi một cách thụ động với thế giới bên ngoài, thì con người, nhờ vào thực tiễn như là hoạt động có mục đích, có tính xã hội của mình mà cải tạo thế giới để thoả mãn nhu cầu của mình, thích nghi một cách chủ động, tích cực với thế giới và để làm chủ thế giới. Con người không thể thoả mãn với những gì mà tự nhiên cung cấp cho mình dưới dạng có sẵn. Con người phải tiến hành lao động sản xuất ra của cải vật chất để nuôi sống mình. Để lao động và lao động có hiệu quả, con người phải chế tạo và sử dụng công cụ lao động. Bằng hoạt động thực tiễn, trước hết là lao động sản xuất, con người tạo nên những vật phẩm vốn không có sẵn trong tự nhiên. Không có hoạt động đó, con người và xã hội loài người không thể tồn tại và phát triển được. Vì vậy, có thể nói rằng thực tiễn là phương thức tồn tại cơ bản của con người và xã hội, là phương thức đầu tiên và chủ yếu của mối quan hệ giữa con người và thế giới. Thực tiễn là cái xác định một cách thực tế sự liên hệ giữa sự vật với những điểu cần thiết đối với con người. Tuy trình độ và các hình thức hoạt động thực tiễn có thay đổi qua các giai đoạn lịch sử khác nhau của xã hội, nhưng thực tiễn luôn luôn là dạng hoạt động cơ bản và phổ biến của xã hội loài người. Hoạt động đó chỉ có thể được tiến hành trong các quan hệ xã hội. Thực tiễn cũng có quá trình vận động và phát triển của nó; trình độ phát triển của thực tiễn nói lên trình độ chinh phục giới tự nhiên và làm chủ xã hội của con người. Do đó, về mặt nội dung cũng như về phương thức thực hiện, thực tiễn có tính lịch sử - xã hội. Thực tiễn bao gồm nhiều yêu tố và nhiều dạng hoạt động. Bất kỳ quá trình hoạt động thực tiễn nào cũng gồm những yếu tố như nhu cầu, lợi ích, mục đích, phương tiện và kết quả. Các yếu tố đó có liên hệ với nhau, quy định lẫn nhau mà nếu thiếu chúng thì hoạt động thực tiễn không thể diễn ra được. 2.2.1.2 Các loại hình cơ bản của thực tiễn Hoạt động sản xuất vật chất. Đây là dạng hoạt động thực tiễn nguyên thuỷ nhất và cơ bản nhất vì nó quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người và quyết định các dạng khác của hoạt động thực tiễn, nó tạo thành cơ sở của tất cả các hình thức khác của hoạt động sống của con người, giúp con người thoát khỏi giới hạn tồn tại của động vật. Hoạt động chính trị - xã hội là loại hình thực tiễn nhằm biến đổi các quan hệ xã hội, chế độ xã hội. Hoạt động thực nghiệm khoa học (bao gồm cả thực nghiệm khoa học tự nhiên và khoa học xã hội), đây là dạng hoạt động thực tiễn diễn ra trong những điều kiện " nhân tạo" mà những kết quả của nó dù là thành công hay thất bại đều có ý nghĩa quan trọng vì nó rút ngắn được quá trình nhận thức nhằm làm cho hoạt động thực tiễn ngày càng hiệu quả. 2.2.2 Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức 2.2.2.1 Thực tiễn là cơ sở, là động lực chủ yếu và trực tuyến của nhận thức Ph. Ăngghen khẳng định: “ chính việc người ta biến đổi tự nhiên, chứ không phải chỉ một mình giới tự nhiên, với tính cách giới tự nhiên, là cơ sở chủ yếu nhất và trực tiếp nhất của tư duy con người, và trí tuệ con người đã phát triển song song với việc người ta đã học cải biến tự nhiên GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
14. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 14 Con người quan hệ với thế giới không phải bắt đầu bằng lý luận mà bằng thực tiễn. Chính từ trong quá trình hoạt động thực tiễn cải tạo thế giới mà nhận thức ở con người được hình thành và phát triển. Bằng hoạt động thực tiễn, con người tác động vào thế giới, buộc thế giới phải bộc lộ những thuộc tính, những tính quy luật để cho con người nhận thức chúng. Ban đầu con người thu nhận những tài liệu cảm tính, sau đó tiến hành so sánh, phân tích, tổng hợp, khái quát hoá, trừu tượng hoá để phản ánh bản chất, quy luật vận động của các sự vật, hiện tượng trong thế giới, từ đó xây dựng thành các khoa học, lý luận. Như vậy, thực tiễn cung cấp những tài liệu cho nhận thức, cho lý luận. Mọi tri thức dù trực tiếp hay gián tiếp đối vơi người này hay người kia, thế hệ này hay thế hệ khác, ở trình độ kinh nghiệm hay lý luận xét đến cùng đều bắt nguồn từ thực tiễn. Trong quá trình hoạt động thực tiễn biến đổi thế giới, con người cũng biến đổi luôn cả bản thân mình, phát triển năng lực bản chất, năng lực trí tuệ của mình. Nhờ đó, con người ngày càng đi sâu vào nhận thức thế giới, khám phá những bí mật của thế giới, làm phong phú và sâu sắc tri thức của mình về thế giới. Thực tiễn còn đề ra nhu cầu, nhiệm vụ và phương hướng phát triển của nhận thức. Nhu cầu thực tiễn đòi hỏi phải có tri thức mới, phải tổng kết kinh nghiệm, khái quát lý luận, nó thúc đẩy sự ra đời và phát triển của các ngành khoa học. Khoa học ra đời chính vì chúng cần thiết cho hoạt động thực tiễn của con người. 2.2.2.2 Thực tiễn là mục đĩnh của nhận thức Nhận thức phải quay về phục vụ thực tiễn. Kết quả nhận thức phải hướng dẫn chỉ đạo thực tiễn. Lý luận, khoa học chỉ có ý nghĩa thực sự khi chúng được vận dụng vào thực tiễn, cải tạo thực tiễn. Ngày nay, công cuộc đổi mới xã hội theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta đang đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ và phức tạp đòi hỏi lý luận phải đi sâu nghiên cứu để đáp ứng những yêu cầu đó. Chẳng hạn, đó là những vấn đề về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta; về công nghiệp hoá, hiện đại hóa; về kinh tế thị trường; về đổi mới hệ thống chính trị, về thời đại ngày nay Qua việc làm sáng tỏ những vấn đề do thực tiễn đặt ra trên đây, lý luận sẽ có được vai trò quan trọng, góp phần đắc lực vào sự nghiệp đổi mới ở nước ta. 2.2.2.3 Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý “Vấn đề tìm hiểu xem tư duy của con người có thể đạt tới chân lý khách quan không, hoàn toàn không phải là một vấn đề lý luận mà là một vấn đề thực tiễn. Chính trong thực tiễn mà con người phải chứng minh chân lý ”1 . Tất nhiên, nhận thức khoa học còn có tiêu chuẩn riêng, đó là tiêu chuẩn lôgíc. Nhưng tiêu chuẩn lôgíc không thể thay thế cho tiêu chuẩn thực tiễn, và xét đến cùng, nó cũng phụ thuộc vào tiêu chuẩn thực tiễn. Cần phải hiểu thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý một cách biện chứng; tiêu chuẩn này vừa có tính tuyệt đối vừa có tính tương đối. Tiêu chuẩn thực tiễn có tính tuyệt đối vì thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan để kiểm nghiệm chân lý, thực tiễn ở mỗi giai đoạn lịch sử có thể xác nhận được chân lý. Nhưng tiêu chuẩn thực tiễn có cả tính tương đối vì thực tiễn không đứng nguyên một chỗ mà biến đổi và phát triển; thực tiễn là một quá trình và được thực hiện bởi con người không tránh khỏi có cả yếu tố chủ quan. Tiêu chuẩn thực tiễn không cho phép biến những tri thức của con người thành những chân lý tuyệt đích cuối cùng. Trong quá trình phát triển của thực tiễn và nhận thức, những tri thức đạt được trước kia và hiện nay vẫn phải thường xuyên chịu kiểm nghiệm bởi thực tiễn tiếp theo, tiếp tục được thực tiễn bổ sung, điều chỉnh, sửa chữa và phát triển hoàn thiện hơn. Việc quán triệt tính biện chứng của tiêu chuẩn thực tiễn giúp chúng ta tránh khỏi những cực đoan sai lầm như chủ nghĩa giáo điều, bảo thủ hoặc chủ nghĩa chủ quan, chủ nghĩa tương đối. Sự phân tích trên đây về vai trò thực tiễn đối với nhận thức, đối với lý luận đòi hỏi chúng ta phải quán triệt quan điểm thực tiễn. Quan điểm này yêu cầu việc nhận thức phải xuất phát từ thực tiễn, GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
15. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 15 dựa trên cơ sở thực tiễn, đi sâu vào thực tiễn, phải “coi trọng tổng kết thực tiễn Việt Nam”. Nghiên cứu lý luận phải liên hệ với thực tiễn, học đi đôi với hành. Nếu xa rời thực tiễn sẽ dẫn tới các sai lầm của bệnh chủ quan, giáo điều, máy móc, bệnh quan liêu. 2.3 Biện chứng của quá trình nhận thức Nhận thức của con người là một quá trình trong đó có nhiều giai đoạn, trình độ, vòng khâu và hình thức khác nhau; chúng có nội dung cũng như vai trò khác nhau đối với việc nhận thức sự vật. 2.3.1 Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là những giai đoạn khác nhau của cùng một quá trình nhận thức thống nhất. 2.3.1.1 Nhận thức cảm tính ( Trực quan sinh động ) Là giai đoạn đầu tiên của quá trình nhận thức. Nó được thể hiện dưới 3 hình thức là cảm giác, tri giác và biểu tượng. Cảm giác là hình thức đầu tiên của quá trình nhận thức và là nguồn gốc của mọi hiểu biết của con người. Cảm giác là sự phản ánh từng mặt, từng thuộc tính bên ngoài của sự vật vào các giác quan của con người. Sự vật hoặc hiện tượng trực tiếp tác động vào các giác quan con người thì gây nên cảm giác (chẳng hạn như cảm giác về màu sắc, mùi vị, âm thanh, nhiệt độ ). Cảm giác là kết quả của sự tác động vật chất của sự vật vào các giác quan con người, là sự chuyển hoá năng lượng kích thích bên ngoài thành yếu tố của ý thức. Cảm giác, theo Lênin, là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Tri giác là sự tổng hợp nhiều cảm giác; nó đem lại hình ảnh hoàn chỉnh hơn về sự vật. Tri giác nảy sinh trên cơ sở các cảm giác, là sự kết hợp của các cảm giác. So với cảm giác, tri giác là hình thức cao hơn của nhận thức cảm tính, nó đem lại cho chúng ta tri thức về sự vật đầy đủ hơn, phong phú hơn. Biểu tượng là hình ảnh của sự vật được giữ lại trong trí nhớ. Sự tiếp xúc trực tiếp nhiều lần với sự vật sẽ để lại trong chúng ta những ấn tượng, những hình ảnh về sự vật đó. Những ấn tượng, hình ảnh này đậm nét và sâu sắc đến mức có thể hiện lên trong ký ức của chúng ta ngay cả khi sự vật không ở trước mắt. Đó chính là những biểu tượng. Trong biểu tượng chỉ giữ lại những nét chủ yếu, nổi bật nhất của sự vật do cảm giác, tri giác đem lại trước đó. Biểu tượng thường hiện ra khi có những tác nhân tác động, kích thích đến trí nhớ con người. Hình thức cao nhất của biểu tượng là sự tưởng tượng; sự tưởng tượng đã mang tính chủ động, sáng tạo. Tưởng tượng có vai trò rất to lớn trong hoạt động sáng tạo khoa học và sáng tạo nghệ thuật. Biểu tượng tuy vẫn còn mang tính chất cụ thể, sinh động của nhận thức cảm tính, song đã bắt đầu mang tính chất khái quát và gián tiếp. Có thể xem biểu tượng như là hình thức trung gian quá độ cần thiết để chuyển từ nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính. Trên cơ sở những tài liệu do nhận thức cảm tính cung cấp, nhận thức sẽ phát triển lên một giai đoạn cao hơn, đó là nhận thức lý tính. 2.3.1.2 Nhận thức lý tính ( Tư duy trừu tượng ) Là giai đoạn tiếp theo và cao hơn về chất của quá trình nhận thức, nó nảy sinh trên cơ sở nhận thức cảm tính. Nếu chỉ bằng cảm giác, tri giác thì nhận thức của con người sẽ rất hạn chế, bởi vì con người không thể bằng cảm giác mà hiểu được những cái như tốc độ ánh sáng, giá trị của hàng hoá, quan hệ giai cấp, hình thái kinh tế - xã hội, v.v Muốn hiểu được những cái đó phải nhờ đến sức mạnh của tư duy trừu tượng. Tư duy trừu tượng là sự phản ánh khái quát và gián tiếp hiện thực khách quan. Tư duy phải gắn liền với ngôn ngữ, ngôn ngữ là cái vỏ vật chất của tư duy. Tư duy có tính năng động sáng tạo, nó có thể phản ánh được những mối liên hệ bản chất, tất nhiên, bên trong của sự vật, do đó phản GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
16. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 16 ánh sự vật sâu sắc hơn và đầy đủ hơn. Muốn tư duy, con người phải sử dụng các phương pháp như so sánh, phân tích và tổng hợp, khái niệm hoá và trừu tượng hoá, v.v Nhận thức lý tính, hay tư duy trừu tượng, được thể hiện ở các hình thức như khái niệm, phán đoán và suy lý. Khái niệm là một hình thức của tư duy trừu tượng, phản ánh những mối liên hệ và thuộc tính bản chất, phổ biến của một tập hợp các sự vật, các hiện tượng nào đó, chẳng hạn, các khái niệm “cái nhà”, “con người”, “giai cấp”, v.v Khái niệm đóng vai trò quan trọng trong tư duy khoa học. Khái niệm là những vật liệu tạo thành ý thức, tư tưởng. Khái niệm là những phương tiện để con người tích luỹ thông tin, suy nghĩ và trao đổi tri thức với nhau. Khái niệm có tính chất khách quan bởi chúng phản ánh những mối liên hệ, những thuộc tính khách quan của các sự vật, hiện tượng trong thế giới. Vì vậy, khi vận dụng khái niệm phải chú ý đến tính khách quan của nó. Nếu áp dụng khái niệm một cách chủ quan, tuỳ tiện sẽ rơi vào chiết trung và ngụy biện. V.I.Lênin chỉ rõ: “Những khái niệm của con người là chủ quan trong tính trừu tượng của chúng, trong sự tách rời của chúng, nhưng là khách quan trong chỉnh thể, trong quá trình, trong kết cuộc, trong khuynh hướng, trong nguồn gốc”1 . Nội hàm của khái niệm không phải là bất biến, bởi vì hiện thực khách quan luôn vận đông và phát triển cho nên khái niệm phản ánh hiện thực đó không thể bất biến mà cũng phải vận động, phát triển theo, liên hệ chuyển hoá lẫn nhau, mềm dẻo, linh hoạt, năng động. Vì vậy, cần phải chú ý đến tính biện chứng, sự mềm dẻo của các khái niệm khi vận dụng chúng. Phải mài sắc, gọt giũa các khái niệm đã có, thay thế khái niệm cũ bằng khái niệm mới để phản ánh hiện thực mới, phù hợp với thực tiễn mới. Phán đoán là hình thức của tư duy trừu tượng vận dụng các khái niệm để khẳng định hoặc phủ định một thuộc tính, một mối liên hệ nào đó của hiện thực khách quan. Phán đoán là hình thức liên hệ giữa các khái niệm, phản ánh mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng trong ý thức của con người. Tuy nhiên, phán đoán không phải là tổng số giản đơn của những khái niệm tạo thành mà là quá trình biện chứng trong đó các khái niệm có sự liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau. Phán đoán được biểu hiện dưới hình thức ngôn ngữ là các mệnh đề theo những quy tắc văn phạm nhất định. Suy lý là một hình thức của tư duy trừu tượng trong đó xuất phát từ một hoặc nhiều phán đoán làm tiền đề để rút ra phán đoán mới làm kết luận. Nói cách khác, suy lý là quá trình đi đến một phán đoán mới từ những phán đoán tiền đề. Thí dụ: từ 2 phán đoán tiền đề: “Mọi kim loại đều dẫn điện”. “Sắt là kim loại”. Kết luận: “sắt dẫn điện”. Nếu như phán đoán là sự liên hệ giữa các khái niệm thì suy lý là sự liên hệ giữa các phán đoán. Suy lý là công cụ hùng mạnh của tư duy trừu tượng thể hiện quá trình vận động của tư duy đi từ những cái đã biết đến nhận thức những cái chưa biết một cách gián tiếp. Có thể nói, toàn bộ các khoa học được xây dựng trên hệ thống suy lý và nhờ có suy lý mà con người ngày càng nhận thức sâu sắc hơn, đầy đủ hơn hiện thực khách quan. Tuy nhiên, để phản ánh đúng hiện thực khách quan, trong quá trình suy lý phải xuất phát từ những tiền đề đúng và phải tuân theo những quy tắc lôgíc. Do đó: nếu những tiền đề của chúng ta là đúng và nếu chúng ta vận dụng một cách chính xác những quy luật của tư duy đối với những tiền đề ấy thì kết quả phải phù hợp với hiện thực. 2.3.1.3 Sự thống nhất biện chứng giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính có quan hệ với nhau như thế nào? Vai trò của từng giai đoạn nhận thức ra sao? GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
17. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 17 * Trong lịch sử triết học, khi giải quyết những vấn đề đó thường có hai khuynh hướng cực đoan là chủ nghĩa duy cảm và chủ nghĩa duy lý. Những người theo chủ nghĩa duy cảm cường điệu vai trò của nhận thức cảm tính, của cảm giác, hạ thấp vai trò của nhận thức lý tính, của tư duy. Trái lại, những người theo chủ nghĩa duy lý khuyếch đại vai trò của nhận thức lý tính, lý trí; hạ thấp vai trò của nhận thức cảm tính, cảm giác; coi cảm tính là không đáng tin cậy. Tuy có những yếu tố hợp lý nhất định, song cả hai khuynh hướng trên đây đều phiến diện, đều không thấy được sự thống nhất biện chứng giữa hai giai đoạn của quá trình nhận thức. * Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng: + Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là hai giai đoạn khác nhau về chất, có đặc điểm và vai trò khác nhau trong việc nhận thức sự vật khách quan. Nhận thức cảm tính là sự phản ánh trực tiếp, cụ thể, sinh động sự vật, còn nhận thức lý tính là phản ánh gián tiếp, mang tính trừu tượng khái quát. Nhận thức cảm tính đem lại những hình ảnh bên ngoài, chưa sâu sắc về sự vật, còn nhận thức lý tính phản ánh được những mối liên hệ bên trong, bản chất, phổ biến, tất yếu của sự vật. Do đó, nhận thức lý tính phản ánh sự vật sâu sắc hơn và đầy đủ hơn. + Tuy nhiên, nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính lại thống nhất biện chứng với nhau, liên hệ, tác động lẫn nhau, bổ sung, hỗ trợ cho nhau, không tách rời nhau. Chúng đều cùng phản ánh thế giới vật chất, có cùng một cơ sở sinh lý duy nhất là hệ thần kinh của con người và đều cùng chịu sự chi phối của thực tiễn lịch sử - xã hội. Nhận thức cảm tính là cơ sở của nhận thức lý tính; không có nhận thức cảm tính thì không có nhận thức lý tính. Trái lại, nhận thức cảm tính mà không có nhận thức lý tính thì không thể nắm bắt được bản chất và quy luật của sự vật. Vì vậy cần phải phát triển nhận thức lý tính sẽ giúp cho nhận cảm tính trở nên chính xác hơn. Trên thực tế, chúng thường diễn ra đan xen vào nhau trong mỗi quá trình nhận thức. Một hình thức đặc biệt của hoạt động nhận thức là trực giác. Trực giác là năng lực nắm bắt trực tiếp chân lý không cần lập luận lôgíc trước. Khác với những người theo chủ nghĩa trực giác (như Bécxông, Lốtxki ) đã coi trực giác như khả năng nhận thức thần bí, siêu lý tính, không dung hợp với lôgíc và lịch sử, chủ nghĩa duy vật biện chứng đã giải thích một cách khoa học bản chất của trực giác. Trực giác có những tính chất như bỗng nhiên (bất ngờ), tính trực tiếp và tính không ý thức được. Tuy nhiên, tính bỗng nhiên, bất ngờ của trực giác không có nghĩa nó không dựa gì trên tri thức trước đó mà nó dựa trên những kinh nghiệm, những hiểu biết được tích luỹ từ trước. Trực giác là tri thức trực tiếp song có liên hệ với tri thức gián tiếp. Trực giác được môi giới bởi toàn bộ thực tiễn và nhận thức có trước của con người, bởi kinh nghiệm của quá khứ. Tính không ý thức được của trực giác không có nghĩa nó đối lập với ý thức, với những quy luật hoạt động của lôgíc. mà trực giác là kết quả của hoạt động trước đó của ý thức; có thể coi trực giác như một hành vi lôgíc (trực giác trí tuệ) mà ở đó nhiều khâu lập luận, nhiều tiền đề đã được giản lược. Trực giác là kết quả của sự dồn nén trí tuệ và tri thức dẫn đến sự “bùng nổ” bằng nhiều thao tác tư duy phát triển ở trình độ khác nhau. Trực giác là sản phẩm của tài năng và sự say mê, sự kiên trì lao động khoa học một cách nghiêm túc. Vì vậy, trong nhận thức khoa học, trực giác có vai trò hết sức to lớn, thể hiện tính sáng tạo cao. Trong lịch sử khoa học, nhiều phát minh khoa học đã ra đời bằng con đường nhận thức trực giác. Tóm lại, nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là hai giai đoạn của quá trình nhận thức thống nhất của con người. Từ nhận thức cảm tính đến nhận thức lý tính là sự chuyển hoá biện chứng, là bước nhảy vọt trong nhận thức. Đây là hai giai đoạn, hai yếu tố không thể tách rời nhau của một quá trình nhận thức thống nhất: từ nhận thức cảm tính đến nhận thức lý tính là sự chuyển hoá biện chứng, là sự nhảy vọt từ sự hiểu biết cụ thể cảm tính đến sự hiểu biết khái quát về bản chất của sự vật. GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
18. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 18 Quán triệt sự thống nhất giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng trong nhận thức và hoạt động thực tiễn, trong việc khắc phục chủ nghĩa kinh nghiệm và chủ nghĩa giáo điều. 2.3.2 Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận Kinh nghiệm và lý luận là hai trình độ khác nhau của nhận thức, đồng thời lại thống nhất với nhau, bổ sung cho nhau, giả định lẫn nhau, thâm nhập và chuyển hoá lẫn nhau. Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận không đồng nhất với nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính, tuy chúng có quan hệ với nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính; bởi vì trong nhận thức kinh nghiệm đã bao hàm yếu tố lý tính. Do đó, có thể coi kinh nghiệm và lý luận là những bậc thang của lý tính, nhưng khác nhau về trình độ, tính chất phản ánh hiện thực, về chức năng cũng như về trật tự lịch sử. 2.3.2.1 Nhận thức kinh nghiệm Chủ yếu thu nhận được từ quan sát và thí nghiệm, nó tạo thành tri thức kinh nghiệm. Trí thức kinh nghiệm nảy sinh một cách trực tiếp từ thực tiễn - từ lao động sản xuất, đấu tranh xã hội hoặc thí nghiệm khoa học. Có hai loại tri thức kinh nghiệm: +Tri thức kinh nghiệm thông thường (tiền khoa học) thu được từ những quan sát hàng ngày trong cuộc sống và lao động sản xuất. +Tri thức kinh nghiệm khoa học thu nhận được từ những thí nghiệm khoa học. Trong sự phát triển của xã hội, hai loại tri thức kinh nghiệm này ngày càng xâm nhập lẫn nhau. Tri thức kinh nghiệm giới hạn ở lĩnh vực các sự kiện, miêu tả, phân loại các dữ kiện thu nhận được từ quan sát và thí nghiệm. Tri thức kinh nghiệm đã mang tính trừu tượng và khái quát, song mới là bước đầu và còn hạn chế. Tri thức kinh nghiệm có vai trò không thiếu được trong cuộc sống hàng ngày của con người và nhất là trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội - một sự nghiệp rất mới mẻ và vô cùng khó khăn phức tạp. Ở đây, không thể tìm câu giải đáp cho mọi vấn đề của thực tiễn cách mạng đặt ra từ trong sách vở hay bằng suy diễn thuần tuý từ lý luận có sẵn. Chính kinh nghiệm của đông đảo quần chúng nhân dân trong xây dựng chủ nghĩa xã hội sẽ đem lại cho chúng ta những bài học quan trọng. Kinh nghiệm là cơ sở để chúng ta kiểm tra lý luận, sửa đổi, bổ sung lý luận đã có, tổng kết khái quát thành lý luận mới. 2.3.2.2 Nhận thức lý luận Là loại nhận thức gián tiếp, trừu tượng, khái quát về bản chất và quy luật của các sự vật hiện tượng khách quan. Nhận thức lý luận có chức năng gián tiếp vì nó được hình thành từ kinh nghiệm, trên cơ sở tổng kết kinh nghiệm. Nhận thức lý luận có tính trừu tượng và khái quát vì nó chỉ tập trung phản ánh cái bản chất mang tính quy luật của sự vật và hiện tượng. Do đó, lý luận thể hiện tính chân lý sâu sắc hơn, chính xác hơn, hệ thống hơn, nghĩa là có tính bản chất sâu sắc hơn và do đó, phạm vi ứng dụng của nó cũng phổ biến rộng hơn nhiều so với tri thức kinh nghiệm. 2.3.2.3 Mối quan hệ biện chứng giữa nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận * Nhận thức kinh nghiệm là cơ sở của nhận thức lý luận. Nó cung cấp cho nhận thức lý luận những tư liệu phong phú, cụ thể, nó là cơ sở hiện thực để kiểm tra, sửa chữa, bổ sung cho lý luận đã có và tổng kết, khái quát thành lý luận mới. Tuy nhiên, tri thức kinh nghiệm lại có hạn chế bởi nó chỉ mới đem lại sự hiểu biết về các mặt riêng rẽ, về các mối liên hệ bên ngoài của sự vật và còn rời rạc. Ở trình độ tri thức kinh nghiệm chưa thể nắm được cái tất yếu sâu sắc nhất, mối quan hệ bản chất giữa các sự vật, hiện tượng. Do đó, “sự quan sát dựa vào kinh nghiệm tự nó không bao giờ có thể chứng minh được đầy đủ tính tất yếu” GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
19. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 19 * Lý luận có vai trò rất lớn đối với thực tiễn, tác động trở lại thực tiễn, góp phần làm biến đổi thực tiễn thông qua hoạt động của con người. Lý luận là “kim chỉ nam” cho hành động, soi đường, dẫn dắt, chỉ đạo thực tiễn. Lênin khẳng định: “Không có lý luận cách mạng thì cũng không thể có phong trào cách mạng”. Lý luận khi thâm nhập vào quần chúng thì biến thành sức mạnh vật chất. Lý luận có thể dự kiến được sự vận động của sự vật chất trong tương lai, chỉ ra những phương hướng mới cho sự phát triển của thực tiễn. Lý luận khoa học làm cho hoạt động của con người trở nên chủ động, tự giác, hạn chế tình trạng mò mẫm, tự phát. Vì vậy, Hồ Chí Minh ví “không có lý luận thì lúng túng như nhắm mắt mà đi”. Tuy nhiên, cũng phải thấy, do tính gián tiếp, tính trừu tượng cao trong sự phản ánh hiện thực nên lý luận có khả năng xa rời thực tiễn và trở thành ảo tưỏng. Khả năng ấy càng tăng lên nếu lý luận đó lại bị chi phối bởi những tư tưởng không khoa học hoặc phản động. Vì vậy, phải quán triệt nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và thực tiễn trong nhận thức khoa học và hoạt động cách mạng. “Thống nhất giữa lý luận và thực tiễn là một nguyên tắc căn bản của chủ nghĩa Mác -Lênin. Thực tiễn không có lý luận hướng dẫn thì thành thực tiễn mù quáng. Lý luận mà không liên hệ với thực tiễn là lý luận suông”. Chính chủ nghĩa Mác - Lênin là tiêu biểu cho sự gắn bó mật thiết giữa lý luận và thực tiễn trong quá trình hình thành và phát triển của nó. Lý luận Mác - Lênin là sự khái quát thực tiễn cách mạng và lịch sử xã hội, là sự đúc kết những tri thức kinh nghiệm và tri thức lý luận trên các lĩnh vực khác nhau. Sức mạnh của nó là ở chỗ nó gắn bó hữu cơ với thực tiễn xã hội, được kiểm nghiệm, được bổ sung và phát triển trong thực tiễn. Vì vậy, Đại hội VIII của Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định phải “Kiên định và vận dụng sáng tạo, góp phần phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh.”. Việc quán triệt mối quan hệ biện chứng giữa kinh nghiệm và lý luận có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng trong việc đấu tranh khắc phục bệnh kinh nghiệm chủ nghĩa và bệnh giáo điều. Bệnh kinh nghiệm chủ nghĩa là chỉ biết dựa vào kinh nghiệm, thoả mãn với vốn liếng kinh nghiệm của bản thân, coi kinh nghiệm là tất cả, tuyệt đối hoá kinh nghiệm mà coi nhẹ lý luận, ngại học tập lý luận, ít am hiểu lý luận, không chịu vươn lên để nắm lý luận, không quan tâm tổng kết kinh nghiệm để đề xuất lý luận. Hồ Chí Minh đã nói: “Có kinh nghiệm mà không có lý luận, cũng như một mắt sáng một mắt mờ”. Bệnh giáo điều: là tuyệt đối hoá lý luận, coi thường kinh nghiệm thực tiễn, coi lý luận là bất di bất dịch, nắm lý luận chỉ dừng lại ở những nguyên lý chung trừu tượng không xuất phát từ hoàn cảnh lịch sử - cụ thể để vận dụng lý luận. Thực chất sai lầm của bệnh kinh nghiệm và bệnh giáo điều là vi phạm sự thống nhất giữa thực tiễn và lý luận, giữa kinh ngiệm và lý luận. 2.3.3 Nhận thức thông thường và nhận thức khoa học Khi căn cứ vào tính chất tự phát hay tính chất tự giác của sự xâm nhập vào bản chất của sự vật thì nhận thức lại có thể được phân chia thành nhận thức thông thường và nhận thức khoa học. 2.3.3.1 Nhận thức thông thường Nhận thức thông thường được hình thành một cách tự phát và trực tiếp từ trong cuộc sống hàng ngày và trong lao động sản xuất. Do đó, nhận thức thông thường có trước nhận thức khoa học và tạo ra thành những chất liệu cho nhận thức khoa học. Nhận thức thông thường phản ánh môi trường xã hội và tự nhiên gần gũi với cuộc sống của con người, phản ánh quan hệ giữa người với người và giữa người với giới tự nhiên. Vì vậy, có thể nói nhận thức thông thường gần hơn với hiện thực trực tiếp của đời sống. Nó phản ánh đặc điểm của hoàn cảnh với tất cả những chi tiết cụ thể và những sắc thái khác nhau của sự vật. Vì vậy, GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
20. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 20 nhận thức thông thường mang tính phong phú, nhiều vẻ và gắn liền với những quan niệm sống thực tế hàng ngày. Vì thế nó có vai trò thường xuyên và phổ biến, chi phối hoạt động của mọi người trong đời sống xã hội. 2.3.3.2 Nhận thức khoa học Khác với nhận thức thông thường, nhận thức khoa học được hình thành một cách tự giác và mang tính trừu tượng, khái quát ngày càng cao. Nó thể hiện sức mạnh , tính năng động sáng tạo của tư duy trừu tượng. Nó phản ánh dưới dạng lôgíc trừu tượng những thuộc tính, kết cấu, những mối liên hệ bản chất, những quy luật của thế giới khách quan. Nhận thức khoa học hướng tới nắm bắt cái quy luật, cái bản chất của hiện thực; nó không dừng lại ở cái bề ngoài, cái ngẫu nhiên, cái đơn nhất. Nhận thức khoa học được thể hiện trong các phạm trù, quy luật của khoa học. Nhận thức khoa học vừa có tính khách quan, trừu tượng khái quát, lại vừa có tính hệ thống và tính có căn cứ và tính chân thực. Nó vận dụng một hệ thống các phương tiện và phương pháp nghiên cứu chuyên môn để diễn tả sâu sắc bản chất và quy luật của đối tượng nghiên cứu. Vì thế, nhận thức khoa học có vai trò ngày càng to lớn trong hoạt động thực tiễn, đặc biệt trong thời đại khoa học công nghệ hiện đại. Ngày nay đất nước ta đang chuyển sang thời kỳ mới, thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, việc phát triển khoa học và công nghệ có ý nghĩa vô cùng quan trọng.Vì vậy, Đại hội đại biểu Đảng toàn quốc lần thứ VIII khẳng định, phải “vận dụng sáng tạo và phát triển học thuyết Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh; phát triển và kết hợp chặt chẽ các nghành khoa học xã hội và nhân văn, khoa học tự nhiên và công nghệ làm chỗ dựa khoa học cho vệc triển khai thực hiện Cương lĩnh, Hiến pháp, xác định phương hướng, bước đi của công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng pháp luật, các chính sách, kế hoạch và chương trình kinh tế - xã hội”. 2.4 Vấn đề chân lý Vấn đề chân lý là một trong những vấn đề cơ bản của lý luận nhận thức. Từ thời cổ đại cho đến ngày nay, các nhà triết học đã đưa ra những quan niệm khác nhau về chân lý, về con đường đạt đến chân lý và tiêu chuẩn của chân lý. 2.4.1 Khái niệm chân lý Chân lý là tri thức phù hợp với khách thể mà nó phản ánh và đã được thực tiễn kiểm nghiệm. Chân lý là sản phẩm của quá trình con người nhận thức thế giới. Vì vậy chân lý cũng được hình thành và phát triển từng bước phụ thuộc vào sự phát triển của sự vật khách quan, vào điều kiện lịch sử - cụ thể của nhận thức, vào hoạt động thực tiễn và hoạt động nhận thức của con người. V.I.Lênin nhận xét: “Sự phù hợp giữa tư tưởng và khách thể là một quá trình. Tư tưởng (=con người) không nên hình dung chân lý dưới dạng một sự đứng im chết cứng, một bức tranh (hình ảnh) đơn giản, nhợt nhạt (lờ mờ), không khuynh hướng, không vận động ” 2.4.2 Các tính chất của chân lý 2.4.2.1 Tính khách quan của chân lý ( Chân lý khách quan ) Tính khách quan của chân lý thể hiện ở chỗ nội dung phản ánh của chân lý là khách quan - tồn tại không lệ thuộc vào ý thức của con người. Ví dụ: luận điểm khoa học “quả đất quay xung quanh mặt trời” là chân lý khách quan, vì nội dung luận điểm trên phản ánh sự kiện có thực, khách quan, hoàn toàn không lệ thuộc vào chủ thể nhận thức, vào loài người Khẳng định chân lý có tính khách quan là một trong những đặc điểm nổi bật dùng để phân biệt quan niệm về chân lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng so với chủ nghĩa duy tâm và thuyết không thể GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
21. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 21 biết. Đồng thời, đó cũng là sự thừa nhận nguyên tắc tồn tại khách quan của thế giới vật chất. Vì vậy, trong nhận thức và trong hoạt động thực tiễn phải xuất phát từ hiện thực khách quan, hoạt động theo quy luật khách quan. 2.4.2.2 Tính cụ thể của chân lý Chân lý là cụ thể bởi vì đối tượng mà chân lý phản ánh bao giờ cũng tồn tại một cách cụ thể, trong những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể với những quan hệ cụ thể. Vì vậy, bất kỳ chân lý nào cũng phải gắn với điều kiện lịch sử - cụ thể. Nếu thoát ly khỏi điều kiện lịch sử - cụ thể thì cái vốn là chân lý, sẽ không còn là chân lý nữa. Nguyên lý tính cụ thể của chân lý có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng trong nhận thức và thức tiễn. Nguyên lý này đòi hỏi phải có quan điểm lịch sử - cụ thể khi xem xét, đánh giá sự vật, sự việc, con người. V.I.Lênin khẳng định: “Bản chất, linh hồn sống của chủ nghĩa Mác là phân tích cụ thể mỗi tình huống cụ thể”. Quan điểm này đòi hỏi chúng ta phải chú ý điều kiện lịch sử - cụ thể trong nhận thức, phải xuất phát từ điều kiện cụ thể của từng quốc gia, từng dân tộc, từng địa phương khi vận dụng lý luận chung, sơ đồ chung, phải biết cụ thể hoá, cá biệt hoá vào cho cái riêng, tránh giáo điều, dập khuôn, máy móc. Việc vận dụng những nguyên lý phổ biến của chủ nghĩa Mác - Lênin vào thực tiễn cách mạng Việt Nam đòi hỏi phải xuất phát từ điều kiện lịch sử - cụ thể của đất nước để vận dụng sáng tạo. Trung thành với chủ nghĩa Mác - Lênin có nghĩa là nắm vững bản chất cách mạng và khoa học của nó và biết vận dụng đúng đắn, phù hợp với điều kiện nước ta. Cả chủ nghĩa giáo điều, chủ nghĩa xét lại và chủ nghĩa dân tộc cực đoan đều xa lạ với chủ nghĩa Mác - Lênin. 2.4.2.3 Tính tuyệt đối và tương đối của chân lý Chân lý tương đối là tri thức phản ánh đúng đắn hiện thực khách quan nhưng chưa đầy đủ, chưa hoàn thiện, cần phải được bổ sung, điều chỉnh trong quá trình phát triển tiếp theo của nhận thức. Điều đó có nghĩa là giữa nội dung của chân lý với khách thể được phản ánh chỉ mới phù hợp từng phần, từng bộ phận, ở một số mặt, một số khía cạnh nào đó trong những điều kiện nhất định Chân lý tuyệt đối là tri thức hoàn toàn đầy đủ, hoàn chỉnh về thế giới khách quan. Quan hệ giữa chân lý tương đối và chân lý tuyệt đối là quan hệ biện chứng giữa các trình độ nhận thức. Một mặt, tính tuyệt đối của chân lý là tổng số các tính tương đối. Mặt khác, trong mỗi tính tương đối bao giờ cũng chứa đựng những yếu tố của tính tuyệt đối V.I.Lênin viết: “Chân lý tuyệt đối được cấu thành từ tổng số những chân lý tương đối đang phát triển; chân lý tương đối là những phản ánh tương đối đúng của một khách thể tồn tại độc lập đối với nhân loại; những phản ánh ấy ngày càng trở nên chính xác hơn; mỗi chân lý khoa học, dù là có tính tương đối, vẫn chứa đựng một yếu tố của chân lý tuyệt đối” Quan niệm đúng đắn về sự thống nhất biện chứng giữa chân lý tuyệt đối và chân lý tương đối có ý nghĩa quan trọng trong việc phê phán và khắc phục những cực đoan sai lầm trong nhận thức và hành động. Nếu cường điệu chân lý tuyệt đối, hạ thấp chân lý tương đối sẽ rơi vào quan điểm siêu hình, chủ nghĩa giáo điều, bệnh bảo thủ trì trệ; ngược lại, nếu cường điệu chân lý tương đối, hạ thấp chân lý tuyệt đối sẽ rơi vào chủ nghĩa tương đối, và từ đó đi đến chủ nghĩa chủ quan, chủ nghĩa xét lại, thuật nguỵ biện, thuyết hoài nghi và thuyết không thể biết. Như vậy, mỗi chân lý đều có tính khách quan, tính cụ thể, tính tương đối và tính tuyệt đối. Các tính chất đó của chân lý có quan hệ chặt chẽ với nhau không thể tách rời nhau, thiếu một trong các tính chất đó thì những tri thức đạt được trong quá trình nhận thức không thể có giá trị đối với đời sống của con người. GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
22. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 22 2.5 Các phương pháp nhận thức khoa học 2.5.1 Khái niệm và phân loại “phương pháp” Thuật ngữ Phương pháp bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp “methodos” có ý nghĩa là con đường, công cụ nhận thức. Theo nghĩa thông thường, phương pháp là những cách thức, thủ đoạn được chủ thể sử dụng để thực hiện mục đích nhất định. Còn theo nghĩa khoa học, phương pháp là hệ thống những nguyên tắc được rút ra từ tri thức về các quy luật khách quan để điều chỉnh hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn nhằm thực hiện mục tiêu nhất định. Chủ nghĩa duy tâm coi phương pháp là những quy tắc do lý trí con người tự ý đặt ra để tiện cho nhận thức và hành động. Do đó, đối với họ phương pháp là một phạm trù thuần tuý chủ quan. Trái lại, chủ nghĩa duy vật biện chứng coi phương pháp có tính khách quan, mặc dù phương pháp là của con người sử dụng như những công cụ để thực hiện mục đích nhất định. Phương pháp gắn liền với hoạt động có ý thức của con người, không có phương pháp tồn tại sẵn trong hiện thực và ở ngoài con người. Nhưng như vậy không có nghĩa rằng phương pháp là một cái gì tuỳ ý, tuỳ tiện. Phương pháp là kết quả của việc con người nhận thức hiện thực khách quan và từ đó rút ra những nguyên tắc, những yêu cầu để định hướng cho mình trong nhận thức và những hành động thực tiễn tiếp theo. Những quy luật khách quan đã được nhận thức là cơ sở để con người định ra phương pháp đúng đắn. Sức mạnh của phương pháp là ở chỗ trong khi phản ánh đúng đắn những quy luật của thế giới khách quan, nó đem lại cho khoa học và thực tiễn một công cụ có hiệu quả để nghiên cứu thế giới và để cải tạo thế giới đó. Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin rất coi trọng vai trò phương pháp, nhất là trong hoạt động cách mạng. Các ông nhấn mạnh rằng, vấn đề không phải chỉ là chân lý mà con đường đi đến chân lý là rất quan trọng, con đường đó (tức phương pháp) cũng phải có tính chân lý. Kinh nghiệm thực tiễn và lịch sử khoa học cho thấy rằng, sau khi đã xác định được mục tiêu thì phương pháp trở thành nhân tố góp phần quyết định thành công hay thất bại của việc thực hiện mục tiêu. Đối tượng nghiên cứu rất đa dạng nên các phương pháp nghiên cứu và cải biến hiện thực khách quan cũng hết sức phong phú. Tuỳ theo tiêu chí khác nhau mà phương pháp được chia ra thành nhiều loại khác nhau: phương pháp nhận thức và phương pháp hoạt động thực tiễn, phương pháp riêng, phương pháp chung và phương pháp phổ biến. Các phương pháp trên đây khác nhau về nội dung, về mức độ phổ biến và phạm vi ứng dụng, song lại có quan hệ biện chứng với nhau. Trong hệ thống các phương pháp khoa học mỗi phương pháp đều có vị trí nhất định, do đó không nên coi phương pháp là ngang bằng nhau hoặc thay thế nhau, không nên cường điệu phương pháp này và hạ thấp phương pháp kia mà phải biết sử dụng tổng hợp các phương pháp. 2.5.2 Một số phương pháp nhận thức khoa học Có thể chia một cách tương đối các phương pháp nhận thức khoa học thành hai nhóm: nhóm các phương pháp nhận thức ở trình độ kinh nghiệm và nhóm các phương pháp xây dựng và phát triển lý thuyết khoa học. 2.5.2.1 Các phương pháp thu nhận tri thức kinh nghiệm Quan sát là sự tri giác các sự vật, hiện tượng được nghiên cứu nhằm một mục đích nhất định. Quan sát là phương pháp nghiên cứu để xác định các thuộc tính và quan hệ của sự vật, hiện tượng riêng lẻ của thế giới xung quanh xét trong điều kiện tự nhiên vốn có của nó. Bất kỳ quan sát nào cũng có một khách thể được quan sát và chủ thể tiến hành hoạt động quan sát. Sự tác động của khách thể lên các giác quan của chủ thể đem lại những thông tin về khách thể. Khác với quan sát thông thường, trong quan sát khoa học chủ thể có chủ định trước, có chương GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
23. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 23 trình nghiêm ngặt để thu thập các sự kiện khoa học chính xác. Đồng thời, để hỗ trợ các giác quan của người quan sát, nâng cao độ chính xác và tính khách quan của kết quả thu nhận được, trong quan sát khoa học người ta thường sử dụng các công cụ, phương tiện kỹ thuật như máy chụp ảnh, kính hiển vi, kính thiên văn vô tuyến,v.v Thí nghiệm là phương pháp nghiên cứu các sự vật, hiện tượng bằng cách sử dụng các phương tiện vật chất để can thiệp vào trạng thái tự nhiên của chúng nhằm tạo ra cho chúng những điều kiện nhân tạo, tách chúng thành các bộ phận và kết hợp chúng lại, sản sinh chúng dưới dạng “thuần khiết”. Nếu như trong quan sát, chủ thể không can thiệp vào trạng thái tự nhiên của khách thể, thì trong thí nghiệm chủ thể chủ động tác động lên khách thể, thay đổi những điều kiện tồn tại tự nhiên của khách thể, buộc khách thể phải bộc lộ bản tính của mình cho chủ thể nhận thức. Nhờ có thí nghiệm, người ta khám phá ra những thuộc tính của hiện tượng mà trong những điều kiện tự nhiên không thể khám phá được. Trong thí nghiệm, chủ thể vẫn tiến hành quan sát, nhưng ở mức độ cao hơn. Thí nghiệm bao giờ cũng được tổ chức thực hiện dưới sự chỉ đạo của một ý tưởng khoa học và trên cơ sở một lý thuyết khoa học nhất định - từ khâu lựa chọn thí nghiệm, lập kế hoạch, tiến hành thí nghiệm cho đến giải thích kết quả thí nghiệm. Thí nghiệm không chỉ nhằm thu thập các dữ kiện khoa học để tạo cơ sở cho sự khái quát lý luận mà còn nhằm bác bỏ hoặc chứng minh (kiểm chứng) một giả thuyết khoa học nào đó. Trong nhận thức khoa học, giả thuyết giữ vai trò quan trọng. Có thể nói giả thuyết là một hình thức phát triển của khoa học. Nhờ thí nghiệm người ta chính xác hoá, chỉnh lý các giả thuyết và lý thuyết khoa học. Ngày nay thí nghiệm đã được sử dụng rộng rãi trong khoa học tự nhiên, khoa học kỹ thuật và cả trong khoa học xã hội. Thí nghiệm như một dạng cơ bản của thực tiễn, giữ vai trò là cơ sở của nhận thức khoa học và là tiêu chuẩn để kiểm tra tính chân lý của nhận thức khoa học. 2.5.2.2 Các phương pháp xây dựng và phát triển lý thuyết khoa học Để xây dựng và phát triển lý thuyết khoa học, có rất nhiều phương pháp khác nhau. Dưới đây chỉ trình bày một số phương pháp phổ biến mà triết học nghiên cứu. Một là: Phân tích và tổng hợp Phân tích là phương pháp phân chia cái toàn bộ ra thành từng bộ phận để đi sâu nhận thức các bộ phận đó. Tổng hợp là phương pháp liên kết, thống nhất các bộ phận đã được phân tích lại nhằm nhận thức cái toàn bộ. Phân tích và tổng hợp có cơ sở khách quan trong cấu tạo và trong tính quy luật của bản thân sự vật cũng như trong hoạt động thực tiễn của con người. Trong hiện thực khách quan tồn tại cái toàn bộ và cái bộ phận, yếu tố và hệ thống, phân tán và kết hợp. Trong hoạt động thực tiễn của con người cũng có hai quá trình: quá trình chia tách các đối tượng và quá trình hợp nhất các đối tượng đã tách ra thành một thể thống nhất mới. Những quá trình đó được di chuyển vào tư duy thành thao tác tư duy, phương pháp tư duy. Các phương pháp phân tích và tổng hợp của tư duy chỉ là sự phản ánh những quá trình hoạt động thực tiễn của con người - quá trình phân chia các yếu tố ra và quá trình hợp nhất các yếu tố lại để nhận thức cái chỉnh thể. Tách ra trong ý thức những mặt này, mặt kia của chỉnh thể cần nghiên cứu và hợp nhất chúng lại nhằm thu được tri thức mới là một khâu cơ bản để chiếm lĩnh bằng lý luận các sự vật, hiện tượng của thế giới khách quan. Phân tích và tổng hợp là hai phương pháp nhận thức khác nhau song lại thống nhất biện chứng với nhau. Sự thống nhất của phân tích và tổng hợp là một yếu tố quan trọng của phương pháp biện chứng. Do đó, không nên tách rời phân tích và tổng hợp hoặc cường điệu phương pháp này, coi nhẹ phương pháp kia và ngược lại. Ph. Ăngghen viết: “Tư duy bao hàm ở chỗ đem những đối tượng của nhận thức ra phân thành các yếu tố cũng như đem những yếu tố có quan hệ với nhau hợp thành một thể thống nhất nào đó. Không có phân tích thì không có tổng hợp”1 . GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
24. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 24 Triết học Mácxít xem sự thống nhất hữu cơ của hai phương pháp trên đây là điều kiện tất yếu của sự trừu tượng hoá và khái quát hoá, cụ thể: + Không phân tích thì không hiểu được các bộ phận, và ngược lại, không tổng hợp thì không hiểu được cái toàn bộ như một chỉnh thể. + Không hiểu được cái bộ phận nếu không hiểu cái toàn bộ được cấu thành từ những bộ phận đó và ngược lại. Vì vậy, chỉ có phân tích hoặc chỉ có tổng hợp thì không đủ; phân tích phải đi liền với tổng hợp và được bổ sung bằng tổng hợp. Phân tích chuẩn bị cho tổng hợp, tổng hợp giúp cho phân tích đi sâu hơn vào bản chất của sự vật. Phân tích và tổng hợp giả định lẫn nhau, tạo tiền đề và khả năng cho nhau. Nhờ đó con người mới nhận thức được bản chất, quy luật của sự vật. Tuy nhiên, sự thống nhất biện chứng của hai phương pháp phân tích và tổng hợp không xóa nhoà ranh giới giữa chúng, cũng như không ngăn cản người nghiên cứu có thể nhấn mạnh ưu thế của phương pháp này hay phương pháp kia trong mỗi trường hợp nghiên cứu cụ thể. Hai là: Quy nạp và diễn dịch Quy nạp là phương pháp đi từ tri thức về cái riêng đến tri thức về cái chung, từ tri thức ít chung đến tri thức chung hơn. Diễn dịch là phương pháp đi từ tri thức về cái chung đến trì thức về cái riêng, từ tri thức chung đến tri thức ít chung hơn. Quy nạp và diễn dịch đều dẫn tới tri thức mới, từ cái biết rồi để tìm ra cái chưa biết, tức là khám phá ra tri thức mới. Quy nạp là quá trình rút ra nguyên lý chung từ sự quan sát một loạt những sự vật riêng lẻ. Điều kiện khách quan của quy nạp là tính lặp lại của một loại hiện tuợng nào đó. Phương pháp quy nạp giúp cho việc khái quát kinh nghiệm thực tiễn về những cái riêng để có được tri thức kết luận chung. Quy nạp đóng vai trò lớn lao trong việc khám phá ra quy luật, đề ra các giả thuyết. Tuy nhiên, quy nạp cũng có những hạn chế của nó, nhất là đối với loại quy nạp phổ thông theo lối liệt kê giản đơn như: thuộc tính chung được rút ra bằng quy nạp từ một số hiện tượng lại có thể không liên quan đến bản chất của hiện tượng và do các điều kiện bên ngoài quy định; quy nạp chưa thể xác định được thuộc tính đó là tất nhiên hay ngẫu nhiên. Để khắc phục hạn chế của quy nạp cần phải có diễn dịch và bổ sung bằng diễn dịch. Diễn dịch là quá trình vận dụng nguyên lý chung để xem xét cái riêng, rút ra kết luận riêng từ nguyên lý chung đã biết. Tuy nhiên, muốn rút ra kết luận đúng bằng con đường diễn dịch thì tiền đề phải đúng và phải tuân theo các quy tắc lôgíc, phải có quan điểm lịch sử - cụ thể khi vận dụng cái chung vào cái riêng. Nếu quy nạp là phương pháp dùng để khái quát các sự kiện và tài liệu kinh nghiệm thì diễn dịch là phương pháp thức xây dựng lý thuyết mở rộng. Phương pháp diễn dịch có ý nghĩa quan trọng đối với các khoa học lý thuyết, chẳng hạn như toán học. Ngày nay trên cơ sở diễn dịch, người ta xây dựng trong khoa học các phương pháp tiên đề, phương pháp giả thuyết - diễn dịch. Mặc dù quy nạp và diễn dịch là hai phương pháp nhận thức có chiều hướng đối lập nhau, nhưng có liên hệ hữu cơ với nhau, làm tiền đề cho nhau, cái này đòi hỏi cái kia và bổ sung cho cái kia. Do đó, không nên tách rời quy nạp với diễn dịch, cường điệu phương pháp này mà hạ thấp phương pháp kia và ngược lại. Do đó, “quy nạp và diễn dịch phải đi đôi với nhau một cách tất nhiên như tổng hợp và phân tích. Không được đề cao cái này lên tận mây xanh và hy sinh cái kia, mà phải tìm cách sử dụng mỗi cái cho đúng chỗ và chỉ có thể làm như vậy nếu người ta không quên rằng chúng liên hệ với nhau và bổ sung lẫn nhau”1 . Nhờ khái quát các tài liệu kinh nghiệm đã được tích luỹ, quy nạp chuẩn bị căn cứ để dự kiến về nguyên nhân các hiện tượng nghiên cứu, về sự tồn tại một mối liên hệ tất yếu nhất định. Còn diễn dịch thì luận chứng về mặt lý thuyết cho những kết luận thu được bằng con đường quy nạp, loại trừ tính không chắc chắn của các kết luận ấy và biến chúng thành tri thức đáng tin cậy. Quy nạp giúp ta hiểu được cái chung, còn diễn dịch giúp ta đi từ cái chung để hiểu cái riêng. Quá GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
25. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 25 trình nhận thức là quá trình đi từ cái riêng đến cái chung và từ cái chung đến cái riêng. Vì vậy phải vận dụng tổng hợp cả hai phương pháp quy nạp và diễn dịch trong nhận thức và nghiên cứu khoa học. Ba là: phương pháp Lịch sử và lôgíc * Định nghĩa: Phương pháp lịch sử là phương pháp nghiên cứu sự vật trong quá trình hình thành và phát triển theo trật tự thời gian của các sự kiện để rút ra được cái bản chất và quy luật phát triển của sự vật. Ví dụ: Khi nghiên cứu lịch sử phát triển của xã hội loài người trải qua nhiều giai đoạn phát triển từ thấp đến cao. Các Mác đã phát hiện ra quy luật vận động khách quan của xã hội và C. Mác đã đi đến kết luận: “tôi coi sự phát triển của các hình thái kinh tế-xã hội là một quá trình lịch sử, tự nhiên” Đặc điểm của phương pháp lịch sử là nghiên cứu sự vật hiện tượng trong sự vận động và biến đổi của nó theo một trật tự thời gian với những biểu hiện cụ thể, nhiều hình nhiều vẻ, trong đó không chỉ có cái bản chất, cái tất nhiên mà còn có cái không bản chất, cái ngẫu nhiên, cả những bước quanh co của sự phát triển. Ý thức, tư tưởng cũng có lịch sử của mình với tính cách là lịch sử của quá trình phản ánh, nhận thức cũng là một quá trình. Phương pháp lô gích là phương pháp dùng trừu tượng khoa học nghiên cứu sự vật ở giai đoạn phát triển cao nhất của nó nhằm phát hiện ra bản chất của sự vật và quy luật phát triển của nó. Ví dụ: khi nghiên cứu bản chất của chủ nghĩa tư bản, C. Mác đã đi từ phạm trù hàng hoá. Ông giải phẫu nó, tìm ra tính hai mặt của nó là giá trị và giá trị sử dụng, lao động cụ thể và lao động trừu tượng, từ đó ông truy tìm bản chất của chủ nghĩa tư bản là bóc lột giá trị thặng dư được thực hiện trong nền sản xuất hàng hoá - thị trường. Phạm trù lôgíc có hai nghĩa: Thứ nhất, nó chỉ tính tất nhiên, tính quy luật của sự vật, đó là “lôgíc khách quan” của sự vật; Thứ hai, nó chỉ mối liên hệ tất yếu nhất định giữa các tư tưởng phản ánh thế giới khách quan vào ý thức con người. Đó là lôgíc của tư duy, của lý luận. Với nghĩa này, phương pháp lôgíc là sự tái tạo dưới dạng hình ảnh tinh thần khách thể đang vận động và phát triển với những mối liên hệ tất yếu nhất định. Lôgíc còn nói lên trật tự giữa các bộ phận của tư tưởng (các khái niệm, phạm trù, lý thuyết ). * Sự thống nhất giữa lô gích và lịch sử: Chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng đây là sự thống nhất biện chứng cụ thể: + Thống nhất về mục đích: cả hai phương pháp đều nhằm phát hiện ra cái bản chất của đối tượng. + Phương pháp lịch sử đi theo cái lịch sử của đối tượng để tìm ra cái lô gích tất nhiên, còn phương pháp lô gích là “uốn nắn” cái lịch sử để tìm ra cái quy luật của lịch sử, cái lô gích tất nhiên. + Phương pháp lịch sử bổ sung cho phương pháp lô gích tính phong phú của đối tượng. Còn phương pháp lôgíc bổ sung cho phương pháp lịch sử tính sâu sắc của đối tượng. Tóm lại: lịch sử là tính thứ nhất, còn lôgíc của tư duy là tính thứ hai, lôgíc là phản ánh của lịch sử, lôgíc phải phục tùng lịch sử chứ không phải ngược lại. Do đó, lôgíc phải gắn bó hữu cơ lịch sử, phải phù hợp với lịch sử. Trong xã hội, lịch sử đồng nghĩa với phức tạp, lịch sử là bản thân cuộc sống, cho nên ta phải tìm bên trong cái bề bộn của bản thân cuộc sống cái xu hướng, cái tất yếu, cái lô gích, cái quy luật của nó. Thống nhất giữa lôgíc và lịch sử là một nguyên tắc phương pháp luận quan trọng của nhận thức khoa học và của việc xây dựng các lý thuyết khoa học. Sức mạnh của lôgíc tư duy là phát hiện ra bản chất của lịch sử, vạch ra quy luật phát triển của lịch sử, tước bỏ những cái gì là bề ngoài, ngẫu nhiên, không bản chất của lịch sử, tái hiện “lôgíc khách quan” của lịch sử trong lôgíc vận động của các khái niệm. GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
26. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 26 * Ý nghĩa của phương pháp lịch sử và phương pháp lô gích trong nghiên cứu khoa học: Trong nghiên cứu khoa học cần phải áp dụng cả phương pháp lịch sử và phương pháp lôgíc. Cụ thể: Phương pháp lịch sử đòi hỏi phải phản ánh trong tư duy quá trình lịch sử - cụ thể của sự vật với những chi tiết của nó, phải nắm lấy sự vận động lịch sử trong toàn bộ tính phong phú của nó, phải bám sát lấy sự vật trong “máu thịt” của nó, phải theo dõi mọi bước đi của lịch sử theo trình tự thời gian. Do đó, phương pháp lịch sử có giá trị to lớn và quan trọng trong các khoa học lịch sử như lịch sử xã hội, lịch sử dân tộc. lịch sử đảng, lịch sử kinh tế, lịch sử văn hoá,.v.v , không có phương pháp lịch sử sẽ không có khoa học lịch sử. Phương pháp lôgic vạch ra bản chất, tính tất nhiên, tính quy luật của sự vật dưới hình thức lý luận trừu tượng và khái quát. Phương pháp lôgic có nhiệm vụ dựng lại cái lôgic khách quan trong sự phát triển sự vật. Quá trình tư duy theo phương pháp lôgic phải bắt đầu từ khởi điểm của lịch sử và phải tập trung nghiên cứu sự vật dưới hình thức phát triển tương đối hoàn thịên và chín muồi nhất của nó. Kết luận: phương pháp lịch sử và phương pháp lôgic là hai phương pháp nghiên cứu khác nhau, nhưng lại thống nhất biện chứng với nhau, gắn bó chặt chẽ với nhau. Bởi vì, muốn hiểu biết bản chất và quy luật của sự vật thì phải hiểu lịch sử phát sinh, phát triển của nó; đồng thời có nắm được bản chất và quy luật của sự vật thì mới nhận thức được lịch sử của nó một cách đúng đắn và sâu sắc. Phương pháp lịch sử cũng phải nắm lấy cái lôgic, phải rút ra sợi dây lôgic chủ yếu của lịch sử thông qua việc phân tích những sự kịên và hiện tượng cụ thể. Còn phương pháp lôgic phải dựa trên các tài liệu lịch sử để khái quát và chứng minh, và rốt cuộc phải đem lại lịch sử trong tính bản chất của nó. Tuỳ theo đối tượng nghiên cứu và yêu cầu cụ thể khác nhau mà người nghiên cứu có thể sử dụng phương pháp lịch sử hay phương pháp lôgic là chủ yếu, song dù các trường hợp nào cũng đều phải quán triệt nguyên tắc thống nhất lôgic và lịch sử. Lịch sử mà thiếu lôgic là mù quáng, còn lôgic mà thiếu lịch sử thì không có đối tượng, dễ rơi vào chủ quan, tư biện. Bốn là: Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể * Các sự vật, hiện tượng của thế giới khách quan bao giờ cũng tồn tại dưới dạng cái cụ thể. Cái cụ thể khách quan được phản ánh vào nhận thức dưới hai hình thức: Cái cụ thể cảm tính là điểm bắt đầu của nhận thức, là “biểu tượng hỗn độn về cái toàn bộ” (Các Mác). Cái cụ thể trong tư duy là kết quả của tư duy lý luận, của sự nghiên cứu khoa học phản ánh cái cụ thể khách quan bằng hệ thống những khái nịêm, phạm trù, quy luật. Cái cụ thể trong tư duy là một tổng thể phong phú với rất nhiều tính quy định và quan hệ nó là cái phong phú và sâu sắc. * Cái trừu tượng là một trong những yếu tố vòng khâu của quá trình nhận thức. Cái trừu tượng là kết quả sự trừu tượng hoá một mặt, một mối liên hệ nào đó trong tổng thể phong phú của sự vật. Vì vậy, cái trừu tượng là một bộ phận của cái cụ thể, biểu hiện một mặt nào đó của cái cụ thể, là bậc thang của sự xem xét cái cụ thể. Ranh giới giữa cái trừu tượng và cái cụ thể cũng chỉ là tương đối, tuỳ thuộc vào mối quan hệ xác định. * Nhận thức là sự thống nhất của hai quá trình đối lập: từ cụ thể đến trừu tượng và từ trừu tượng đến cụ thể. + Theo quá trình thứ nhất là quá trình đi từ cái cụ thể đến cái trừu tượng: nhận thức xuất phát từ những tài liệu cảm tính, qua phân tích rút ra những khái niệm đơn giản, những định nghĩa trừu tượng, phản ánh từng mặt, từng thuộc tính của sự vật. Quá trình này tạo tiền đề cho quá trình thứ hai - quá trình từ trừu tượng đến cụ thể. + Quá trình thứ hai đi từ trừu tượng đến cụ thể: nhận thức phải từ những định nghĩa trừu tượng thông qua tổng hợp biện chứng đi đến cái cụ thể với tư cách là kết quả của tư duy chứ không phải với tư cách là điểm xuất phát trong hiện thực. Trong quá trình này, những sự quy định trừu tượng GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
27. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 27 lại dẫn tới sự mô tả lại cái cụ thể bằng con đường của tư duy. Các Mác coi đi từ trừu tượng đến cụ thể là phương pháp nhận thức khoa học quan trọng. Nói cách khác thì “Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể chỉ là cái phương pháp nhờ đó mà tư duy quán triệt được cái cụ thể và tái tạo ra nó với tư cách là một cái cụ thể trong tư duy”1 . Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể có vai trò đặc biệt trong xây dựng lý thuyết khoa học, nó cho phép thâm nhập vào bản chất của đối tượng nghiên cứu, hình dung được tất cả các mặt và quan hệ tất yếu của đối tượng trong mối liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau của chúng. Theo phương pháp này, việc nghiên cứu phải bắt đầu từ cái trừu tượng, từ các khái niệm phản ánh những mối liên hệ phổ biến, đơn giản của khách thể nhận thức. Tuy nhiên không phải lấy bất kỳ cái trừu tượng nào làm khâu xuất phát, mà cái trừu tượng xuất phát phải là cái phản ánh những mối liên hệ phổ biến nhất, đơn giản nhất nhưng có vai trò quyết định trong cái cụ thể cần nghiên cứu. Từ cái trừu tượng xuất phát đó, tư duy theo dõi những vòng khâu, những trạng thái quá độ trong sự phát triển của sự vật được thể hiện bằng các khái niệm ngày càng cụ thể hơn. Bằng cách đó, tư duy tái hiện quá trình hình thành và phát triển của khách thể nghiên cứu với toàn bộ các mặt và các quan hệ tất yếu, bản chất, những quy luật vận động, phát triển của nó. Ví dụ: Trong bộ tư bản, Mác đã đưa ra một kiểu mẫu về việc sử dụng phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể để nghiên cứu phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa: C.Mác đã bắt đầu từ sự phân tích phạm trù “hàng hóa”, một phạm trù cơ bản và giản đơn nhất của quá trình sản xuất tư bản như là cái trừu tượng xuất phát, cái “tế bào kinh tế” của xã hội tư bản. Từ đó, Mác tiến đến phân tích các phạm trù cụ thể hơn như tiền tệ, tư bản, giá trị thặng dư, lợi nhuận, lợi tức, địa tô, Từ sự phân tích các phạm trù cơ bản cùng với các quá trình tổng hợp, ông đã tái hiện xã hội tư bản chủ nghĩa như một chỉnh thể cụ thể trong sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng trên cơ sở vạch ra quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản. Ngoài những phương pháp đã trình bày trên đây, trong nhận thức khoa học còn nhiều phương pháp cụ thể khác. KẾT LUẬN Lí luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng đã trả lời đầy đủ mặt thứ hai vấn đề cơ bản của triết học với câu hỏi: Con người có khả năng nhận thức thế giới khách quan và quy luật của nó hay không ? Việc đưa phạm trù thực tiễn vào lí luận nhận thức đã là cơ sở khoa học để làm sáng tỏ những vấn đề về bản chất của nhận thức. Đây là một bước phát triển của nhận thức luận trong triết học. Với sự phân tích sâu sắc về biện chứng của quá trình nhận thức, lí luận nhận thức đã làm sáng tỏ cơ sở lí luận của nguyên lí sự thống nhất giữa lí luận và thực tiễn, và nguyên lý này được coi là cơ sở phương pháp luận cho việc nhận thức để hoạt động thực tiễn cải tạo thế giới. 3. Tri thức và tư duy 3.1 Tri thức 3.1.1 Khái niệm về tri thức Tri thức đã có từ lâu trong lịch sử, có thể nói từ khi con người bắt đầu có tư duy thì lúc đó có tri thức.Trải qua một thời gian dài phát triển của lịch sử, cho đến những thập kỷ gần đây tri thức và vai trò của nó đối với sự phát triển kinh tế-xã hội mới được đề cặp nhiều.Vậy tri thức là gì? Có rất nhiều cách định nghĩa về tri thức nhưng có thể hiểu “Tri thức là sự hiểu biết, sáng tạo và những khả năng, kỹ năng để ứng dụng nó(hiểu biết sáng tạo) vào việc tạo ra cái mới nhằm mục đích phát triển kinh tế -xã hội. GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
28. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 28 Tri thức bao gồm tất cả những thông tin,số liệu,bản vẽ,tưởng tượng(sáng tạo),khả năng,kỹ năng quan niệm về giá trị và những sản phẩm mang tính tượng trưng xã hội khác.Tri thức có vai trò rất lớn đối với đời sống –xã hội. Kinh tế thế giới đang bước vào một thời đại mới,một trình độ mới.Đó là trình độ mà”nhân tố quan trọng nhất là việc chiếm hữu, phân phối nguồn trí lực và việc sáng tạo,phân phối và sử dụng tri thức trong các ngành kĩ thuật cao”.Tiêu chí chủ yếu của nó là lấy tri thức,trí óc làm yếu tố then chốt để phát triển kinh tế và tồn tại trực tiếp giống như các yếu tố sức lao động và tài nguyên.Đó là thời đại mà “Tri thức đã trở thành động lực chủ yếu của sự phát triển xã hội”, ”Tri thức là tài nguyên là tư bản”, “Tri thức là tâm điểm của cạnh tranh và là nguồn lực dẫn dắt cho sự tăng trưởng dài hạn dẫn tới những thay đổi lớn trong cách tổ chức sản xuất, cấu trúc thị trường, lựa chọn nghề nghiệp. 3.1.2 Vai trò của tri thức trong đời sống xã hội Tri thức đã và đang ngày càng trở lên quan trọng đối với đời sống xã hội. Nó tác động trực tiếp đến các lĩnh vực cả xã hội, kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục 3.1.2.1 Vai trò của tri thức đối với kinh tế - kinh tế tri thức Nền kỉnh tế tri thức là nền kinh tế trong đó quá trình thu nhận truyền bá, sử dụng, khai thác,sáng tạo tri thức trở thành thành phần chủ đạo trong quá trình tạo ra của cải. Kinh tế tri thức có nhiều đặc điểm cơ bản khác biệt so với các nền kinh tế trước đó: -Tri thức khoa học-công nghệ cùng với lao động kỹ năng cao là cơ sỏ chủ yếu và phát triển rất mạnh -Nguồn vốn quan trọng nhất,quý nhất là tri thức,nguồn vốn trí tuệ. -Sáng tạo và đổi mới thướng xuyên là động lực chủ yếu nhất thúc đảy sụ phát triển. -Nền kinh tế mang tính học tập. -Nền kinh tế lấy thị trường toàn cầu là môi trường hoạt động chính. -Nền kinh tế phát triển bền vững do được nuôi dưỡng bằng nguồn năng lượng vô tận và năng động là tri thức. Thực tiễn hai thập niên qua đã khẳng định,dưới tác động của cách mạng khoa học –công nghệ và toàn cầu hoá,kinh tế tri thức đang hình thành ở nhiều nước phát triển và sẽ trở thành một xu thế quốc tế lớn trong một,hai thập niên tới. Sự xuất hiện của các hoạt động sản xuất kinh doanh dựa trên tri thức. Nền kinh tế tri thức là nền kinh tế lấy sản xuất và kinh doanh tri thức làm nội dung chủ yếu.Tương lai của bất cứ doanh nghiệp nào cũng không chỉ phụ thuộc vào việc sử dụng tiền bạc, nguyên vật liệu,nguồn nhân lực và máy móc thiết bị mà còn phụ thuộc vào việc xử lý và sử dụng những thông tin nội bộ và thông tin từ môi trường kinh doanh.Cách tốt nhất để tăng năng suất là tìm hiểu kiến thức chuyên môn mà hãng có được,sử dụng vì mục đích thương mại và những kiến thức này cần được phát triển không ngừng. Giá trị của những công ty công nghệ cao như các công ty sản xuất phần mềm và các công ty công nghệ sinh học không chỉ nằm trong những tài sản vật chất hữu hình, mà còn nằm trong những tài sản vô hình,như tri thức và các bằng sáng chế.Để trở thành một công ty được dẫn dắt bởi tri thức, các công ty phải biết nhận ra những thay đổi của tỉ trọng vốn trí tuệ trong tổng giá trị kinh doanh.Vốn trí tuệ của công ty, tri thức, bí quyết và phương pháp đội ngũ nhân viên và công nhân cũng như khả năng của công ty để liên tục hoàn thiện phương pháp sản xuất là một nguồn lợi thế cạnh tranh.Hiện có các bằng chứng đáng lưu ý chỉ ra phần giá trị vô hình của các công ty công nghệ cao và dịch vụ đã vượt xa phần giá trị hữu hình của các tài sản vật thể của các công ty đó,như các toà nhà hay thiết bị.Ví dụ như các tài sản vật thể của công ty Microsoft chỉ chiếm một phần rất nhỏ trong tổng giá trị được vốn hoá trên thị truờng của công ty này.Phần lớn là vốn trí tuệ.Sau hai mươi năm thành lập, số nhân viên công ty tăng 6 nghìn lần, thu nhập tăng 370 nghìn lần,1/10 số nhân viên trở thành triệu phú.Nguồn vốn GVHD: Nguyễn Mạnh Cường
29. Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn 29 con người là một thành tố giá trị cơ bản trong một công ty dựa vào tri thức. Nền kinh tế tri thức sẽ ngày càng làm xuất hiện nhiều sản phẩm thông minh.Đó là những sản phẩm có khả năng gạn lọc và giải thích các thông tin để người sử dụng có thể hành động một cách hiệu quả hơn.Ngay cả một chiếc bánh kẹp thịt cũng có thể trở thành một sản phẩm mới dựa trên tri thức bằng cách làm cho khách hàng biết cách sử dụng những thông tin về dinh dưỡng.Số lượng ka-lo và chất béo được in lên hoá đơn hoặc thậm chí trình bày thông tin đó trước khi khách đặt hàng.Thậm chí có những sản phẩm thông minh vừa có thể truyền đạt thông tin về sản phẩm vừa khuyên khách hàng nên làm gì từ tình hình vừa được thông tin. Vốn tri thức –vai trò của nó trong kinh tế tri thức Vốn tri thức là tri thức được dùng vào hoạt động sản xuất kinh doanh với mục đích sinh lợi(tăng thêm giá trị). Vốn tri thức là một yếu tố nổi bật nhất trong hàm sản xuất.Trong văn minh nông nghiệp thì sức lao động, đất đai và vốn là những yếu tố của sản xuất công nghiệp,vốn,đất đai và nhất là sức lao động trở thành hàng hoá với tư cách là những yếu tố quan trọng trong sự phát triển kinh tế-xã hội,góp phần chuyển xã hội phong kiến thành xã hội tư bản trong lịch sử.Còn trong kinh tế tri thức,yếu tố của sự phát triển nền kinh tế-xã hội không chỉ bao gồm vốn tiền tệ,đất đai và dựa trên lao động giản đơn mà chủ yếu dựa trên lao động trí tuệ gắn với tri thức.Như vốn tri thức trở thành yếu tố thứ nhất trong hàm sản xuất thay vì yếu tố sức lao động vốn tiền tệ và đất đai. Vốn tri thức thực sự trở thành nguồn gốc động lực cho sự phát triển kinh tế-xã hội.Nước Mỹ nói riêng và các nước thuộc tổ chức OECD nói chung nhiều năm qua tăng trưởng ổn định với tốc độ cao là nhờ có sự phát triển của các ngành kinh tế dựa trên tri thức như các ngành công nghệ thông tin,viễn thông, vũ trụ,đầu tư,ngân hàng,tài chính,chứng khoán,bảo hiểm Đồng thời chuyển đầu tư vốn tri thức từ các ngành truyền thống sang các ngành có hàm lượng tri thức cao.ở các nước có nền kinh tế đang phát triển,đầu tư càng nhiều vốn tri thức thì mang lại giá trị gia tăng cang lớn,tỷ xuất lợi nhuận càng cao. Vốn tri thức trong kinh tế tri thức đóng vai trò quyết định sự thành công hay thất bại của doanh nghiệp.Vốn tri thức ở đây bao gồm các công nhân tri thức,các nhà quản lý có trình độ cao,các công nghệ mới. Vốn tri thức đóng vai trò to lớn trong việc rút ngắn khoảng cách phát triển giữa các nước đang phát triển và các nước phát triển.Sự xuất hiện kinh tế tri thức vừa là cơ hội vừa là thách thức đối với các nước kém và đang phát triển,trong đó có Việt Nam.Các quốc gia kém và đang phát triển phải nhanh chóng tiếp cận với kinh tế tri thức,thông qua tri thức hoá các ngành công nghiệp,nông nghiệp,dịch vụ,đặc biệt sớm hình thành các công nghệ cao để nhanh chóng đưa nền kinh tế đất nước đuổi kịp các nước phát triển. 3.1.2.2 Vai trò của tri thức đối với chính trị Tri thức đem lại cho con người những sự hiểu biết, kiến thức.Người có tri thức là có khả năng tư duy lý luận,khả năng phân tích tiếp cận vấn đề một cách sát thực,đúng đắn.Điều này rất quan trọng,một đất nước rất cần những con người như vây để điều hành công việc chính trị.Nó quyết định đến vận mệnh của một quốc gia.Đại hội VI của Đảng đã đánh dấu một sự chuyển hướng mạnh mẽ trong nhận thức về nguồn lực con ngươì.Đại hội nhấn mạnh:”Phát huy yếu tố con người và lấy việc phục vụ con người làm mục đích cao nhất của mọi hoạt đông”chiến lược phát triển con người đang là chiến lược cấp bách.Chúng ta cần có những giải pháp trong việc đào tạo cán bộ và hệ thống tổ chức : Tuyển chọn những người học rộng tài cao,đức độ trung thành với mục tiêu xã hội chủ nghĩa,thuộc các lĩnh vực,tập trung đào tạo,bồi dưỡng cho họ những tri thức còn thiếu và yếu để bố trí vào các cơ quan tham mưu hoạch định đường lối chính sách của Đảng và pháp luật của nhà nước với những qui định cụ thể về chế độ trách nhiệm quyền hạn và lợi ích. Sắp xếp các cơ quan nghiên cứu khoa học –công nghệ và giáo dục-đào tạo thành một hệ thống GVHD: Nguyễn Mạnh Cường