Determining seasonal dominant fish eggs and larvae species groups in the west of Tonkin Gulf

Nội dung text: Determining seasonal dominant fish eggs and larvae species groups in the west of Tonkin Gulf

1. Vietnam Journal of Marine Science and Technology; Vol. 21, No. 2; 2021: 171–181 DOI: Determining seasonal dominant fish eggs and larvae species groups in the west of Tonkin Gulf Pham Quoc Huy*, Nguyen Hoang Minh Research Institute for Marine Fisheries, Ministry of Agriculture and Rural Development, Vietnam *E-mail: pqhuyrimf@gmail.com Received: 12 June 2020; Accepted: 28 December 2020 ©2021 Vietnam Academy of Science and Technology (VAST) Abstract From 2003 to 2016, 1,649 samples were collected, covering both the time and space of the Gulf of Tonkin. The results have identified groups of seasonal dominant fish eggs and larvae: Seven species groups in Spring, nine species groups in the Summer, six species groups in Autumn, and four dominant species groups in the Winter. The dominant index (Yi) ranges from 0.02 to 0.26 depending on the species group and each season of the year, the highest in the Goby group - Gobiidae (Yi = 0.26) achieved in the Spring, followed by Herringgroup - Clupeidae reaches Yi = 0.20 in the Summer and the Anchovy group - Engraulidae reaches Yi = 0.16 in the Summer. The highest advantage index is only Yi = 0.09 in the Winter for Unicorn cod species - Bregmaceros macclelandi. During this period, the number of taxa and dominant indexes tended to decrease from Spring to Winter slightly. Keywords: Fish larvae and eggs, dominant species, Gulf of Tonkin. Citation: Pham Quoc Huy, Nguyen Hoang Minh, 2021. Determining seasonal dominant fish eggs and larvae species groups in the west of Tonkin Gulf. Vietnam Journal of Marine Science and Technology, 21(2), 171–181. 171
2. Tạp chí Khoa học và Công nghệ Biển, Tập 21, Số 2; 2021: 171–181 DOI: Xác định nhóm loài trứng cá cá con chiếm ƣu thế theo mùa ở vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ Phạm Quốc Huy*, Nguyễn Hoàng Minh Viện Nghiên cứu Hải sản, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Việt Nam *E-mail: pqhuyrimf@gmail.com Nhận bài: 12-6-2020; Chấp nhận đăng: 28-12-2020 Tóm tắt Trong giai đoạn 2003–2016, với tổng số là 1.649 lượt trạm điều tra thu mẫu bao phủ cả về thời gian và không gian vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ. Kết quả đã xác định được các nhóm loài trứng cá cá con chiếm ưu thế theo mùa: Mùa Xuân có 7 nhóm loài, mùa Hạ có 9 nhóm loài, mùa Thu có 6 nhóm loài và mùa Đông có 4 nhóm loài chiếm ưu thế về số lượng ở vùng biển vịnh Bắc Bộ. Chỉ số ưu thế (Yi) dao động từ 0,02 đến 0,26 tùy thuộc vào nhóm loài và từng mùa trong năm, cao nhất là nhóm loài cá Bống trắng - Gobiidae (Yi = 0,26) đạt được vào mùa Xuân, tiếp theo là nhóm loài cá trích - Clupeidae đạt Yi = 0,20 vào mùa Hạ và nhóm cá trỏng - Engraulidae đạt Yi = 0,16 vào mùa Thu. Sang mùa Đông chỉ số ưu thế cao nhất cũng chỉ đạt Yi = 0,09 đối với loài cá tuyết tê giác - Bregmaceros macclelandi. Trong thời gian nghiên cứu, số lượng các taxa và chỉ số ưu thế có xu hướng giảm nhẹ từ mùa Xuân đến mùa Đông. Từ khóa: Trứng cá cá con, loài ưu thế, vịnh Bắc Bộ. MỞ ĐẦU hướng bền vững, thì việc xác định các loài ưu Với vị trí địa lý thuận lợi cho phát triển về thế theo không gian và thời gian là rất cần thiết. an ninh quốc phòng, hàng hải và kinh tế biển, Trên thế giới, một số vùng biển như vịnh Bắc Bộ là vùng biển nông, có nền đáy Carribe đã xác định được từ 60 đến 80 bãi đẻ, tương đối bằng phẳng và chịu ảnh hưởng của với loài chiếm ưu thế là cá mú vạch - các hệ thống sông lớn nên giàu chất dinh Epinephelus striatus [3]; ở Vườn Quốc gia dưỡng, tập trung nhiều loài hải sản có giá trị Komomo (Indonesia) và vùng biển phía bắc kinh tế cao, trữ lượng hải sản ước tính khoảng đảo Palawan (Philippines) cũng thấy xuất hiện 757 ngàn tấn, trong đó cá nổi nhỏ chiếm các bãi đẻ của nhóm cá rạn san hô (thường có 82,7%, cá đáy và hải sản tầng đáy chiếm 17,3% sự tập hợp đa loài) [4, 5]. Kết quả nghiên cứu [1, 2]. Những năm gần đây, trước áp lực khai của Nagelkerken (2000) ở vùng Bonaire (Hà thác của các loại nghề, nguồn lợi hải sản ở vịnh Lan) cho rằng, thảm cỏ biển là nơi tập trung cá Bắc Bộ đang có xu hướng suy giảm, sự vắng con của các loài Haemulon flavolineatum, H. mặt hầu như hoàn toàn của một số đối tượng có sciurus, Ocyurus chrysurus, Acanthurus giá trị kinh tế cao cần được xem xét và đánh chirurgus và Sparisoma viride; ở trong rừng giá. ngập mặn là loài Lutjanus apodus, L. griseus, Nghề cá Việt Nam nói chung và ở vịnh Bắc Sphyraena barracuda, Chaetodon capistratus Bộ nói riêng là nghề cá nhân dân, đặc biệt là và khu vực rạn san hô ở vùng nước nông lại ghi vùng biển ven bờ sự kiểm soát các hoạt động nhận được các loài Haemulon chrysargyreum, khai thác hải sản còn rất hạn chế. Để tiếp cận Lutjanus mahogoni, Abudefduf bahianus, A. với các phương pháp bảo vệ nguồn lợi theo saxatilis [6]. 172
3. Determining seasonal dominant fish eggs Nhiều nghiên cứu cho thấy, các loài chiếm Viện Nghiên cứu Hải sản thực hiện có tiến ưu thế theo không gian và thời gian có ảnh hành thu mẫu trứng cá cá con ở vùng biển phía hưởng lớn đến môi trường sống và được xem là tây vịnh Bắc Bộ, bao gồm 1.694 lượt trạm của những đối tượng quan trọng trong hệ sinh thái 6 đề tài/Dự án bao phủ được cả không gian và biển [7, 8]. thời gian vùng biển nghiên cứu. Bài viết này phân tích các kết quả về thành Khu vực: Nghiên cứu được thực hiện ở phần loài chiếm ưu thế ở giai đoạn sớm của cá vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ thuộc vùng đặc ở vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ, nhằm bổ quyền kinh tế của Việt Nam, với giới hạn về sung thêm nguồn số liệu phục vụ cho công tác địa lý như hình 1: Giới hạn về phía đông và bảo vệ nguồn lợi hải sản trong thời gian tới. giới hạn phía nam là đường đóng cửa vịnh Bắc Bộ là đường ranh giới phân định vịnh Bắc Bộ TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN tại “Hiệp định giữa nước Cộng hòa Xã hội Chủ CỨU nghĩa Việt Nam và nước Cộng hòa Nhân dân Tài liệu và khu vực nghiên cứu Trung Hoa về phân định lãnh hải, vùng đặc Tài liệu: Nguồn số liệu được thu thập từ các quyền kinh tế và thềm lục địa của hai nước chuyến điều tra trong giai đoạn 2003–2016 do trong vịnh Bắc Bộ” (bảng 1). Hình 1. Trạm vị nghiên cứu ở vịnh Bắc Bộ 173
4. Pham Quoc Huy, Nguyen Hoang Minh Bảng 1. Số lượng lượt trạm nghiên cứu theo thời gian thực hiện ở vùng biển vịnh Bắc Bộ STT Tên Đề tài/Dự án(*) Thời gian thực hiện Số lượt trạm Đề tài “Nghiên cứu trữ lượng và khả năng khai thác 1 các loài cá nổi nhỏ chủ yếu là cá Nục, cá Trích, cá Năm 2003 và 2004 126 Bạc má ở biển Việt Nam” Đề tài “Xác định nguyên nhân gây tử vong cao đối 2 Năm 2004 và 2005 23 với trứng cá, cá con ở vùng biểnViệt Nam” Dự án “Điều tra liên hợp Việt - Trung đánh giá Từ năm 2006 đến năm 3 nguồn lợi hải sản trong vùng đánh cá chung vịnh Bắc 554 2016 Bộ, giai đoạn I, II, III và IV” Đề tài “Đánh giá hiện trạng và đề xuất các biện pháp Năm 2011 (Thu mẫu 4 bảo vệ trứng cá, cá con và ấu trùng tôm tôm con liên tục từ tháng 3 đến 540 vùng biển ven bờ vịnh Bắc Bộ” tháng 8) Dự án “Điều tra tổng thể hiện trạng và biến động Năm 2011 đến năm 5 296 nguồn lợi hải sản biển Việt Nam” 2016 Dự án “Điều tra tổng thể hiện trạng và biến động 6 Năm 2015 và 2016 110 nguồn lợi hải sản biển ven bờ Việt Nam” Tổng số Từ năm 2003-2016 1.649 Ghi chú: (*) Các Đề tài/Dự án được thực hiện bởi Viện Nghiên cứu Hải sản. Phƣơng pháp Giá trị của trị số Yi mô tả thông tin độc lập - Các mùa trong năm ở vùng biển vịnh Bắc về phân bố loài và được tính là 1. Đối với vùng Bộ được xác định như sau: Mùa Xuân từ tháng biển vịnh Bắc Bộ, chỉ số Yi ≥ 0,02% được lựa 3 đến tháng 5; mùa Hạ từ tháng 6 đến tháng 8; chọn là giới hạn của giá trị này. mùa Thu từ tháng 9 đến tháng 11; mùa Đông từ tháng 12 năm trước đến tháng 2 năm sau [11]. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Phương pháp phân tích tập hợp (Cluster Nhóm loài trứng cá cá con chiếm ƣu thế analysis): trong mùa Xuân Xây dựng ma trận số liệu về sự có Vịnh Bắc Bộ là vùng biển mang tính chất á mặt/vắng mặt của các loài trứng cá, cá con đã nhiệt đới, nên đa số trứng cá, cá con ở vùng được xác định trong các chuyến khảo sát ở biển biển này có sự cân bằng thấp của chỉ số ưu thế, vịnh Bắc Bộ trên cơ sở hoán chuyển mật độ ngoại trừ một số điểm tập trung điển hình. Nói trứng cá, cá con sang đơn vị logarit theo công cách khác, thành phần loài trứng cá, cá con bắt thức: log10(x + 1). gặp ở vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ rất phong Sau đó tiến hành phân tích tập hợp theo phú, số lượng taxa tương đối nhiều ở các nhóm phương pháp liên kết hoàn toàn (complete loài. Các đỉnh trứng cá, cá con được phát hiện linkage) bằng khoảng cách Euclidean để xác trong nghiên cứu này, chủ yếu ở giai đoạn đầu định khoảng cách giữa các trạm. Phép phân tích năm (mùa Xuân), bị chi phối bởi một số nhóm này nhằm nhóm các nhóm trạm có khoảng cách loài thuộc các họ như cá bống trắng - Gobiidae, về mật độ các taxa gần nhau nhất. cá trích - Clupeidae và cá phèn - Mullidae, ảnh hưởng đến các giá trị ưu thế được tìm thấy Phương pháp xác định chỉ số ưu thế (Yi): trong khoảng thời gian này. Chỉ số ưu thế được dùng để xác định các Tổng cộng vào mùa Xuân có tất cả 104 lượt taxa có mật độ cao và tần suất xuất hiện nhiều trạm thu mẫu, đã bắt gặp được 146 loài/nhóm ở từng nhóm theo Chen Qingchao (1994) [9]: loài. Theo kết quả phân tích tập hợp, đã xác Yi = Fi × Pi. định được 7 nhóm loài chiếm ưu thế trong mùa Xuân là: Cá đàn lia - Callionymus spp.; cá khế - Trong đó: Pi = Ni/N, với Ni là mật độ của loài Carangidae; cá trích - Clupeidae; cá trỏng - thứ i; N là tổng số mật độ; Fi là tần số xuất hiện Engraulidae; cá bống trắng - Gobiidae; cá phèn của loài thứ i ở các trạm khảo sát. - Mullidae và cá căng - Terapon theraps. Phân 174
5. Determining seasonal dominant fish eggs tích sâu hơn, trong mùa Xuân cũng đã xác định cá liệt - Leiognathidae. Nhóm 2 phân bố dọc được 4 nhóm khác nhau, với những đặc điểm dải vùng đánh cá chung giữa Việt Nam và về thành phần loài cơ bản như sau: Trung Quốc, từ Thanh Hóa đến Hà Tĩnh Nhóm 1: Gồm 4 lượt trạm có 8 nhóm loài (hình 2, 3A). chiếm ưu thế, trong đó có 6 nhóm loài cá kinh Nhóm 3: Gồm 7 lượt trạm, có 9 nhóm loài tế, phân bố ở vùng biển gần cửa vịnh và vùng chiếm ưu thế, phân bố ở vùng giữa cửa vịnh biển giữa Hà Tĩnh với Quảng Bình. Bên cạnh (hình 2, 3A), nên mang nhiều yếu tố biển khơi. các đối tượng cùng xuất hiện ở cả 4 nhóm như Ở nhóm này đã xuất hiện đối tượng có giá trị cá khế - Carangidae, cá trích - Clupeidae, cá kinh tế cao chiếm ưu thế là nhóm cá song - trỏng - Engraulidae (nhóm cá nổi); cá bống Epinephelus spp. và một nhóm khác là nhóm cá trắng - Gobiidae và cá phèn - Mullidae (nhóm nóc - Lagocephalus spp. cá đáy), thì ở nhóm 1 còn xuất hiện nhóm loài Nhóm 4: Mặc dù có số lượt trạm tương cá hồng - Lutjanus spp., cá căng - Terapon đối cao (68 lượt trạm), nhưng số nhóm loài theraps (nhóm cá rạn) và nhóm loài cá tuyết tê chiếm ưu thế ở nhóm 4 không nhiều, chỉ có 6 giác - Bregmaceros spp. (hình 2, 3A). nhóm loài chiếm ưu thế, trong đó có 4 nhóm Nhóm 2: Gồm 25 lượt trạm có 9 nhóm loài có giá trị kinh tế cao và 2 nhóm loài thuộc loài chiếm ưu thế, trong đó có 3 nhóm loài nhóm cá tạp. Nhóm này phân bố tương đối chỉ chiếm ưu thế ở nhóm 2 là cá lượng - rộng, dọc dải ven bờ từ phía bắc xuống phía Nemipteridae, cá bơn - Arnoglossus spp. và nam vịnh (hình 2, 3A). Hình 2. Chỉ số ưu thế cho các nhóm loài trong mùa Xuân ở vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ của các nhóm tập hợp (trong ngoặc là chỉ số ưu thế Yi) Như vậy, có tổng số 15 nhóm loài cá Để thấy rõ hơn sự biến động thành phần chiếm ưu thế cho 4 nhóm tập hợp, trong đó loài trứng cá, cá con trong thời kỳ này, tiếp tục có 10 nhóm loài kinh tế và 5 nhóm loài nhóm lại thành các tập hợp lớn hơn, cụ thể là: không kinh tế. Nhóm cá đáy có 7 nhóm loài, Tập hợp nhóm 1 với 2 thành một nhóm (1+2) cá nổi có 3 nhóm loài và cá sống ở rạn có 5 và nhóm 3 với 4 thành một nhóm (3+4). Khi đó nhóm loài. nhận thấy sự khác nhau về phân bố không gian 175
6. Pham Quoc Huy, Nguyen Hoang Minh của chúng: Nhóm (1+2) chủ yếu phân bố ở cá trích - Clupeidae; cá trỏng - Engraulidae; cá vùng giữa vịnh, còn nhóm (3+4) phân bố ở bống trắng - Gobiidae và cá phèn - Mullidae). vùng biển ven bờ (bao gồm cả phần phía bắc Qua đó cho thấy,có thể các yếu tố môi trường vịnh) và cửa vịnh (hình 2 và 3A). Dựa trên chỉ có vai trò trong sự biến động chủng quần của số ưu thế tính toán được cho thấy nhóm (1+2) một số nhóm cá ở vùng biển vịnh Bắc Bộ, do có 7 nhóm loài ưu thế và nhóm (3+4) có 6 sự khác nhau về không gian sống và sự tập nhóm loài ưu thế (trong đó có 5 nhóm loài bắt trung sinh sản của chúng thích hợp với các yếu gặp ở cả hai nhóm là họ cá khế - Carangidae; tố môi trường tự nhiên. A B C D Hình 3. Sơ đồ các nhóm tập hợp theo không gian của trứng cá cá con ở vịnh Bắc Bộ theo mùa - số trong ngoặc là hiển thị nhóm tập hợp (A: Mùa Xuân; B: Mùa Hạ, C: Mùa Thu và D: Mùa Đông) 176
7. Determining seasonal dominant fish eggs Nhóm loài trứng cá cá con chiếm ƣu thế chiếm ưu thế trong mùa Hạ là: Cá khế - trong mùa Hạ Carangidae; cá trích - Clupeidae; cá bơn lưỡi - Trong mùa Hạ ở vùng biển phía tây vịnh Cynoglossus spp.; cá trỏng - Engraulidae; cá Bắc Bộ đã bắt gặp được tổng số 99 loài và bống trắng - Gobiidae; cá liệt - Leiognathidae; nhóm loài của 82 lượt trạm. Theo kết quả phân cá phèn - Mullidae; cá đù - Sciaenidae và cá tích tập hợp, đã xác định được 9 nhóm loài căng - Terapon theraps (hình 4). Hình 4. Chỉ số ưu thế cho các nhóm loài trong mùa Hạở vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ của các nhóm tập hợp (trong ngoặc là chỉ số ưu thế Yi) Bốn nhóm tập hợp đã được xác định, trong spp., cá bống trắng - Gobiidae và cá nóc - đó nhóm 1, 2 và 3 chủ yếu tập trung ở vùng Lagocephalus spp. Ba nhóm loài chiếm ưu thế giữa vịnh; nhóm 4 mang tính chất của các đối cao nhất là cá trích - Clupeidae, cá trỏng - tượng ven bờ, phân bố dọc từ Quảng Ninh đến Engraulidae và cá bống trắng - Gobiidae với Quảng Bình và một lượng nhỏ phân bố ở vùng chỉ số ưu thế Yi lần lượt là 0,20; 0,16 và 0,12. giữa vịnh (hình 3B), với những đặc điểm về Nhóm 2: Gồm 15 lượt trạm có 8 nhóm thành phần loài theo nhóm cơ bản như sau: loài chiếm ưu thế, trong đó có 2 nhóm loài Nhóm 1: Gồm 8 lượt trạm có 8 nhóm loài chiếm ưu thế cao là cá trích - Clupeidae và cá chiếm ưu thế, chủ yếu phân bố ở vùng biển bống trắng - Gobiidae có chỉ số ưu thế Yi lần ngoài khơi Thanh Hóa - Nghệ An, trong đó có lượt là 0,27 và 0,17. Các đối tượng còn lại là cá 5 nhóm loài có giá trị kinh tế là cá trích - tuyết tê giác - Bregmaceros macclelandi, cá Clupeidae, cá trỏng - Engraulidae (nhóm cá trỏng - Engraulidae, cá nóc - Lagocephalus nổi); cá bơn lưỡi - Cynoglossus spp., cá phèn - spp., cá phèn - Mullidae, cá liệt - Leiognathidae Mullidae (nhóm cá đáy); cá căng - Terapon và cá căng - Terapon theraps. theraps (nhóm cá rạn) và 3 nhóm loài có giá trị Nhóm 3: Gồm 21 lượt trạm, có 5 nhóm kinh tế thấp là cá tuyết tê giác - Bregmaceros loài chiếm ưu thế. Ở nhóm này lần đầu tiên 177
8. Pham Quoc Huy, Nguyen Hoang Minh xuất hiện nhóm cá bơn - Psettina hainanensis Trong thời gian thu mẫu, tổng cộng có tất (thuộc họ cá bơn vỉ - Bothidae) là đối tượng có cả 106 lượt trạm thu mẫu vào mùa Thu và đã giá trị kinh tế cao, các nhóm khác có chỉ số ưu bắt gặp được tổng số 141 nhóm loài. Theo kết thế Yi dao động từ 0,05 đến 0,15. quả phân tích tập hợp, đã xác định được 6 Nhóm 4: Với 38 lượt trạm, tương ứng với nhóm loài chiếm ưu thế trong mùa Thu là: Cá 11 nhóm loài chiếm ưu thế, trong đó có 3 nhóm tuyết tê giác - Bregmaceros spp.; cá trích - loài chiếm ưu thế cao là cá trích - Clupeidae, cá Clupeidae; cá căng - Terapon theraps; cá bống bống trắng - Gobiidae và cá trỏng - Engraulidae, trắng - Gobiidae; cá trỏng - Engraulidae và cá với hệ số ưu thế dao động từ 0,10–0,19. phèn - Mullidae (hình 5). Nhóm loài trứng cá cá con chiếm ƣu thế trong mùa Thu Hình 5. Chỉ số ưu thế cho các nhóm loài trong mùa Thu ở vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ của các nhóm tập hợp (trong ngoặc là chỉ số ưu thế Yi) Các nhóm tập hợp khác nhau đã xác định Nhóm 2 có 11 nhóm loài chiếm ưu thế, được các nhóm loài chiếm ưu thế với những đặc phân bố rải rác ở vùng giữa vịnh. điểm về thành phần loài, nhìn chung chiếm ưu Nhóm 3 phân bố rộng ở cả vùng ven bờ và thế ở nhóm (1+2) phong phú hơn nhóm (3+4): xa bờ, đặc biệt tập trung ở vùng cửa vịnh, có 7 Nhóm (1+2) có 9 nhóm loài chiếm ưu thế và nhóm loài chiếm ưu thế. nhóm (3+4) có 8 nhóm, ít hơn 1 nhóm so với Nhóm 4 là nhóm phân bố ở vùng biển ven nhóm (1+2). Trong đó có 5 nhóm loài trùng bờ, có 6 nhóm loài chiếm ưu thế trong mùa Thu nhau là cá tuyết tê giác - Bregmaceros spp.; cá ở vịnh Bắc Bộ (hình 3C). Nhóm loài chiếm ưu trỏng - Engraulidae; cá bống trắng - Gobiidae; thế xuất hiện ở cả 4 nhóm là nhóm cá trỏng - cá phèn -Mullidae và cá căng - Terapon theraps. Engraulidae; cá bống trắng - Gobiidae; cá phèn Nhóm 1 có 12 nhóm loài chiếm ưu thế, - Mullidae và cá căng - Terapon theraps. tập trung chủ yếu ở vùng biển xa bờ tỉnh Như vậy, tổng số 18 nhóm loài cá chiếm ưu Nghệ An. thế cho 4 nhóm tập hợp, trong đó có 13 nhóm 178
9. Determining seasonal dominant fish eggs loài có giá trị kinh tế cao và 5 nhóm loài có giá phân bố chủ yếu ở vùng giữa vịnh (trong phạm trị kinh tế thấp. Nhóm cá đáy có 6 nhóm loài, vi hẹp ở phía tây nam của đảo Bạch Long Vỹ). cá nổi có 7 nhóm loài và cá sống ở rạn có 5 Nhóm 2 và 3 có nhóm loài chiếm ưu thế nhóm loài (hình 5). tương đối khác nhau. Trong tổng số 5 nhóm loài thuộc nhóm 2 thì chỉ có 1 nhóm loài cá Nhóm loài trứng cá cá con chiếm ƣu thế tuyết tê giác - Bregmaceros spp. cũng thấy xuất trong mùa Đông hiện ở nhóm 3. Ngoài ra 2 nhóm loài còn lại Tuy số lượng trạm điều tra ở vùng biển của nhóm 3 là cá bơn lưỡi - Cynoglossus spp. phía tây vịnh Bắc Bộ vào mùa Đông tương đối và cá bống trắng - Gobiidae không thấy xuất lớn (105 lượt trạm thu mẫu), nhưng kết quả cho hiện ở nhóm 2, thay vào đó là các nhóm cá khế thấy thành phần loài vào mùa này không phong - Carangidae, cá trỏng - Engraulidae, cá sạo - phú, chỉ bắt gặp 45 nhóm loài trứng cá, cá con. Pomadasyidae và cá hố - Trichiuridae. Nhóm 3, Theo kết quả phân tích tập hợp, đã xác định phân bố hầu hết ở khắp vịnh, bao gồm cả vùng được 4 nhóm loài chiếm ưu thế trong mùa biển ven bờ, xa bờ và cửa vịnh, trong khi đó Đông là: Cá tuyết tê giác - Bregmaceros nhóm 2 chỉ xuất hiện ở vùng giữa cửa vịnh và macclelandi; cá khế - Carangidae; cá trỏng - vùng biển xa bờ của tỉnh Thanh Hóa; phía nam Engraulidae và cá bống trắng - Gobiidae (hình Nghệ An và Hà Tĩnh (hình 3D). 6). Phân bố của các nhóm có sự đan xen. Theo Trong tổng số nhóm loài chiếm ưu thế thì kết quả phân tích tập hợp, đã xác định được 3 nhóm cá khế - Carangidae có chỉ số ưu thế cao nhóm chính, với những đặc điểm về thành phần nhất, đạt Yi = 0,45 ở nhóm 1, tiếp theo là nhóm loài cơ bản như sau: cá trỏng - Engraulidae (ở nhóm 2); cá răng sấu Nhóm 1 có 4 nhóm loài chiếm ưu thế, - Champsodon capensis (ở nhóm 1) và cá tuyết trong đó 2 nhóm loài có giá trị kinh tế cao là cá tê giác - Bregmaceros spp. (ở nhóm 3) có giá khế - Carangidae và cá hố - Trichiuridae và 2 trị Yi lần lượt là 0,33; 0,30; và 0,21. Các nhóm nhóm loài có giá trị kinh tế thấp là cá răng sấu - cá khác có chỉ số ưu thế Yi dao động từ 0,02 Champsodon capensis và cá nóc - đến 0,15 (hình 6). Tetraodontidae. Các nhóm loài thuộc nhóm 1 Hình 6. Chỉ số ưu thế cho các nhóm loài trong mùa Đông ở vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ của các nhóm tập hợp (trong ngoặc là chỉ số ưu thế Yi) THẢO LUẬN cách Euclidean cho thấy, ở vùng biển phía Các kết quả phân tích tập hợp theo tây vịnh Bắc Bộ trong mùa Xuân, mùa Thu phương pháp liên kết hoàn toàn bằng khoảng và mùa Hạ có 4 nhóm tập hợp chính và mùa 179
10. Pham Quoc Huy, Nguyen Hoang Minh Đông có 3 nhóm tập hợp chính được mô tả độ phong phú về thành phần loài thấp hơn so trong các hình 2, 4–6. với thượng nguồn và không có sự khác biệt có Chỉ số ưu thế (Yi) dao động từ 0,02 đến ý nghĩa về độ phong phú hoặc các giá trị đa 0,26 tùy thuộc vào nhóm loài và từng mùa dạng được tìm thấy trong các vùng. Kết quả trong năm, cao nhất là nhóm loài cá bống trắng phân tích ANOVA chứng tỏ có sự khác biệt - Gobiidae (Yi = 0,26) đạt được vào mùa Xuân, theo mùa về thành phần loài, chủ yếu là trong tiếp theo là nhóm loài cá trích - Clupeidae đạt suốt mùa Đông do được đặc trưng bởi một loài Yi = 0,20 vào mùa Hạ và nhóm cá trỏng - là cá bơn - Arnoglossus tobianus. Bên cạnh Engraulidae đạt Yi = 0,16 vào mùa Thu. Vào đó, tác giả cũng xác nhận, sự đa dạng loài ở mùa Đông chỉ số ưu thế cao nhất cũng chỉ đạt trong vùng cửa sông cao hơn so với các khu Yi = 0,09 đối với loài cá tuyết tê giác - vực khác, bởi ở nơi đây các loài có hệ số Bregmaceros macclelandi. Trong thời gian phong phú cao nhất và là nơi có nguồn thức ăn nghiên cứu, số lượng các taxa và chỉ số ưu thế phong phú nhất. Đồng thời kết quả nghiên cứu có xu hướng giảm nhẹ từ mùa Xuân đến mùa còn cho thấy sự phân bố của cá con có xu Đông. Thành phần loài cũng có sự thay đổi hướng theo mùa, chúng xuất hiện nhiều trong theo không gian ở vùng biển nghiên cứu. mùa Xuân và mùa Hạ. So sánh giữa các mùa trong năm thấy rằng: Số lượng nhóm loài chiếm ưu thế bắt gặp cao KẾT LUẬN nhất ở vùng biển nghiên cứu bắt gặp vào mùa Ở vùng biển phía tây vịnh Bắc Bộ đã xác Hạ (9 nhóm loài), tiếp theo là mùa Xuân (7 định được 7 nhóm loài trứng cá cá con chiếm nhóm loài) và mùa Thu (6 nhóm loài); thấp ưu thế trong mùa Xuân, 9 nhóm loài trong mùa nhất là mùa Đông có 4 nhóm loài. Hạ, 6 nhóm loài trong mùa Thu và 4 nhóm loài Tóm lại, phép phân tích thống kê đã cung trong mùa Đông. cấp được những dẫn liệu hữu ích về sự thay đổi Các nhóm loài trứng cá cá con chiếm ưu thành phần loài cá đánh bắt được theo không thế ở phía tây vịnh Bắc Bộ phân bố theo không gian và thời gian. Đồng thời cũng cho thấy, gian tương đối rõ ràng, được phân chia thành 4 chúng có liên quan tới thay đổi một số yếu tố tiểu vùng: Phía bắc vịnh, giữa vịnh, cửa vịnh và môi trường ở vùng biển nghiên cứu. Sự thay vùng ven bờ. đổi của các yếu tố này phụ thuộc rất nhiều vào Số lượng cácnhóm loài và chỉ số ưu thế điều kiện thủy học của vịnh như lượng nước (Yi) có xu hướng giảm nhẹ từ mùa Xuân đến ngọt đổ ra từ lục địa và dòng nước từ Biển mùa Đông. Đông ấm hơn và có nồng độ muối cao hơn so với nước trong vùng vịnh Bắc Bộ, hay sự thay TÀI LIỆU THAM KHẢO đổi gió mùa, Chính những điều này đã tạo ra [1] Nguyễn Viết Nghĩa, 2013. Kết quả điều những sự khác biệt về điều kiện dinh dưỡng, tra, đánh giá nguồn lợi hải sản vùng biển làm thay đổi sự phân bố của các loài hải sản Việt Nam, giai đoạn 2011–2013. Hội trong vịnh theo từng thời kỳ khác nhau trong nghị: Kết quả điều tra, đánh giá nguồn lợi năm. Kết quả này hoàn toàn phù hợp với những hải sản vùng biển Việt Nam, Viện Nghiên nghiên cứu trước đây ở vịnh Bắc Bộ của Viện cứu Hải sản. TINRO, 1976 (Viện Nghiên cứu nghề cá và [2] Ramos, S., Cowen, R. K., Ré, P., and Hải dương học Thái Bình Dương) thuộc Liên Bordalo, A. A., 2006. Temporal and bang Xô Viết [11]. spatial distributions of larval fish Kết quả nghiên cứu của Sandra Ramos et assemblages in the Lima estuary al., (2005) đã thu được tổng cộng 12.903 cá (Portugal). Estuarine, Coastal and Shelf con, thuộc 20 họ và 50 loài, với số lượng trung Science, 66(1–2), 303–314. bình khoảng 80 cá con/1.000 m3 ở cửa sông Lima của Tây Ban Nha [14], cho rằng: Khu [3] Sadovy, Y., and Eklund, A. M., 1999. vực ven biển có thành phần loài cá con đa Synopsis of biological information on dạng hơn là do chúng gồm cả các loài sống Epinephelus striatus (Bloch, 1972), the gần bờ và xa bờ. Ở cửa sông vùng hạ lưu có Nassau grouper, and E. itajara 180
11. Determining seasonal dominant fish eggs (Lichtenstein, 1822) the jewfish. U. S., G., Hoshino, K., Minello, T. J., Orth, R. Dep. Commer., NOAA Tech. Rep. NMFS J., Sheridan, P. F., and Weinstein, M. P., 146, and FAO Fisheries Synopsis 157, pp. 2001. The identification, conservation, 65. and management of estuarine and marine [4] Donaldson, T. J., 2005. Reef fish nurseries for fish and invertebrates: a spawning aggregation studies at the better understanding of the habitats that University of Guam Marine Laboratory. serve as nurseries for marine species and SPC Live Reef Fish Information Bulletin, the factors that create site-specific 14, 30. variability in nursery quality will improve [5] Pet, J. S., Mous, P. J., Muljadi, A. H., conservation and management of these Sadovy, Y. J., and Squire, L., 2005. areas. Bioscience, 51(8), 633–641. Aggregations of Plectropomus areolatus and Epinephelus fuscoguttatus (groupers, 051[0633:TICAMO]2.0.CO;2 Serranidae) in the Komodo National Park, [8] Sheridan, P., and Hays, C., 2003. Are Indonesia: monitoring and implications mangroves nursery habitat for transient for management. Environmental Biology fishes and decapods?. Wetlands, 23(2), of Fishes, 74(2), 209–218. 449–458. 10.1007/s10641-005-8528-8 [9] Qing-chao, C., 1994. Zooplankton in [6] Nagelkerken, I., Van der Velde, G., China Seas. In Oceanology of China Seas Gorissen, M. W., Meijer, G. J., Van’t Hof, (pp. 243–254). Springer, Dordrecht. T., and Den Hartog, C., 2000. Importance [10] Gurianova, E. E., 1972. Khu hệ vịnh Bắc of mangroves, seagrass beds and the Bộ và các điều kiện sinh sống của nó. Sinh shallow coral reef as a nursery for vật biển và nghề cá biển Việt Nam. Nxb. important coral reef fishes, using a visual Khoa học Kỹ thuật, tr. 282–323. census technique. Estuarine, coastal and [11] Vendenski P., và Gurianova, E. F., 1976. shelf science, 51(1), 31–44. Những đặc điểm của vịnh Bắc Bộ và khu hệ ngư loại của nó, cơ sở của nền công [7] Beck, M. W., Heck, K. L., Able, K. W., nghiệp cá của nước Việt Nam Dân chủ Childers, D. L., Eggleston, D. B., Cộng hòa. Sinh vật biển và nghề cá biển Gillanders, B. M., Halpern, B., Hays, C. Việt Nam, Hà Nội, tr. 445–453. 181