Cơ hội và thách thức trong xu hướng phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử tại Việt Nam

Nội dung text: Cơ hội và thách thức trong xu hướng phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử tại Việt Nam

1. CƠ HỘI VÀ THÁCH THỨC TRONG XU HƢỚNG PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ NGÂN HÀNG ĐIỆN TỬ TẠI VIỆT NAM ThS. Đoàn Trọng Chỉnh, ThS. Lê Thị Minh Thƣ Khoa Luật, trường Đại học Công nghệ TP.Hồ Chí Minh (HUTECH) TÓM TẮT Phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử trên nền tảng công nghệ thông tin là xu hướng tất yếu trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế mạnh mẽ của nước chúng ta trong giai đoạn hiện nay cũng như trong thời gian tới. Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ, nhất là khoa học và công nghệ thông tin đã tác động đến các lĩnh vực trong đời sống kinh tế – xã hội, lĩnh vực ngân hàng cũng chịu sự tác động tất yếu trên. Điều đó đòi hỏi các ngân hàng thương mại Việt Nam cũng cần phải tiến tới đẩy mạnh hiện đại hóa, hoàn thiện hơn nữa nghiệp vụ ngân hàng và phát triển các ứng dụng ngân hàng hiện đại trong đó có dịch vụ ngân hàng điện tử. Trong bối cảnh đó, các ngân hàng thương mại Việt Nam đang đứng trước những thuận lợi nhưng cũng đối diện với không ít thách thức khi phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử. Internet và những tiến bộ trong công nghệ truyền thông, công nghệ thông tin đã ảnh hưởng không nhỏ tới dịch vụ tài chính và cơ cấu dịch vụ tài chính, trong đó có dịch vụ ngân hàng. Với những lợi ích to lớn đó, dịch vụ ngân hàng điện tử từ những dịch vụ thông tin, dịch vụ giao dịch đang ngày càng trở nên thông dụng. Dịch vụ ngân hàng điện tử đã thu hút được nhiều sự quan tâm của Chính phủ, ngân hàng và người sử dụng. Trong bài viết này, các tác giả chỉ trình bày xu hướng phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử trên thế giới từ đó lý giải Việt Nam trong giai đoạn hội nhập kinh tế chung cũng tận dụng xu hướng đó để phát triển ngân hàng điện tử. Phân tích những thuận lợi và những thách thức để ngân hàng thương mại Việt Nam phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử, đồng thời đề xuất một số giải pháp mang tính pháp lý để dịch vụ ngân hàng điện tử phát triển an toàn và hiệu quả hơn. Từ khóa: Cơ hội, dịch vụ, ngân hàng điện tử, thách thức, xu hướng phát triển. 1. XU HƢỚNG PHÁT TRIỂN NGÂN HÀNG ĐIỆN TỬ TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY Cùng với sự bùng nổ mạnh mẽ của các sản phẩm kỹ thuật số, giao dịch ngân hàng thông qua việc sử dụng các thiết bị thông minh ngày càng phổ biến. Với những thiết bị thông minh, khách hàng có thể truy cập và thực hiện các giao dịch ở bất cứ đâu và bất cứ khi nào. Chính vì thế, các ngân hàng ở nhiều nước trên thế giới đã có xu hướng phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử thông qua các thiết bị thông minh. Công nghệ phát triển, các nhà cung cấp ứng dụng công nghệ bắt đầu tham gia vào quá trình thanh toán điện tử thông qua việc cung cấp ví điện tử. Việc tham gia vào thị trường thanh toán điện tử của các nhà cung cấp ứng dụng công nghệ làm gia tăng tính cạnh tranh trong lĩnh vực dịch vụ tài chính và khiến cho vai trò trung gian trong thanh toán của các ngân hàng suy giảm. Thói quen sử dụng dịch vụ ngân hàng của khách hàng có xu hướng gia tăng sử dụng dịch vụ ngân hàng điện tử như Internet Banking, Mobile Banking. Hệ thống ngân hàng lõi của các ngân hàng được nâng cấp liên tục nhằm đáp ưng xu hướng phát triển dịch vụ theo nhu cầu của khách hàng, tăng cường bảo đảm an ninh dịch vụ ngân hàng điện tử, qua đó tăng niềm tin của khách hàng vào sản phẩm ngân hàng điện tử. Cùng với xu hướng phát triển mạnh mẽ dịch vụ ngân hàng điện tử trên thế giới, dịch vụ ngân hàng Việt Nam cũng đặt ra những xu hướng cụ thể để phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử trong giai đoạn hiện nay: 128
2. – Phát triển các dịch vụ trên thị trường tài chính, các ngân hàng thương mại phối hợp với các công ty chứng khoán triển khai nghiệp vụ lưu ký chứng khoán, thanh toán bù trừ chứng khoán và ngân hàng giám sát; liên doanh với một số định chế nước ngoài thành lập Quỹ đầu tư chứng khoán, hoạt động trong lĩnh vực quản lý quỹ đầu tư và tư vấn. – Phát triển dịch vụ ngân hàng bán lẻ. Các ngân hàng thương mại trong nước chú trọng phát triển dịch vụ ngân hàng bán lẻ. Tiện ích cung cấp của dịch vụ bán lẻ có xu hướng ngày càng gia tăng, ngoài chức năng thông thường là tài khoản tiền gửi của cá nhân, còn cung cấp các dịch vụ ngân hàng thấu chi trên tài khoản. Dịch vụ trên đang được thực hiện dưới dạng cung cấp thẻ trên tài khoản cá nhân, chủ yếu là thẻ ATM nội địa, cũng có phát hành thẻ tín dụng quốc tế như VISA, Master Card, Amex (tương đối hạn chế) để thanh toán tiền hàng hóa, chi trả lương, chuyển tiền và thanh toán khác cũng đang phát triển rất mạnh mẽ. – Mở rộng các dịch vụ ngân hàng quốc tế; cung cấp dịch vụ phái sinh; dịch vụ bao thanh toán – Factoring, quyền chọn tiền tệ - Option, hoán đổi lãi suất; đặc biệt dịch vụ chuyển tiền kiều hối đang được phát triển mạnh mẽ tại các ngân hàng thương mại Việt Nam. Mặc dù dịch vụ ngân hàng điện tử Việt Nam chịu ảnh hưởng chung từ ngành ngân hàng trong nước nên đã phát triển chậm hơn so với thế giới nhưng có thể thấy sự chuyển biến mạnh mẽ theo chiều hướng phát triển khi các ngân hàng đã đẩy mạnh việc thanh toán tiện ích khi cung cấp dịch vụ ngân hàng điện tử. Chiếm tỷ trọng lớn trong tổng giá trị giao dịch điện tử vẫn chủ yếu là giao dịch rút tiền mặt so với giao dịch thanh toán trực tuyến nhưng bước đầu đã cho thấy sự phát triển chóng mặt của giao dịch điện tử trong ngân hàng. Đặc biệt ngày càng có nhiều người thay đổi thói quen từ thói quen dùng tiền mặt chuyển sang thói quen thanh toán không dùng tiền mặt dẫn đến xu hướng các ngân hàng cũng như các nhà cung cấp chú trọng phát triển tiện ích thanh toán điện tử. Việc đẩy mạnh khai thác tiềm năng ứng dụng công nghệ kỹ thuật số trong phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử thông qua các thiết bị thông minh, đặc biệt là điện thoại thông minh đã và đang hứa hẹn những bước phát triển lớn trong tương lai và là lựa chọn không thể thay thế của ngân hàng khi có nhu cầu phát triển ngành ngân hàng bán lẻ. Thanh toán thông qua Mobile Banking, Internet Banking đang là xu hướng phát triển của ngân hàng thương mại Việt Nam. Trong bối cảnh cạnh tranh mạnh mẽ của thời đại bùng nổ các thiết bị thông minh, các ngân hàng một mặt không ngừng thiết kế các sản phẩm dựa trên công nghệ hiện đại, mặt khác cũng chú trọng tăng cường tính năng bảo mật cho sản phẩm dịch vụ ngân hàng điện tử trước những mối đe dọa thâm nhập do chính những ứng dụng hiện đại từ công nghệ số mang lại. Bên cạnh đó kinh phí đầu tư cho việc phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử cũng là một trở ngại không hề nhỏ. Vậy việc phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử tại Việt Nam có những cơ hội và thách thức nhất định. 2. MỘT SỐ YẾU TỐ THUẬN LỢI ĐỐI VỚI VIỆC PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ NGÂN HÀNG ĐIỆN TỬ Nhận được sự quan tâm và hỗ trợ của Ngân hàng Nhà nước trong quá trình triển khai dịch vụ ngân hàng điện tử. Năm 1998 Ngân hàng Nhà nước đã thành lập Cục Công nghệ tin học ngân hàng phụ trách quản lý vấn đề công nghệ trong toàn ngành ngân hàng. Trung tâm ứng cứu khẩn cấp máy tính Việt Nam ra đời năm 2005 với việc bảo đảm an toàn, an ninh dữ liệu trong giao dịch điện tử, ngân hàng điện tử và thương mại điện tử. Đặt biệt là Luật thương mại điện tử năm 2005 và một số văn bản về giao dịch điện tử trong lĩnh vực ngân hàng, tài chính đã được ban hành và tiếp tục được xây dựng hoàn thiện. Bên cạnh đó Việt Nam còn nhận được sự hỗ trợ từ quốc tế như dự án Tương thích tiêu chuẩn dữ liệu Âu – Á do Liên minh Châu Âu – EU tài trợ, dự án Hiện đại hóa hệ thông ngân hàng và hệ thống thanh toán do Ngân hàng Thế giới tài trợ. Dự thảo về thương mại điện tử trong khu vực mậu dịch tự do Asean – 129
3. Austraylia – New Dilan đã đề cập đến nhiều vấn đề, trong đó thừa nhận giá trị pháp lý của giao dịch điện tử, miễn thuế cho các sản phẩm số hóa truyền qua phương tiện điện tử, bảo vệ người tiêu dùng, bảo vệ thông tin cá nhân, thừa nhận chữ ký điện tử, khuyến khích các thủ tục hải quan điện tử và các biện pháp thuận lợi hóa thương mại. Trong nước, các mô hình hải quan điện tử, kê khai thuế điện tử, đấu thầu điện tử, đánh giá xếp hạng website đã được triển khai và có những tác động tích cực tới ngân hàng điện tử. Doanh nghiệp về thông tin điện tử tại Việt Nam xuất hiện và phát triển về số lượng lẫn chất lượng. Các ngân hàng trong nước đã không ngừng nỗ lực triển khai và phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử thông qua việc đầu tư cho công nghệ để hiện đại hóa hệ thống ngân hàng và tăng cường sức cạnh tranh. Một số ngân hàng đã vay tín dụng của Ngân hàng Thế giới để thiết lập hệ thống thanh toán liên ngân hàng và hệ thống điện tử nội ngân hàng, xây dựng Core Banking (ngân hàng lõi) tại nhiều ngân hàng để có thể kết nối tập trung các kênh phân phối dịch vụ ngân hàng điện tử. Trên thị trường, nhu cầu mua bán hàng hóa trực tuyến tăng mạnh kéo theo sự gia tăng của dịch vụ ngân hàng trực tuyến, cụ thể là ngân hàng Internet. Ngày càng có nhiều doanh nghiệp tham gia kinh doanh trực tuyến, nhiều khách hàng muốn sử dụng dịch vụ thanh toán trực tuyến để mua hàng qua mạng đã làm gia tăng nhu cầu đối với dịch vụ ngân hàng điện tử điều này đòi hỏi các ngân hàng phải nhanh chóng phát triển và nâng cao không ngừng dịch vụ ngân hàng điện tử. 3. MỘT SỐ THÁCH THỨC VÀ HẠN CHẾ ĐỐI VỚI DỊCH VỤ NGÂN HÀNG ĐIỆN TỬ TẠI VIỆT NAM Các dịch vụ ngân hàng điện tử có thể thực hiện bất cứ khi nào, bất cứ nơi đâu đã khiến cho việc giám sát và điều chỉnh của cơ quan quản lý nhà nước gặp nhiều khó khăn trong việc xác định ranh giới và phạm vi điều chỉnh của các giao dịch ngân hàng điện tử. Đặc biệt việc thiếu các văn bản quy phạm pháp luật chi tiết cụ thể điều chỉnh lĩnh vực giao dịch ngân hàng điện tử mang tính quốc tế, gây trở ngại trong việc mở rộng quy mô phát triển của dịch vụ ngân hàng điện tử. Một trong những đặc trưng của dịch vụ ngân hàng điện tử là khách hàng không nhất thiết phải hiện diện mà vẫn có thể thực hiện giao dịch ngân hàng, từ đó tội phạm kinh tế, nhất là tội phạm rửa tiền, trở nên dễ dàng thực hiện. Các hoạt động điều tiết của Ngân hàng Nhà nước trở nên lỏng lẻo hơn, khiến cho chính sách tiền tệ tác động đến lạm phát và hoạt động kinh tế của đất nước cũng trở nên kém hiệu quả. Việc thực thi chính sách tiền tệ thắt chặt cũng trở nên phức tạp và khó khăn hơn. Sự phụ thuộc công nghệ của các giao dịch ngân hàng điện tử sẽ làm gia tăng tính rủi ro trong chiến lược và rủi ro trong hoạt động ngân hàng. Khả năng bị xâm nhập, bị lấy cắp dữ liệu, bị phá hoại hệ thống ngày càng cao làm gia tăng rủi ro của hoạt động ngân hàng điện tử. Việc kiểm soát an ninh, chứng thực khách hàng, bảo vệ dữ liệu, các thủ tục kiểm soát theo vết, bảo đảm tính riêng tư của khách hàng cũng là một trong những thách thức mà các ngân hàng phải đối diện. Sự khác biệt về môi trường pháp lý, cấu phần quan trọng của các kênh phân phối như Internet, kỹ thuật công nghệ liên quan đều nằm ngoài sự kiểm soát trực tiếp của ngân hàng. Khi ứng dụng công nghệ thông tin, sẽ làm tăng tính phức tạp kỹ thuật trong quá trình vận hành, bảo đảm an ninh, mở rộng quan hệ, liên kết với các nhà cung cấp dịch vụ Internet, công ty truyền thông và các đối tác công nghệ khác, trong đó có nhiều sản phẩm, dịch vụ nằm ngoài sự kiểm soát kỹ thuật của ngân hàng. 4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP ĐỐI VỚI VIỆC PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ NGÂN HÀNG ĐIỆN TỬ TẠI VIỆT NAM Trước những thách thức không hề đơn giản đó, muốn phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử mạnh và bền vững cần phải có những giải pháp cụ thể: 130
4. Giải pháp về công nghệ: Đầu tư công nghệ phải tính đến sự đồng bộ của máy điều hành và kết cấu hạ tầng, đồng bộ trên toàn hệ thống; phải tính đến khả năng tương thích của công nghệ trên hệ thống thanh toán ngân hàng điện tử, khả năng khai thác công nghệ của nguồn nhân lực. Giải pháp về an ninh và bảo mật: Xây dựng các trung tâm dự phòng và cảnh báo sự cố; áp dụng công nghệ mã hóa để kết nối giữa các chi nhánh trong ngân hàng, giữa hội sở ngân hàng với ngân hàng trung ương; chú trọng việc cảnh báo khách hàng về nguy cơ có thể xảy ra khi sử dụng dịch vụ ngân hàng điện tử cũng như hướng dẫn khách hàng sử dụng dịch vụ ngân hàng điện tử an toàn; lựa chọn giải pháp xác thực và bảo mật an toàn giao dịch ngân hàng điện tử phù hợp; xây dựng quy trình nghiệp vụ an ninh chặt chẽ; ngân hàng phải tranh thủ sự hỗ trợ kỹ thuật của các đối tác chiến lược để học hỏi kinh nghiệm cũng như mời các chuyên gia nước ngoài tư vấn việc đầu tư và sử dụng công nghệ bảo mật, công nghệ thanh toán an toàn. Giải pháp nguồn nhân lực: Có chính sách tuyển dụng phù hợp,đào tạo sau tuyển dụng, đào tạo lại để bổ sung kiến thức, có chính sách đãi ngộ bằng tài chính và phi tài chính Một số giải pháp khác: Giải pháp về tài chính; giải pháp về sản phẩm dịch vụ ngân hàng điện tử; tăng cường hợp tác chiến lược trong hoạt động ngân hàng điện tử; tăng cương dịch vụ truyền thông và marketing cho dịch vụ ngân hàng điện tử; nâng cao khả năng quản trị quan hệ khách hàng trong hoạt động ngân hàng điện tử; tăng cường quản trị rủi ro trong hoạt động ngân hàng điện tử; tăng cường cam kết hỗ trợ phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử từ quản lý cấp cao; Giải pháp pháp lý nhằm hoàn thiện dịch vụ ngân hàng điện tử: Để đảm bảo cho dịch vụ ngân hàng điện tử phát triển mạnh mẽ và bền vững cần phải hoàn thiện hệ thống pháp luật về dịch vụ ngân hàng điện tử, trong đó tiếp tục hoàn thiện và phát triển cơ sở pháp lý cho hoạt động ngân hàng điện tử là một trong những nội dung hết sức quan trọng. Vấn đề xác định luật điều chỉnh giải quyết tranh chấp phát sinh từ hợp đồng điện tử quốc tế. Công ước về sử dụng chứng từ điện tử trong hợp đồng quốc tế do Liên hợp quốc ban hành năm 2005 không áp dụng cho hệ thống thanh toán liên ngân hàng, thỏa thuận liên ngân hàng, hệ thống thanh toán bù trừ, giao dịch ngoại hối, chứng khoán và tài sản hay phương tiện tài chính với đặc thù hoạt động trên môi trường ảo, có sự tham gia của nhiều chủ thể và khó xác định được biên giới lãnh thổ đòi hỏi phải xây dựng và phát triển khung pháp lý về thương mại điện tử nói chung và ngân hàng điện tử nói riêng. Tội phạm về máy tính gia tăng đòi hỏi xây dựng một đạo luật riêng rẽ về tội phạm máy tính cũng như những quy định đầy đủ về cơ quan chuyên trách, tiền phạt, mức phạt, mức phạt tối Đa. Ngân hàng Nhà nước cần bổ sung vấn đề bảo mật thông tin cá nhân vào các văn bản quy định và hướng dẫn về bảo đảm an toàn, bảo mật trong hoạt động ngân hàng để tạo lòng tin của khách hàng về tính an toàn khi sử dụng dịch vụ ngân hàng điện tử. Ngân hàng Nhà nước cần đưa ra hợp đồng mẫu về cung cấp dịch vụ ngân hàng điện tử, quy định đầy đủ, rõ ràng. Ngân hàng Nhà nước cần đưa ra hợp đồng mẫu về cung cấp dịch vụ ngân hàng điện tử, quy định đầy đủ, rõ ràng quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của ngân hàng, khách hàng và bên thứ ba trong giao dịch ngân hàng điện tử cũng như quy trình, thủ tục giải quyết các tranh chấp phát sinh trong quá trình cung cấp và sử dụng dịch vụ ngân hàng điện tử. Nhà nước cần ban hành một đạo luật thống nhất về hệ thống thanh toán điện tử thay vì ban hành các quy định riêng lẻ liên quan tới hệ thống thanh toán điện tử như hiện nay. Cải thiện chính sách điều tiết hoạt động ngân hàng điện tử: Xây dựng một chính sách vừa kiểm soát được các đối tượng điều chỉnh, vừa không cản trở tiến trình phát triển của dịch vụ ngân hàng điện tử; điều chỉnh một cách thường xuyên các chính sách, cân bằng giữa quy tắc điều chỉnh và việc cho phép các tổ chức tài 131
5. chính phát triển các phương pháp quản lý rủi ro phi quy tắc; Ngân hàng Nhà nước cần đưa ra bộ tiêu chuẩn kỹ thuật tối thiểu cho hệ thống thanh toán điện tử của các ngân hàng. Bên cạnh đó việc tăng cường công tác tổ chức thực thi pháp luật về ngân hàng điện tử cũng cần phải được thực hiện một cách đầy đủ, khoa học và nghiêm túc tránh làm qua loa cho có lệ: chú trọng giáo dục pháp luật, đưa những nội dung pháp luật về giao dịch điện tử vào chương trình đào tạo, coi giao dịch điện tử là phần không thể thiếu trong nội dung đào tạo về giao dịch thương mại; tăng cương cơ chế giám sát thực thi pháp luật về ngân hàng điện tử, tăng cường nguồn lực giám sát, tầng suất các hoạt động thanh tra, kiểm tra cũng như xây dựng cơ chế giám sát trực tuyến các hoạt động trên môi trường điện tử, buộc các nhà cung cấp cũng như người sử dụng dịch vụ ngân hàng điện tử phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định của pháp luật về giao dịch ngân hàng điện tử. 4. KẾT LUẬN Như vậy, trong mối quan hệ giữa pháp luật với kinh tế - mối quan hệ mang tính thượng tầng kiến trúc và hạ tầng cơ sở, mối quan hệ tác động lẫn nhau của kinh tế - pháp luật. Vai trò tác động đến sự phát triển kinh tế của pháp luật là kìm hãm hoặc thúc đẩy kinh tế phát triển, trong đó có ngành ngân hàng với vai trò là một nhân tố quan trọng của lĩnh vực kinh tế. Muốn dịch vụ ngân hàng điện tử phát triển mạnh mẽ và an toàn, cần phải hoàn thiện không ngừng các yếu tố tác động đến nó, đặc biệt là pháp luật cũng cần phải hoàn thiện cùng với những yếu tố khác nếu không muốn nói là trước tiên. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Đỗ Thị Bích Hồng (2010), Công nghệ thông tin trong việc phát triển dịch vụ ngân hàng, Hiệp hội Ngân hàng Việt Nam. [2] Lê Mạnh Hùng (2009), Một số định hướng phát triển công nghệ thông tin ngân hàng Việt Nam, Hội thảo Banking Việt Nam. [3] Phạm Thu Hương (2014), Phát triển dịch vụ ngân hàng điện tử tại Việt Nam, NXB. Chính trị quốc gia. [4] Thanh Phương (2009), Tiện ích của ứng dụng Core Banking trong hiện đại hóa ngân hàng, Chuyên đề nghiên cứu, Ngân hàng Nhà nước. 132