Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước gắn với niêm yết trên thị trường chứng khoán – lý luận và thực tiễn

Nội dung text: Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước gắn với niêm yết trên thị trường chứng khoán – lý luận và thực tiễn

1. TÀI CHÍNH - Tháng 7/2020 CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC GẮN VỚI NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN – LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGUYỄN THÀNH LONG Thời gian qua, công tác cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước gắn với niêm yết/đăng ký giao dịch trên thị trường chứng khoán đã cho thấy sự chuyển biến tích cực và mang lại hiệu quả thiết thực. Tuy nhiên trên thực tế, công tác này còn chậm do nhiều nguyên nhân gồm cả khách quan và chủ quan, do vậy, cần có thêm nhiều giải pháp đồng bộ, cụ thể, quyết liệt và sự vào cuộc thực sự của nhiều cơ quan, doanh nghiệp trong thời gian tới. Từ khoá: Cổ phần hoá, doanh nghiệp nhà nước, niêm yết, thị trường chứng khoán Tại Việt Nam, quá trình này còn được gọi là cổ EQUITIZATION OF STATE-OWNED ENTERPRISES phần hóa (CPH) các DNNN. Động lực thúc đẩy xu thế ASSOCIATED WITH LISTING, REGISTERING FOR tư nhân hóa hóa DNNN dựa trên quan điểm, việc đa TRADING ON THE STOCK MARKET - THEORY AND PRACTICE dạng hóa sở hữu, đặc biệt là tư nhân hóa sẽ giúp DN Nguyen Thanh Long hoạt động hiệu quả hơn, đóng góp tích cực hơn cho xã Recently, the equitization of state enterprises hội. Điều này khiến cho tư nhân hóa DNNN trở thành associated with listing/registering for trading on một trong những thành tố quan trọng của giải pháp the stock market has shown positive changes and sử dụng thị trường làm công cụ để tái phân bổ nguồn brought practical results. However, in reality, this lực tăng trưởng kinh tế. work is still slow due to many reasons including Theo Meggison and Netter (2001), tổng hợp kinh objective and subjective reasons, therefore, it is necessary to have more comprehensive, specific, nghiệm trong vòng hơn 50 năm qua cho thấy, quá drastic solutions and the actual entry of agencies trình CPH DNNN nếu được triển khai đúng sẽ mang and businesses in the coming time. lại lợi ích lâu dài cho nền kinh tế quốc gia. Cụ thể như: Thứ nhất, tạo thêm nguồn thu cho ngân sách nhà Keywords: Equitization, state enterprises, listing, stock market nước (NSNN). Cổ phần hóa DNNN giúp Nhà nước thu hồi nguồn vốn về cho NSNN, thu hẹp thâm hụt tài khóa. Cùng với đó, CPH cũng giúp Nhà nước Ngày nhận bài: 11/6/2020 thoái vốn khỏi các DNNN đang làm ăn thua lỗ, gây Ngày hoàn thiện biên tập: 18/6/2020 thất thu cho NSNN, tạo thêm gánh nặng cho nợ công. Ngày duyệt đăng: 03/7/2020 Thứ hai, gia tăng hiệu quả hoạt động của cả nền kinh tế. Việc chuyển các DNNN vào khu vực tư nhân sẽ cải thiện hiệu quả hoạt động của các DN này, cũng Cơ sở lý luận về cổ phần hóa như tối ưu hóa nguồn lực của Nhà nước. Nhận định doanh nghiệp nhà nước gắn với niêm yết trên được đưa ra bởi các luận điểm sau: Trên thế giới, làn sóng tư nhân hóa các doanh - Theo kinh tế học phúc lợi thì vai trò và sự can nghiệp thuộc sở hữu nhà nước (DNNN) bắt nguồn thiệp của Nhà nước là cần thiết trong một môi trường từ các quốc gia tư bản của châu Âu và châu Mỹ sau chưa có thị trường và chưa có sự cạnh tranh hoàn hảo. thời kỳ chiến tranh lạnh (từ năm 1962 đến nay) và Ngược lại, khi đã có thị trường thì vai trò và sự can tại các quốc gia châu Á trong vòng 2 thập kỷ trở lại thiệp của Nhà nước sẽ làm giảm hiệu quả hoạt động đây (Linda, 2011). Đến nay, tiến trình tư nhân hóa của nền kinh tế. các DNNN trở thành hiện tượng phổ biến hàng trăm - Sở hữu tư nhân chỉ có một mục đích duy nhất, đó quốc gia trên thế giới. Tư nhân hóa DNNN được hiểu là tối đa hóa lợi nhuận, đồng nghĩa với hiệu quả hoạt là việc chào bán toàn bộ, hoặc một phần DNNN cho động tối ưu. Trong khi đó, sở hữu nhà nước có nhiều khu vực tư nhân. mục đích khác nhau, đôi khi không chỉ là lợi nhuận. 23
2. QUẢN LÝ, SỬ DỤNG VỐN NHÀ NƯỚC TẠI DOANH NGHIỆP VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN QUAN TÂM Thậm chí các mục đích lại có thể thay đổi theo thời - Phát hành phiếu voucher cho công chúng, theo gian và theo nhiệm kỳ. Kể cả khi DNNN cũng hướng đó, mọi công dân đều được phát không voucher – xác tới mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, thì hoạt động của nhận quyền sở hữu cổ phần của công dân đó tại các bộ máy điều hành, quản lý DN cũng cản trở nhiều tới DNNN được tư nhân hóa. mục tiêu chung của DN. Việc chuyển đổi từ các mục Trong các phương pháp trên, quá trình CPH các tiêu chính trị sang mục tiêu vì lợi nhuận kèm theo gia DNNN tại Việt Nam chủ yếu được thực hiện dưới tăng cạnh tranh trên thị trường đòi hỏi DN phải tái hình thức đấu giá để bán một phần hay toàn bộ DNNN cấu trúc để trở nên hiệu quả và minh bạch hơn, tạo cho công chúng đầu tư, đặc biệt là hình thức CPH gắn hiệu ứng lan tỏa, giúp nâng cao hiệu quả nền kinh tế với niêm yết/đăng ký giao dịch trên thị trường chứng và cạnh tranh tốt hơn. khoán. Phương thức này vừa bảo đảm các lợi ích của - Giảm sự can thiệp của Nhà nước vào các hoạt việc CPH các DNNN, vừa giúp phát triển thị trường động kinh tế. Điều này giảm áp lực lên Chính phủ chứng khoán, từng bước tạo dựng một hệ thống tài khi phải quản lý DN, giảm áp lực về vốn đầu tư từ chính dựa trên 2 trụ cột: hệ thống ngân hàng và thị NSNN. Nhà nước sẽ tập trung nhiều nguồn lực hơn trường vốn để phát triển kinh tế, cụ thể: vào hoạt động kiến tạo môi trường, cơ chế, chính sách - Tạo ra nguồn cung hàng ổn định cho thị trường hỗ trợ phát triển, thay vì trực tiếp tham gia vào các ở giai đoạn đầu mới phát triển. hoạt động kinh tế mà khu vực tư nhân có thể làm - Tạo ra cơ sở nhà đầu tư đa dạng cho thị trường được, thậm chí là làm tốt hơn. chứng khoán, thông qua việc đấu giá, chào bán cổ - Tư nhân hóa các DNNN giúp đa dạng hóa sản phần của DNNN cho số lượng không hạn chế các nhà phẩm trên thị trường gia tăng thanh khoản và mở đầu tư. rộng quy mô thị trường chứng khoán (OECD, 2016) - Bảo đảm sự minh bạch, công khai trong công và thị trường các nhân tố sản xuất. Giúp nền kinh tế tác CPH, đặc biệt là việc xác định tương đối khách vận hành thuần túy theo nguyên tắc thị trường. Theo quan giá trị của cổ phần DNNN thông qua thị quan điểm của kinh tế học phúc lợi thì hiệu quả đạt trường. Ngoài ra, việc đưa các DNNN sau khi CPH được trong bối cảnh có sự cạnh tranh. phải gắn với niêm yết và đăng ký giao dịch còn Vì những lợi ích nêu trên mà tư nhân hóa đã thúc đẩy sự minh bạch trong hoạt động của các và đang trở thành một trong những động lực tăng DNNN này sau CPH, từ đó giúp cho các cơ quan trưởng của nhiều quốc gia, đặc biệt ở một số quốc quản lý nhà nước quản lý phần vốn còn lại của Nhà gia chuyển đổi. Tuy nhiên, có nhiều phương án tư nước tại DN tốt hơn. Hiệu quả của cơ chế quản lý nhân hóa. Brada (1996) thống kê 02 phương án được này được gia tăng nhờ vào chế độ công bố thông tin áp dụng phổ biến ở các nước phát triển như sau: đầy đủ, minh bạch, kịp thời và chính xác áp dụng (1) Tư nhân hóa thông qua hoạt động hoàn trả tài trên thị trường chứng khoán. sản, đất đai cho các chủ sở hữu cũ: Đây là phương - Tạo cơ sở để tiếp tục thúc đẩy nhanh quá trình án tương đối phổ biến ở châu Âu, thậm chí chiếm tới CPH các DNNN. Thực tế, việc gắn CPH với niêm 10% giá trị các DNNN được tư nhân hóa tại Cộng hòa yết sẽ giúp nhà đầu tư có cơ hội thanh lý các khoản Séc. Phương án này cũng gặp nhiều khó khăn khi mà đầu tư của mình trên thị trường thứ cấp để có các chủ cũ của nhà máy, đất đai, nhà xưởng không nguồn vốn tiếp tục tham gia trong các đợt đấu giá giữ được các tài liệu chứng minh quyền sở hữu hoặc tiếp theo. Thị trường chứng khoán cũng là cơ chế do còn sự tranh chấp về sở hữu. xác định giá theo nguyên tắc thị trường, giúp củng (2) Bán tài sản nhà nước được thể hiện qua 03 cố lòng tin của nhà đầu tư khi giao dịch, cũng như hình thức cụ thể sau: bảo đảm Nhà nước thoái vốn, thu hồi vốn đầy đủ - Bán trực tiếp toàn bộ hay một phần DNNN cho theo giá thị trường. một hay một nhóm nhà đầu tư. - Thu hẹp thị trường tự do cổ phiếu của các - Chào bán ra công chúng. Phương thức này giống DNNN CPH. Việc không gắn công tác CPH với niêm với hình thức phát hành cổ phiếu ra công chúng của yết trong một thời gian dài, sẽ tạo ra thị trường xám, DN khu vực tư nhân. Điểm khác biệt ở chỗ, việc phát thiếu sự quản lý của Nhà nước. Điều này tạo ra rủi ro hành cổ phiếu ra công chúng làm tăng vốn cho DN. cho nhà đầu tư, gây mất lòng tin và sẽ giảm sức cầu Trong khi đó, việc chào bán cổ phiếu của DNNN ra trong các đợt đấu giá tiếp theo. công chúng là chuyển quyền sở hữu từ Nhà nước - Từng bước đưa các chuẩn mực và thông lệ quốc sang khu vực tư nhân. tế về thị trường vốn áp dụng tại Việt Nam. 24
3. TÀI CHÍNH - Tháng 7/2020 Thực tiễn triển khai cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước gắn với niêm yết ở Việt Nam ký cổ phần trên VSD và đăng ký giao dịch trên sàn UPCoM. Chủ trương CPH DNNN gắn với niêm yết, đăng Cũng trong năm 2016, Chính phủ ban hành Nghị ký giao dịch là một trong những chính sách quan định số 145/2016/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung Nghị định trọng nhằm thực hiện việc tái cơ cấu DNNN giai đoạn số 108/2013/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành 2016 – 2020 của Chính phủ. Nghị quyết số 12-NQ/ chính trong lĩnh vực chứng khoán và thị trường TW ngày 3/6/2017 về tiếp tục cơ cấu lại, đổi mới và chứng khoán, trong đó quy định rõ mức phạt đối với nâng cao hiệu quả DNNN nêu rõ: CPH phải gắn với hành vi không đăng ký giao dịch, niêm yết chứng niêm yết cổ phiếu trên thị trường chứng khoán. Các khoán hoặc đăng ký giao dịch, niêm yết chứng khoán DN CPH phải niêm yết trong thời hạn một năm kể từ không đúng thời hạn với khung phạt cao nhất lên tới ngày phát hành cổ phiếu lần đầu. Các DN CPH chưa 400 triệu đồng. đáp ứng đầy đủ các điều kiện niêm yết cổ phiếu theo Năm 2017, Chính phủ ban hành Nghị định số quy định của pháp luật thì phải lập và triển khai kế 126/2017/NĐ-CP về chuyển DNNN và công ty trách hoạch niêm yết cổ phiếu trên thị trường chứng khoán nhiệm hữu hạn một thành viên do DNNN đầu tư trong thời hạn xác định theo quy định. 100% vốn điều lệ thành công ty cổ phần cũng quy Cụ thể hóa chính sách trên, nhiều văn bản pháp lý định rõ, khi lập hồ sơ bán đấu giá cổ phần lần đầu ra đã được ra đời nhằm gắn CPH với niêm yết, đăng ký công chúng, DN CPH đồng thời phải lập hồ sơ đăng giao dịch như: Quyết định số 51/2014/QĐ-TTg ngày ký lưu ký và hồ sơ đăng ký giao dịch hoặc niêm yết 15/9/2014 của Thủ tướng Chính phủ về một số nội trên thị trường chứng khoán và trong thời hạn tối đa dung về thoái vốn, bán cổ phần và đăng ký giao dịch, 90 ngày kể từ ngày kết thúc đợt chào bán cổ phiếu ra niêm yết trên thị trường chứng khoán của DNNN, công chúng, DN CPH phải hoàn tất thủ tục đăng ký trong đó quy định DNNN CPH phải hoàn tất thủ tục lưu ký cổ phiếu tại VSD và đăng ký giao dịch trên hệ đăng ký công ty đại chúng, đăng ký lưu ký tập trung thống giao dịch UpCom. Tiếp đó, năm 2018, Bộ Tài tại Trung tâm Lưu ký Chứng khoán (VSD) và đăng ký chính đã ban hành Thông tư số 20/2018/TT-BTC nhằm giao dịch trên hệ thống giao dịch UPCoM trong vòng hướng dẫn gắn đăng ký đấu giá cổ phần với đăng ký, 90 ngày kể từ ngày cấp Giấy chứng nhận đăng ký lưu ký và đăng ký giao dịch, niêm yết cổ phần trúng DN. Nếu DNNN CPH đáp ứng đầy đủ các điều kiện đấu giá của các đối tượng thực hiện CPH theo quy niêm yết tại Sở Giao dịch Chứng khoán, sau khi thực định tại Nghị định số 126/2017/NĐ-CP. hiện các thủ tục để đưa cổ phiếu vào giao dịch trên Những thay đổi về khung pháp lý cho thấy nỗ lực thị trường chứng khoán, trong thời hạn tối đa 1 năm của Chính phủ trong việc thúc đẩy CPH DNNN lên kể từ ngày cấp Giấy Chứng nhận đăng ký DN; đồng sàn. Các nghị định, thông tư ban hành theo hướng thời, DNNN cổ phần hóa phải bổ sung hồ sơ để hoàn tháo gỡ các khó khăn trong việc gắn niêm yết, đăng ký tất thủ tục niêm yết tại các Sở Giao dịch Chứng khoán. giao dịch với CPH, tạo điều kiện cho DN, đồng thời Ngày 26/6/2015, Chính phủ ban hành Nghị định tăng nặng các hình thức chế tài để tăng tính răn đe. số 60/2015/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Năm 2017 và 2019, Bộ Tài chính đã công bố danh sách Nghị định số 58/2012/NĐ-CP ngày 20/7/2012 quy các DN CPH nhưng chưa đăng ký giao dịch, niêm yết định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Chứng khoán và Luật sửa đổi, bổ sung một số HÌNH 1: TỶ TRỌNG GIÁ TRỊ VỐN HOÁ GIỮA 3 THỊ TRƯỜNG HOSE, HNX, UPCOM điều của Luật Chứng khoán, góp phần minh bạch hóa hoạt động của DNNN CPH, cũng như thu hút các đối tượng nhà đầu tư tham gia trên thị trường chứng khoán nói chung, quá trình CPH DNNN nói riêng; trong đó, yêu cầu bắt buộc các DN CPH phải niêm yết, đăng ký giao dịch trên thị trường chứng khoán. Ngày 30/6/2016, Bộ Tài chính đã ban hành Thông tư số 115/2016/TT-BTC hướng dẫn bán cổ phần lần đầu và quản lý, sử dụng tiền thu từ CPH của các DN 100% vốn nhà nước, quy định khi DN CPH thực hiện bán đấu giá cổ phần lần đầu qua Sở Giao dịch Chứng Nguồn: Tác giả tổng hợp khoán phải đồng thời thực hiện việc đăng ký, lưu 25
4. QUẢN LÝ, SỬ DỤNG VỐN NHÀ NƯỚC TẠI DOANH NGHIỆP VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN QUAN TÂM nhằm tăng tính minh bạch cho thị trường; đồng thời khai, minh bạch và xung đột lợi ích giữa lợi ích Nhà tạo sức ép để các DN đăng ký giao dịch, niêm yết theo nước và cổ đông với lợi ích của ban điều hành DN. đúng quy định của pháp luật. Ủy ban Chứng khoán DN không muốn đăng ký giao dịch, niêm yết để tiếp Nhà nước cũng đã tăng cường xử phạt các DN chậm tục duy trì quyền điều hành, đồng thời lo ngại sẽ phải lên sàn nhằm tăng tính cưỡng chế thực thi. chuyển giao quyền quản lý, chịu sự giám sát của cổ Nhìn chung, khung pháp lý thực hiện chủ trương đông, ban kiểm soát, hội đồng quản trị. gắn CPH với niêm yết, đăng ký giao dịch đã dần được Bên cạnh đó, nhiều DNNN nhà nước chiếm tới hoàn thiện, số lượng các DNNN CPH thực hiện đăng 70-80% vốn điều lệ, tỷ lệ chào bán ra công chúng thấp ký giao dịch trên thị trường Upcom theo đó cũng tăng khiến cổ phiếu không thu hút được sự quan tâm của mạnh. Tính đến cuối 2019 đã có gần 900 DN giao dịch nhà đầu tư chiến lược; đồng thời cổ phiếu rơi vào tình trên UPCoM với giá trị vốn hóa thị trường đạt 912.000 trạng thanh khoản thấp hoặc không có thanh khoản tỷ đồng, tăng hơn 5 lần về số DN và hơn 26 lần về giá nên không phát huy được vai trò của niêm yết, đăng ký trị vốn hóa so với năm 2015. Đưa quy mô vốn hóa thị giao dịch; không tạo được động lực cho DN niêm yết. trường UpCom đạt gần 15% GDP, chiếm khoảng 20% Để giải quyết vấn đề trên, thời gian tới cần có giải toàn thị trường cổ phiếu của Việt Nam. pháp giúp lãnh đạo DN hiểu rõ hơn về lợi ích, của Tuy nhiên, thực tế hiện nay còn nhiều DNNN cổ niêm yết, đăng ký giao dịch. Vai trò định hướng và phần hóa chưa niêm yết, đăng ký giao dịch. Thống thúc đẩy DN niêm yết, đăng ký giao dịch của ban kê đến ngày 30/9/2019, mới có 840 DNNN cổ phần lãnh đạo DN là rất quan trọng. Các lợi ích của niêm hóa đã đăng ký giao dịch, niêm yết trên 2 Sở Giao yết, đăng ký giao dịch đều cụ thể và thực tế, tuy nhiên dịch Chứng khoán. Hiện vẫn còn 755 DNNN CPH qua các giải trình của DN có thể thấy nhiều DN vẫn chưa niêm yết, đăng ký giao dịch, trong đó có 46 DN còn cố tình chây ỳ không đưa chứng khoán lên giao thuộc quản lý của Bộ Công Thương, 35 DN thuộc Bộ dịch. Vì vậy, bên cạnh việc gắn chế tài xử phạt với Giao thông Vận tải, 27 DN thuộc Bộ Nông nghiệp và cá nhân cố tình vi phạm quy định về thời hạn niêm Phát triển nông thôn, 28 DN thuộc Bộ Quốc phòng, 53 yết, đăng ký giao dịch, cần tăng cường nhận thức của DN thuộc Bộ Xây dựng, 144 DN thuộc SCIC, 396 DN người quản lý DN, người đại diện phần vốn nhà nước thuộc quản lý của các tỉnh, thành phố về vai trò của việc niêm yết, đăng ký giao dịch với bản Theo đánh giá của Bộ Tài chính, nguyên nhân khiến thân DN, cổ đông và cả ban lãnh đạo. DN sau khi CPH còn chậm trễ niêm yết, đăng ký giao Tài liệu tham khảo: dịch phần lớn xuất phát từ vướng mắc trong quá trình CPH như: Trong xác định giá trị phần vốn nhà nước 1. Nghị quyết số 12-NQ/TW ngày 3/6/2017 về tiếp tục cơ cấu lại, đổi mới và khi chính thức chuyển sang công ty cổ phần; vướng nâng cao hiệu quả doanh nghiệp nhà nước; mắc về tài chính và về công nợ; chưa thực hiện quyết 2. Nghị định số 126/2017/NĐ-CP của Chính phủ về chuyển doanh nghiệp nhà toán công tác CPH theo quy định để kiểm toán xác nước và công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do doanh nghiệp nhà nhận số vốn điều lệ thực góp; chưa có phương án xử nước đầu tư 100% vốn điều lệ thành công ty cổ phần; lý tài chính tại thời điểm chuyển sang công ty cổ phần; 3. Quyết định số 51/2014/QĐ-TTg ngày 15/9/2014 của Thủ tướng Chính phủ về liên quan đến việc điều chỉnh phần vốn nhà nước một số nội dung về thoái vốn, bán cổ phần và đăng ký giao dịch, niêm yết trên Tựu chung là do một bộ phận các DN còn chưa công thị trường chứng khoán của doanh nghiệp nhà nước; 4. Thông tư số 20/2018/TT-BTC hướng dẫn gắn đăng ký đấu giá cổ phần với đăng HÌNH 2: QUY MÔ THỊ TRƯỜNG UPCOM TỪ 2015-2019 ký, lưu ký và đăng ký giao dịch, niêm yết cổ phần trúng đấu giá của các đối tượng thực hiện cổ phần hoá theo quy định tại Nghị định số 126/2017/NĐ-CP; 5. Megginson William L, Jeffry Netter: “From state to the market: a survey of empirical studies on privatization”, Journal of Economic Literature, Vol. 39, No. 2 (Jun., 2001), pp. 321-389; 6. Harrison, A, M Meyer, P Wang, L Zhao and M Zhao (2019), “Can a tiger change its stripes? Reform of Chinese state-owned enterprises in the penumbra of the state”, NBER working paper 25475. Thông tin tác giả: TSKH. Nguyễn Thành Long – Chủ tịch HĐQT HNX Nguồn: Tác giả tổng hợp Email: thanhlongssc@gmail.com 26