Đa dạng cá ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau

Nội dung text: Đa dạng cá ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau

1. BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM - HỘI NGHỊ KHOA HỌC QUỐC GIA LẦN THỨ 4 DOI: 10.15625/vap.2020.00010 ĐA DẠNG CÁ Ở VÙNG CỬA SÔNG, VEN BIỂN TỈNH CÀ MAU Nguyễn Xuân Huấn1,*, Nguyễn Thành Nam1, Đỗ Hoàng Phong1, Trần Thị Ngọc Ánh2, Nguyễn Minh Đức3 Tóm tắt: Dựa trên các mẫu cá được thu thập trong 2 chuyến khảo sát thực địa tại vùng cửa sông ven biển tỉnh Cà Mau từ 4 - 15/12/2017 (vào mùa khô) và 12 - 22/7/2018 (vào mùa mưa), đã xác định được 161 loài thuộc 53 họ trong 19 bộ cá. Trong số chúng, bộ cá vược Perciformes đa dạng nhất, với 51 loài (chiếm 31,68% tổng số loài), tiếp đến là bộ cá bống Gobiiformes (21 loài, chiếm 13,04%) và bộ cá trích Clupeiformes (18 loài, chiếm 11,18%). Về họ, họ cá bống trắng Gobiidae có 16 loài và kế đến họ cá đù Sciaenidae có 15 loài là đa dạng nhất nhưng đều chưa đạt tới 10% tổng số loài. Do các loài cá biển chiếm ưu thế trong khu hệ cá ở vùng cửa sông ven biển tỉnh Cà Mau, nên thành phần loài trong mùa khô cao hơn so với mùa mưa. Tại đây cũng đã phát hiện được 04 loài có tên trong Sách Đỏ Việt Nam (2007) cùng đều ở mức Sẽ nguy cấp (VU) và 68 loài cá có giá trị kinh tế. Đây là dẫn liệu đầu tiên riêng về đa dạng thành phần loài cá ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau. Từ khóa: Cửa sông, đa dạng cá, phân bố theo mùa, tỉnh Cà Mau. 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Bờ biển Cà Mau dài 254 km chạy từ phía Biển Đông sang vịnh Thái Lan, với nhiều cửa rạch lớn nhỏ và 5 cửa sông lớn là cửa Gành Hào (sông Gành Hào), cửa Bồ Đề (phía Biển Đông) và Cửa Lớn (phía biển Tây) đều của sông Cửa Lớn, cửa Bảy Hạp (sông Bảy Hạp) và cửa Ông Đốc (sông Ông Đốc). Vùng ven biển tỉnh Cà Mau bao bọc bởi rừng ngập mặn, có nguồn lợi thủy sản phong phú, đặc biệt được đánh giá là nơi tạo ra các bãi đẻ, vùng nuôi dưỡng và cung cấp thức ăn cho nhiều loài cá và giáp xác. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nguồn lợi thủy sản ở tỉnh Cà Mau ở vùng ven bờ có chiều hướng suy giảm, trong đó có nguồn lợi cá. Để khai thác có hiệu quả và lâu bền, đồng thời bảo vệ được các loài nguy cấp, quý hiếm có giá trị bảo tồn, cần có những nghiên cứu đánh giá về thành phần loài và phân bố của từng nhóm sinh vật, đặc biệt là nhóm chiếm tỷ lệ cao và có vai trò quan trọng trong nguồn lợi thủy sản tại đây là cá. Mặc dù vậy, trước đây chỉ có một công bố về danh sách 80 loài cá thuộc 41 họ, 19 bộ trong báo cáo của Ủy ban nhân dân tỉnh Cà Mau (2008). Tuy nhiên, không chỉ danh sách 80 loài này là chưa đầy đủ mà khi kiểm tra lại từng loài cá này trên Fishbase hoặc Catalog of Fishes của Eschmeyer cập nhật online đều không thấy tên một số loài và còn một số loài khác có tên khoa học chưa được cập nhật hoặc chỉ là tên 1Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội 2 Viện Nghiên cứu Hải sản 3Viện Sinh thái và Bảo vệ công trình *Email: nxhuan.sh@gmail.com
2. 84 BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM đồng vật. Gần đây có một công bố của Trần Thị Ngọc Ánh và nnk. (2019) nhưng chỉ có danh sách 30 loái cá ở cửa sông Ông Đốc và 40 loài cá ở cửa sông Cửa Lớn. Do vậy, cho đến nay, chưa có công bố nào riêng và đầy đủ về đa dạng thành phần loài cá ở cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau. 2. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Bài báo này dựa trên kết quả phân tích các mẫu cá và tài liệu đã thu thập được trong 2 đợt nghiên cứu thực địa từ ngày 04 - 15/12/2017 (vào mùa khô) và 12 - 22/7/2018 (vào mùa mưa) tại 21 địa điểm thu mẫu, với 11 điểm ở các cửa sông, cửa rạch lớn và 10 điểm ven bờ thuộc vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau (Hình 1). Hình 1. Vị trí các điểm thu mẫu ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau : Điểm thu mẫu tại cửa sông, cửa rạch; : Điểm thu mẫu ở vùng ven bờ (Nguồn bản đồ nền: Bản đồ Hành chính tỉnh Cà Mau)
3. PHẦN I. NGHIÊN CỨU CƠ BẢN TRONG SINH HỌC 85 Các mẫu cá được thu trực tiếp khi bắt gặp các thuyền đánh cá theo đủ loại nghề đang hoạt động trên các địa điểm khảo sát. Những thông tin liên quan khác cũng được phỏng vấn trực tiếp từ các ngư dân đánh cá trong vùng. Ngoài ra, một số mẫu còn được thu, mua tại các chợ và bến cá trong phạm vi khu vực cửa sông, ven biển. Các mẫu cá được chụp ảnh, mô tả các đặc điểm hình thái, sau đó được xử lý và định hình bằng formalin 8%. Việc xác định tên khoa học của cá dựa vào đặc điểm hình thái ngoài theo hướng dẫn của Pravdin (1973) và chủ yếu theo các tài liệu phân loại của FAO gồm 4 tập 3, 4, 5, 6 (1999 và 2001); Nakabo (2002) Cấu trúc phân loại các loài xếp theo hệ thống phân loại cá của Eschmeyer cập nhật online trên phiên bản Catalog of Fishes 02.3.2020. Tình trạng nguy cấp của cá được xác định theo Sách Đỏ Việt Nam (2007). 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN 3.1. Thành phần loài cá ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau Kết quả điều tra và phân tích mẫu thu ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau đã xác định được 161 loài cá thuộc 53 họ, 19 bộ (Bảng 1). So với danh sách cá đã có trong các báo cáo trước đây, hầu hết các loài đều thu lại được mẫu và tổng số loài xác định được trong nghiên cứu này tăng lên nhiều. Có được kết quả cao như vậy một mặt do 21 điểm thu mẫu trong nghiên cứu này phân bố trên toàn vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau, mặt khác thời gian khảo sát cũng lâu hơn và đủ cả mùa mưa, mùa khô. Hơn nữa các điểm thu mẫu không chỉ có 11 điểm tại tất cả các cửa sông và các cửa rạch lớn mà còn 10 có điểm ven bờ ở khoảng giữa hai cửa sông, cửa rạch kế tiếp nhau, trong khi danh sách 80 loài cá trong báo cáo của Ủy ban nhân dân tỉnh Cà Mau (2008) đều là cá ven biển trong phạm vi Khu Dự trữ sinh quyển Mũi Cà Mau, còn công bố của Trần Thị Ngọc Ánh và nnk. (2019) chỉ là 30 loài ở cửa sông Ông Đốc và 40 loài ở Cửa Lớn. Bảng 1. Thành phần loài cá ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau Mùa KT& TT Tên Khoa học Tên Việt Nam R D BT I. CARCHARHINIFORMES Bộ cá mập trắng 1. Carcharhinidae Họ cá mập trắng 1. Carcharhinus sorrah (Müller & Henle, 1839) Cá nhám đuôi đốm x x x II. MYLIOBATIFORMES Bộ cá đuối ó 2. Dasyatidae Họ đuối bồng 2. Brevitrygon imbricata (Bloch & Schneider, 1801) Cá đuối ngói x x 3. Brevitrygon walga (Müller & Henle, 1841) Cá đuối x 4. Telatrygon zugei (Bürger, 1841) Cá đuối mõm nhọn x x x III. ELOPIFORMES Bộ cá cháo biển 3. Elopidae Họ cá cháo biển 5. Elops hawaiensis Regan, 1909 Cá cháo biển x x 4. Megalopidae Họ cá cháo lớn 6. Megalops cyprinoides (Broussonet, 1782) Cá cháo lớn x x VU IV. ANGUILLIFORMES Bộ cá chình 5. Ophichthidae Họ chình rắn 7. Brachysomophis porphyreus (Tem. & Schl., 1846) Cá chình rắn x
4. 86 BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM Mùa KT& TT Tên Khoa học Tên Việt Nam R D BT 8. Pisodonophis cancrivorus (Richardson, 1848) Cá nhệch ăn cua x x 9. Scolecenchelys macroptera (Bleeker, 1857) Cá nhệch x x x 6. Muraenesocidae Họ cá dưa 10. Congresox talabonoides (Bleeker, 1852) Cá lạc x x x 11. Muraenesox cinereus (Forsskål, 1755) Cá dưa xám x x 7. Congridae Họ chình biển 12. Ariosoma anago (Temminck & Schlegel, 1846) Cá chình bạc x x V. OSTEOGLOSSIFORMES Bộ cá thát lát 8. Notopteridae Họ cá thát lát 13. Notopterus notopterus (Pallas, 1769) Cá thát lát x x x VI. CLUPEIFORMES Bộ cá trích 9. Clupeidae Họ cá trích 14. Anodontostoma chacunda (Ham. 1822) Cá mòi không răng x x VU 15. Anodontostoma thailandiae Wongratana, 1983 Cá mòi thái lan x x 16. Corica soborna Hamilton, 1822 Cá cơm sông x x 17. Escualosa thoracata (Valenciennes, 1847) Cá mai x 18. Hilsa kelee (Cuvier, 1829) Cá cháy chấm hoa x x 19. Sardinella albella (Valenciennes, 1847) Cá trích bầu x x 10. Dussumieriidae Họ cá lầm 20. Dussumieria acuta Cuvier, 1847 Cá lầm bụng dẹp x 11. Engraulidae Họ cá trỏng 21. Coilia grayii Richardson, 1845 Cá mào gà trắng x x x 22. Coilia macrognathos Bleeker, 1852 Cá mào gà đỏ x x x 23. Coilia rebentischii Bleeker, 1858 Cá lành canh x x 24. Setipinna breviceps (Cantor, 1849) Cá lẹp vây ngắn x x 25. Setipinna melanochir (Bleeker, 1849) Cá lẹp đen x x 26. Setipinna phasa (Hamilton, 1822) Cá lẹp trắng x x 27. Setipinna taty (Cuvier, 1848) Cá lẹp vàng x x 28. Stolephorus commersonii Lacepède, 1803 Cá cơm thường x x x 29. Stolephorus tri (Bleeker 1852) Cá cơm 3 gai x x 30. Thryssa hamiltonii Gray, 1835 Cá rớp x x x 31. Thryssa mystax (Bloch & Schneider, 1801) Cá lẹp hai quai x x 12. Pristigasteridae Họ cá bẹ 32. Opisthopterus tardoore (Cuvier, 1829) Cá bẹ vây dài x VII. SILURIFORMES Bộ cá nheo 13. Bagridae Họ cá ngạnh 33. Mystus mysticetus Roberts, 1992 Cá chốt sọc x x x 14. Pangasiidae Họ cá tra 34. Pangasius krempfi Fang & Chaud, 1949 Cá bông lau x x x 35. Pangasius polyuranodon Bleeker, 1852 Cá dứa x x x 15. Plotosidae Họ cá ngát 36. Plotosus canius Hamilton, 1822 Cá ngát nam/đen x x x 37. Plotosus lineatus (Thunberg, 1787) Cá ngát chó/sọc x x
5. PHẦN I. NGHIÊN CỨU CƠ BẢN TRONG SINH HỌC 87 Mùa KT& TT Tên Khoa học Tên Việt Nam R D BT 16. Ariidae Họ cá úc 38. Arius maculatus (Thunberg, 1792) Cá úc chấm x x x 39. Hexanematichthys sagor (Hamilton, 1822) Cá vồ chó x x x 40. Osteogeneiosus militaris (Linnaeus, 1758) Cá úc thép x x x VIII. AULOPIFORMES Bộ cá đèn lồng 17. Synodontidae Họ cá mối 41. Harpadon nehereus (Hamilton, 1822) Cá khoai x x x 42. Saurida elongata (Temminck & Schlegel, 1846) Cá mối dài x x 43. Saurida tumbil (Bloch, 1795) Cá mối thường x IX. SCOMBRIFORMES 18. Stromateidae Họ chim trắng 44. Pampus argenteus (Euphrasen, 1788) Cá chim trắng x 19. Scombridae Họ cá thu ngừ 45. Scomberomorus commerson (Lacepède, 1800) Cá thu ảu x x 46. Rastrelliger brachysoma (Bleeker, 1851) Cá ba thú x x 47. Rastrelliger kanagurta (Cuvier, 1816) Cá bạc má x x 20. Trichiuridae Họ cá hố 48. Eupleurogrammus muticus (Gray, 1831) Cá hố nhỏ x x 49. Lepturacanthus savala (Cuvier, 1829) Cá hố cát x x 50. Trichiurus lepturus Linnaeus, 1758 Cá hố dài x x x X. GOBIIFORMES Bộ cá bống 21. Eleotridae Họ cá bống đen 51. Butis butis (Hamilton, 1822) Cá bống cấu x x x 52. Butis humeralis (Valenciennes, 1837) Cá bống chấm vây x x 53. Butis koilomatodon (Bleeker, 1849) Cá bống cửa x x 54. Oxyeleotris urophthalmus (Bleeker, 1851) Cá bống dừa x x x 55. Eleotris melanosoma Bleeker, 1853 Cá bống đen lớn x x 22. Gobiidae Họ bống trắng 56. Brachygobius xanthozona (Bleeker 1849) Cá ống điếu x x 57. Oxyurichthys microlepis (Bleeker, 1849) Bống xệ vảy nhỏ x x 58. Boleophthalmus boddarti (Pallas, 1770) Cá bống sao x x 59. Boleophthalmus pectinirostris (Linnaeus, 1758) Cá lác x x x 60. Pseudapocryptes elongatus (Cuvier, 1816) Cá kèo vảy nhỏ x x x 61. Parapocryptes serperaster (Richardson., 1846) Cá kèo vảy to x x x 62. Periophthalmodon schlosseri (Pallas, 1770) Cá thòi lòi x x x 63. Odontamblyopus rubicundus (Hamilton, 1822) Cá nhàm x x 64. Taenioides cirratus (Blyth, 1860) Cá nhàm xám x x 65. Taenioides nigrimarginatus Hora, 1924 Cá nhàm viền đen x x 66. Trypauchen vagina (Bloch & Schneider, 1801) Cá rễ cau dài x x 67. Acentrogobius caninus (Valenciennes, 1837) Cá bống tro x x 68. Acentrogobius chlorostigmatoides (Bleeker, 1849) Cá bống chấm đen x x 69. Acentrogobius viridipunctatus (Val., 1837) Cá bống vây ngực đen x x 70. Glossogobius aureus Akihito & Meguro, 1975 Cá bống đầu vàng x 71. Glossogobius giuris (Hamilton, 1822) Cá bống cát trắng x x x XI. SYNBRANCHIFORMES BỘ MANG LIỀN
6. 88 BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM Mùa KT& TT Tên Khoa học Tên Việt Nam R D BT 23. Synbranchidae Họ lươn 72. Ophisternon bengalense McLelland, 1844 Cá lịch đồng x x XII. PLEURONECTIFORMES Bộ cá bơn 24. Soleidae Họ cá bơn sọc 73. Zebrias crossolepis Cheng & Chang, 1965 Cá bơn khoang x 25. Cynoglossidae Họ bơn lưỡi bò 74. Cynoglossus arel (Bloch & Schneider, 1801) Cá bơn cát vẩy to x x 75. Cynoglossus cynoglossus (Ham. 1822) Cá bơn lưỡi bengan x x 76. Cynoglossus lingua Hamilton, 1822 Cá bơn lưỡi trâu x x x 77. Cynoglossus microlepis (Bleeker, 1851) Cá bơn hình kiếm x 78. Cynoglossus trulla (Cantor, 1849) Cá bơn trung hoa x x XIII. CICHLIFORMES Bộ cá rô phi 26. Cichlidae Họ cá rô phi 79. Oreochromis niloticus (Linnaeus, 1758) Cá rô phi vằn x x x XIV. BELONIFORMES Bộ cá nhái 27. Belonidae Họ cá nhái 80. Strongylura strongylura (van Hasselt, 1823) Cá nhái đuôi chấm x x x 28. Hemiramphidae Họ cá kìm 81. Hemiramphus far Forsskål, 1775 Cá kìm chấm x x 82. Hyporhamphus limbatus (Valenciennes, 1847) Cá kìm bên x x 29. Zenarchopteridae Họ cá lìm kìm 83. Zenarchopterus clarus Mohr, 1926 Cá lìm kìm x 84. Zenarchopterus pappenheimi Mohr, 1926 Cá lìm kìm x 30. Adrianichthyidae Họ cá sóc 85. Oryzias haugiangensis Roberts, 1998 Cá sóc x XV. MUGILIFORMES Bộ cá đối 31. Mugilidae Họ cá đối 86. Chelon melinopterus (Valenciennes, 1836) Cá đối vảy cồ x x 87. Crenimugil heterocheilos (Bleeker, 1855) Cá đối môi dầy x x 88. Ellochelon vaigiensis (Quoy & Gaimard, 1825) Cá đối đuôi bằng x x x 89. Moolgarda cunnesius (Valenciennes, 1836) Cá đối vây ngực dài x x 90. Mugil cephalus Linnaeus, 1758 Cá đối mục x x x 91. Planiliza haematocheilus (Tem. & Schl., 1845) Cá đối mắt đỏ x x x 92. Planiliza macrolepis (Smith, 1846) Cá đối vảy to x x 93. Planiliza subviridis (Valenciennes, 1836) Cá đối lưng xanh x x XVI. ACANTHURIFORMES Bộ cá đuôi gai 32. Leiognathidae Họ cá liệt 94. Leiognathus brevirostris (Valenciennes, 1835) Liệt mõm ngắn x x 95. Leiognathus equula (Forsskål, 1775) Cá liệt lớn x x 96. Leiognathus ruconius (Hamilton, 1822) Cá liệt vằn lưng x x 97. Eubleekeria splendens (Cuvier, 1829) Cá liệt gờ x x 98. Karalla daura (Cuvier, 1829) Cá liệt sọc vàng x 99. Nuchequula gerreoides (Bleeker, 1851) Cá liệt chấm lưng x x 100. Photopectoralis bindus (Valenciennes, 1835) Cá bâu bâu x x
7. PHẦN I. NGHIÊN CỨU CƠ BẢN TRONG SINH HỌC 89 Mùa KT& TT Tên Khoa học Tên Việt Nam R D BT 33. Scatophagidae Họ cá nâu 101. Scatophagus argus (Linnaeus, 1766) Cá nâu x x x 34. Siganidae Họ cá dìa 102. Siganus javus (Linnaeus, 1766) Cá dìa xanh x x 103. Siganus guttatus (Bloch, 1787) Cá dìa công x x x 104. Siganus fuscescens (Houttuyn, 1782) Cá dìa trơn x x XVII. TETRAODONTIFORMES Bộ cá nóc 35. Tetraodontidae Họ cá nóc 105. Arothron immaculatus (Bl. & Schn., 1801) Cá nóc đuôi viền đen x x 106. Chelonodon patoca (Hamilton, 1822) Cá nóc răng rùa x x 107. Lagocephalus lunaris (Bl. & Schn., 1801) Cá nóc tro x x 108. Takifugu oblongus (Bloch, 1786) Cá nóc vằn x x XVIII. CENTRARCHIFORMES Bộ cá căng 36. Terapontidae Họ cá căng 109. Terapon jarbua (Forsskål, 1775) Cá căng cát x x x 110. Terapon theraps (Cuvier, 1829) Cá căng vảy to x x x XIX. PERCIFORMES BỘ CÁ VƯỢC 37. Centropomidae Họ cá chẽm 111. Lates calcarifer (Bloch, 1790) Cá chẽm x x x 38. Ambassidae Họ cá sơn biển 112. Ambassis buruensis Bleeker, 1856 Cá sơn biển x x 113. Ambassis gymnocephalus (Lacepède, 1802) Sơn biển đầu hói x x 39. Serranidae Họ cá mú 114. Epinephelus epistictus (Tem. & Schl., 1843) Cá mú chấm đen x x 115. Epinephelus fasciatomaculosus (Peters, 1865) Cá song dày lưng x 116. Epinephelus retouti Bleeker, 1868 Cá mú sọc ngang x x 117. Epinephelus sexfasciatus (Val, 1828) Cá song 6 sọc x x 40. Apogonidae Họ cá sơn 118. Ostorhinchus kiensis (Jordan & Snyder, 1901) Cá sơn sọc x 41. Sillaginidae Họ cá đục 119. Sillago maculata Quoy & Gaimard, 1824 Cá đục chấm x x 120. Sillago sihama (Fabricius, 1775) Cá đục bạc x x x 42. Malacanthidae Họ cá đầu vuông 121. Branchiostegus japonicus (Houttuyn, 1782) Cá nàng đào x 43. Carangidae Họ cá khế 122. Alepes djedaba (Forsskål, 1775) Cá dóc x x 123. Carangoides chrysophrys (Cuvier, 1833) Cá khế mũi dài x x 124. Decapterus macrosoma Bleeker, 1851 Cá nục x x 125. Scomberoides lysan (Forsskål, 1775) Cá bè bè x x x 126. Scomberoides tol (Cuvier, 1832) Cá bè xước x x 127. Selaroides leptolepis (Cuvier, 1833) Cá chỉ vàng x x 44. Lutjanidae Họ cá hồng 128. Lutjanus russelli (Bleeker, 1849) Cá hồng chấm đen x x x 45. Gerreidae Họ cá móm 129. Gerres filamentosus Cuvier, 1829 Cá móm gai dài x x x
8. 90 BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM Mùa KT& TT Tên Khoa học Tên Việt Nam R D BT 130. Gerres limbatus Cuvier, 1830 Cá móm bạc x x 46. Haemulidae Họ cá sạo 131. Pomadasys maculatus (Bloch, 1793) Cá sạo chấm x x x 47. Sciaenidae Họ cá đù 132. Argyrosomus japonicus (Tem. & Schl., 1843) Cá đù Nhật Bản x x 133. Boesemania microlepis (Bleeker, 1858) Cá đù x x 134. Chrysochir aureus (Richardson, 1846) Cá đù mõm nhọn x x 135. Dendrophysa russelii (Cuvier, 1829) Cá đù ngàn x x x 136. Johnius amblycephalus (Bleeker, 1855) Cá uốp râu x x 137. Johnius belangerii (Cuvier, 1830) Cá uốp x x x 138. Johnius carouna (Cuvier, 1830) Cá đù x x 139. Johnius carutta Bloch, 1793 Cá đù karut x x 140. Johnius dussumieri (Cuvier, 1830) Cá uốp lưng cao x x x 141. Johnius weberi Hardenberg, 1936 Cá đù x 142. Nibea maculata (Bloch & Schneider, 1801) Cá đù chấm x 143. Otolithoides biauritus (Cantor, 1849) Cá đường x VU 144. Otolithes ruber (Bloch & Schneider, 1801) Cá nạng bạc x x 145. Panna microdon (Bleeker, 1849) Cá ướp nhỏ x x 146. Pennahia argentata (Houttuyn, 1782) Cá đù bạc x x 48. Polynemidae Họ cá Nhụ 147. Eleutheronema tetradactylum (Shaw, 1804) Cá nhụ 4 râu x x x 148. Leptomelanosoma indicum (Shaw, 1804) Cá nhụ Ấn Độ x x 149. Polynemus melanochir Valenciennes, 1831 Cá chét x x x 150. Polydactylus sextarius (Bl. & Schn., 1801) Cá nhụ 6 râu x x 49. Mullidae Họ cá phèn 151. Upeneus japonicus (Houttuyn, 1782) Cá phèn Nhật x 152. Upeneus moluccensis (Bleeker, 1855) Cá phèn 1 sọc vàng x x x 153. Upeneus sulphureus Cuvier, 1829 Cá phèn 2 sọc x x x 154. Upeneus tragula Richardson, 1846 Cá phèn sọc đen x x x 50. Toxotidae Họ cá mang rổ 155. Toxotes chatareus (Hamilton, 1822) Cá mang rổ x x VU 51. Uranoscopidae Họ cá sao 156. Genyagnus monopterygius Schneider, 1801 Cá sao x 52. Sphyraenidae Họ cá nhồng 157. Sphyraena chrysotaenia Klunzinger, 1884 Cá nhồng đuôi vàng x 158. Sphyraena flavicauda Rüppell, 1838 Cá nhồng thường x x 53. Platycephalidae Họ cá chai 159. Grammoplites scaber (Linnaeus, 1758) Cá chai gai x x 160. Platycephalus endrachtensis Quoy & Gaim., 1825 Cá chai thường x x 161. Platycephalus indicus (Linnaeus, 1758) Cá chai Ấn Độ x x x Ghi chú: R: Mùa mưa; D: Mùa khô; KT&BT: Giá trị kinh tế và bảo tồn; VU: Sẽ nguy cấp (Vulnerable); x: là có mặt loài cá tương ứng theo mùa hoặc có giá trị kinh tế. Mặc dù theo hệ thống phân loại mới, nhiều họ trước đây thuộc bộ cá vược nhưng nay đã tách riêng thành bộ như bộ cá thu ngừ, bộ cá bống, bộ cá đối, bộ cá đuôi gai,
9. PHẦN I. NGHIÊN CỨU CƠ BẢN TRONG SINH HỌC 91 nhưng số loài còn lại trong bộ cá vược vẫn chiếm ưu thế (51 loài, chiếm 31,68% tổng số loài). Xếp thứ hai về đa dạng loài là bộ cá bống (21 loài, chiếm 13,40%); tiếp đến là bộ cá trích (18 loài, chiếm 11,18%). 16 bộ còn lại đều có số loài ít hơn nhiều. Số lượng loài trong từng họ cũng không tập trung, không có họ nào vượt quá 10% tổng số loài. Đa dạng nhất là họ cá bống trắng có 16 loài (9,94%); tiếp đến họ cá đù 15 loài (9,32%), họ cá trỏng 11 loài (6,83%), họ cá đối 8 loài (4,97%) và họ cá liệt 7 loài (4,35%). Các họ còn lại có số loài ít, thậm chí có đến 19 họ chỉ có 1 loài (Bảng 1). Điều này phù hợp với cấu trúc thành phần loài của một khu hệ động vật ở vùng nhiệt đới. 3.2 Phân bố theo mùa của các loài cá ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau Do đặc thù khu vực nghiên cứu (KVNC) là vùng cửa sông, ven biển chịu ảnh hưởng của thủy triều và dòng nước ngọt từ sông, rạch đổ ra nên thành phần loài cá có sự khác nhau theo mùa. Kết quả phân tích cho thấy, đa số loài phát hiện vào mùa khô (158 loài, chiếm 98,14%), cao hơn số loài bắt gặp trong mùa mưa (123 loài, chiếm 76,40%). Điều này do thành phần loài cá ở KVNC có nguồn gốc biển chiếm ưu thế nên vào mùa khô là cơ hội xuất hiện của nhiều loài. Cũng vì vậy, trong tổng số 161 loài tại KVNC, ngoài 121 loài (chiếm 75,16% tổng số loài) xuất hiện cả hai mùa, có đến 37 loài (22,98% tổng số loài) chỉ xuất hiện vào khô, trong khi chỉ có 3 loài (chiếm 1,86 % tổng số loài) xuất hiện vào mùa mưa (Bảng 1). 3.3. Những loài cá có ý nghĩa bảo tồn và giá trị kinh tế Trong tổng số 161 loài xác định được tại KVNC, đã phát hiện 4 loài có tên trong Sách Đỏ Việt Nam (2017). Đó là loài cá cháo lớn - Megalops cyprinoides (Broussonet, 1782), cá mòi không răng - Anodontostoma chacunda (Hamilton, 1822), cá mang rổ - Toxotes chatareus (Hamilton, 1822) và cá đường - Otolithoides biauritus (Cantor, 1849). Cả 4 loài loài đều ở bậc Sẽ nguy cấp - VU (Bảng 1) nhưng đều trong tình trạng hiếm hoặc ít gặp và chỉ bắt gặp trên 1 - 3 địa điểm trong tổng số 21 địa điểm điều tra. Tại KVNC đã xác định được 68 loài (chiếm 42,24%) có giá trị cao về thực phẩm và hiện đang chiếm tỷ lệ cao về sản lượng trong một số loại nghề đánh bắt tại địa phương (Bảng 1). Tuy nhiên, so với sản lượng tôm các loại, sản lượng đánh bắt hàng ngày của các loài cá này ở vùng ven biển, cửa sông thường có tỷ lệ thấp hơn. 4. KẾT LUẬN Nghiên cứu này đã xác định 161 loài cá thuộc 52 họ, 19 bộ ở vùng nước cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau. Số loài bắt gặp trong mùa khô nhiều hơn mùa mưa. Kết quả điều tra, phân tích cũng đã xác nhận trong vùng có 4 loài cá có tên trong Sách Đỏ Việt Nam (2007) và 68 loài cá có giá trị kinh tế. Đây là những dẫn liệu đầu tiên riêng về đa dạng cá ở vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau. Lời cảm ơn. Các mẫu cá và số liệu của bài báo này được thu thập từ các chuyến điều tra thực địa của Đề tài “Nghiên cứu xây dựng mô hình bảo tồn đa dạng sinh học quy mô làng
10. 92 BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM xã tại Khu Dự trữ sinh quyển Mũi Cà Mau”, Mã số: ĐLCN.CN-26/17. Chúng tôi cảm ơn tài trợ của Đề tài và sự giúp đỡ từ các thành viên trong nhóm nghiên cứu thực địa tại vùng cửa sông, ven biển tỉnh Cà Mau. TÀI LIỆU THAM KHẢO Trần Thị Ngọc Ánh, Nguyễn Xuân Huấn, Nguyễn Hoàng Hanh, Trần Văn Sáng, Đỗ Quý Mạnh, Nguyễn Thành Nam, 2019. So sánh thành phần loài cá ở một số vùng cửa sông ven biển Tây Nam Bộ Việt Nam. Tạp chí Nông nghiệp và Phát triển nông thôn 12/2019: 110-120. Bộ Khoa học và Công nghệ, Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam (2007). Sách Đỏ Việt Nam, phần I. Động vật. Nxb. Khoa học Tự nhiên và Công nghệ, Hà Nội, trang 295 - 397. Trần Đắc Định, Shibukawa Koichi, Nguyễn Thanh Phương, Hà Phước Hùng, Trần Xuân Lợi, Mai Văn Hiếu, Utsugi Kenzo, 2013. Mô tả định loại cá đồng bằng sông Cửu Long, Việt Nam - Fishes of the Mekong Delta, Vietnam. Nxb. Đại học Cần Thơ, Cần Thơ, 174 trang. FAO, 1999 & 2001. Fao species identification guide fishery purposes - The living marine resources of Western Central Pacific, Vol. 3, 4, 5, 6. Roma - Italia. Nakabo T., 2002. Fishes of Japan - with pictorial keys to the species, English edition, Vol. I, II. Tokai University Press, Tokyo, Japan, 1749 pages. Pravdin I. F., 1973. Hướng dẫn nghiên cứu cá. (Bản dịch tiếng Việt của Phạm Thị Minh Giang). Nxb. Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, 278 trang. Rainboth W. J., 1996. Fishes of the Cambodian Mekong. FAO, Rome, 265 pages. Rainboth J. W., Chavalit V., Mai D. Y., 2012. Fishes of the greater Mekong ecosystem with species list and photographic atlas. Miscellaneous Publications, Museum of Zoology, University of Michigan, No. 201, 172 pages & 121 plates. The people committee of Ca Mau province, 2008. Proposed Mui Ca Mau biosphere reserve in Ca Mau province. Website cổng thông tin điện tử tỉnh Cà Mau: Bản đồ hành chính tỉnh Cà Mau. Eschmeyer's Catalog of Fishes - version of 2 March 2020.
11. PHẦN I. NGHIÊN CỨU CƠ BẢN TRONG SINH HỌC 93 FISH DIVERSITY IN COASTAL AND ESTUARINE AREAS OF CA MAU PROVINCE Nguyen Xuan Huan1,*, Nguyen Thanh Nam1, Do Hoang Phong1, Tran Thi Ngoc Anh2, Nguyen Minh Duc3 Abstract: Based on fish samples collected in 2 field work surveys in the coastal and estuary area of Ca Mau province from 4th -15th, December, 2017 (in the dry season) and from 12th – 22nd, July, 2018 (in the rainy season), a total of 161 species belonging to 53 families of 19 orders were identified. Among them, the order Perciformes is the most dominant, with 51 species (making up 31.68% of total species), followed by the order Gobiiformes (21 species, making up 13.04%) and the order Clupeiformes (18 species, making up 11.18%). For family diversity, Gobiidae with 16 species and Sciaenidae with 15 species are the most diverse but together do not make up 10% of total species. Due to the tendency of marine fish to dominate the fish fauna within the studied area, the number of species in the dry season is higher than that in the rainy season. In this area, there are four species which have been recorded in the Vietnam Red Data Book (2007) at the Vulnerable level (VU), and there are 68 species with a high economical value. Keywords: Estuary, fish diversity, seasonal distribution, Ca Mau province. 1University of Science, Vietnam National University, Hanoi 2Research Institute for Marine Fisheries 3Institute of Ecology and Works Protection *Email: nxhuan.sh@gmail.com