Luận văn Việt Nam cần thay đổi tư duy về kinh tế mở theo con đường tư bản nhưng có sự kiểm soát

Nội dung text: Luận văn Việt Nam cần thay đổi tư duy về kinh tế mở theo con đường tư bản nhưng có sự kiểm soát

1. Luận văn: Việt Nam cần thay đổi tư duy về kinh tế mở theo con đường tư bản nhưng có sự kiểm sóat
2. Lời mở đầu Khi nói về cơ cấu kinh tế quốc dân, Nghị quyết 6 của Ban chấp hành Trung ương khoá V đã nhận định: “bằng một cơ cấu kinh tế hợp lý và một cơ chế quản lý thích hợp chúng ta sẽ có khả năng tạo ra một chuyển biến mạnh trong đời sống kinh tế - xã hội”. Đối với ngoại thương cũng vậy, việc thay đổi cơ chế quản lý mà không đi đôi với việc xác định một chính sách cơ cấu đúng đắn sẽ không thể phát triển ngoại thương được nhanh chóng và có hiệu quả. Trong những năm 80, Đảng và Nhà nước đã đưa ra nhiều chính sách và biện pháp quan trọng để tăng cường công tác xuất khẩu nhằm đáp ứng nhập khẩu. Song những chính sách và biện pháp đó còn mang tính chất chắp vá và bị động, chỉ chú ý nhiều đến vấn đề đổi mới cơ chế nhưng chưa giúp xác định được cơ cấu xuất khẩu (và nhập khẩu) lâu dài và thích ứng. Do đó, trong việc tổ chức sản xuất hàng hóa và cung ứng dịch vụ cho xuất khẩu còn nhiều lúng túng và bị động. Việc xác định đúng cơ cấu xuất khẩu sẽ có tác dụng: Định hướng rõ cho việc đầu tư sản xuất hàng hoá và dịch vụ xuất khẩu tạo nên những mặt hàng chủ lực xuất khẩu có giá trị cao và có sức cạnh tranh trên thị trường thế giới. Định hướng rõ việc ứng dụng khoa học - kỹ thuật cải tiến sản xuất hàng xuất khẩu. Trong điều kiện thế giới ngày nay khoa học - kỹ thuật ngày càng trở thành một yếu tố sản xuất trực tiếp, không tạo ra được những sản phẩm có hàm lượng khoa học - kỹ thuật cao sẽ khó cạnh tranh trong xuất khẩu. Cho phép chuẩn bị thị trường trước để thực hiện cơ cấu. Trước đây, trong điều kiện cơ cấu xuất khẩu được hình thành trên cơ sở “năng nhặt chặt bị” rất bị động trong 1
3. khâu chuẩn bị thị trường tiêu thụ. Vì vậy, có nhiều lúc có hàng không biết xuất khẩu đi đâu, rất khó điều hoà giữa sản xuất và tiêu thụ. Tạo cơ sở để hoạch định các chính sách phục vụ và khuyến khích xuất khẩu đúng địa chỉ, đúng mặt hàng và đúng mức độ. Qua đó có thể khai thác các thế mạnh xuất khẩu của đất nước. Đối với nước ta từ trước đến nay cơ cấu xuất khẩu nói chung còn manh mún và bị động. Hàng xuất khẩu chủ yếu còn là những sản phẩm thô, hàng sơ chế hoặc những hàng hoá truyền thống như nông sản, lâm sản, thuỷ sản, hàng thủ công mỹ nghệ và một số khoáng sản. Với cơ cấu xuất khẩu như vậy, chúng ta không thể xây dựng một chiến lược xuất khẩu hiện thực và có hiệu quả. Từ những thực tiễn khách quan trên đây, một yêu cầu cấp bách được đặt ra là phải đổi mới cơ cấu hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam hiện nay như thế nào, làm thế nào để thay đổi có cơ sở khoa học, có tính khả thi và đặc biệt là phải dịch chuyển nhanh trong điều kiện tự do hoá thươơng mại ngày nay. Với lý do trên, em đã chọn đề tài nghiên cứu: “Một số vấn đề về chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian tới để hiệu qủa hơn trong cạnh tranh” nhằm đơưa ra những lý luận cơ bản về cơ cấu hàng hoá xuất khẩu, khảo sát thực trạng và đề ra các giải pháp đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam trong những năm tới. Đề tài này kết cấu gồm 3 chương: - Chương 1: Một số vấn đề cơ bản về xuất khẩu và chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu. - Chương 2: Thực trạng xuất khẩu và chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian qua. 2
4. - Chương 3: Một số giải nhằm chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu Việt Nam trong thời gian tới. Đây là một đề tài có nội dung phong phú và phức tạp nhưng trong điều kiện hạn chế về thời gian cũng nhươ giới hạn về lượng kiến thức, kinh nghiệm thực tế nên bài viết không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong sự góp ý kiến của các thầy cô cùng các bạn. Chương 1 một số vấn đề cơ bản về xuất khẩu Và chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu 1.1. Vai trò hoạt động xuất khẩu trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội theo hướng hội nhập. Ngày nay, không một nước nào có thể phát triển nếu thực hiện chính sách tự cung tự cấp, bởi vì mỗi quốc gia trên thế giới đều tồn tại trong mối quan hệ nhiều mặt với các quốc gia khác. Tuy nhiên, trong các mối quan hệ này, quan hệ kinh tế chi phối hầu hết các mối quan hệ khác, bởi bất cứ mối quan hệ nào cũng liên quan tới quan hệ kinh tế. Quan trọng nhất trong quan hệ kinh tế là quan hệ thương mại, nó cho thấy trực diện lợi ích của quốc gia khi quan hệ với các quốc gia khác thông qua lượng ngoại tệ thu được qua thương mại quốc tế. Thương mại quốc tế bao gồm các hoạt động thu chi ngoại tệ nhươ: xuất khẩu, nhập khẩu, gia công cho nước ngoài và thuê nước ngoài gia công, tái xuất khẩu, hoạt động chuyển khẩu, xuất khẩu tại chỗ. Trong khuôn khổ bài viết này, chỉ đi sâu vào phân tích hoạt động xuất khẩu. 1.1.1. Khái niệm xuất khẩu. 3
5. Xuất khẩu là quá trình hàng hoá được sản xuất ở trong nước nhưng tiêu thụ ở nước ngoài. Xuất khẩu thể hiện nhu cầu về hàng hoá của các quốc gia khác đối với quốc gia chủ thể. Xuất khẩu còn chỉ ra những lĩnh vực có thể chuyên môn hoá được, những công nghệ và tơư liệu sản xuất trong nước còn thiếu để sản xuất ra sản phẩm xuất khẩu đạt được chất lượng quốc tế. 1.1.2. Vai trò của hoạt động xuất khẩu. a. Xuất khẩu tạo ra nguồn thu ngoại tệ. Trong các nguồn thu ngoại tệ cho Ngân sách quốc gia có một số nguồn thu chính: - Xuất khẩu hàng hoá - dịch vụ. - Đầu tươ nước ngoài trực tiếp và gián tiếp. - Vay nợ của Chính phủ và tươ nhân. - Kiều bào nước ngoài gửi về. - Các khoản thu viện trợ, Tuy nhiên, chỉ có thu từ xuất khẩu hàng hoá và dịch vụ là tích cực nhất vì những lý do sau: không gây ra nợ nước ngoài nhươ các khoản vay của Chính phủ và tơư nhân; Chính phủ không bị phụ thuộc vào những ràng buộc và yêu sách của nước khác nhươ các nguồn tài trợ từ bên ngoài; phần lớn ngoại tệ thu được từ hoạt động xuất khẩu thuộc về các nhà sản xuất trong nước được tái đầu tươ để phát triển sản xuất, không bị chuyển ra nước ngoài nhươ nguồn đầu tươ nước ngoài, qua đó cho phép nền kinh tế tăng trưởng chủ động, đỡ bị lệ thuộc vào bên ngoài. Do đó, đối với bất kỳ quốc gia nào, để tránh tình trạng nợ nước ngoài, giảm thâm hụt cán cân thanh toán, con đường tốt nhất là đẩy mạnh xuất khẩu. Nguồn ngoại tệ thu được từ xuất khẩu sẽ làm tăng tổng cung ngoại tệ của đất nước, góp phần ổn 4
6. định tỷ giá hối đoái, ổn định kinh tế vĩ mô. Liên hệ với cuộc khủng hoảng tài chính Đông Nam á (tháng 7/1997), ta thấy nguyên nhân chính là do các quốc gia bị thâm hụt cán cân thương mại thường xuyên trầm trọng, khoản thâm hụt này được bù đắp bằng các khoản vay nóng của các doanh nghiệp trong nước. Khi các khoản vay nóng này hoạt động không hiệu quả sẽ dẫn đến tình trạng các doanh nghiệp không có khả năng trả nợ và buộc tuyên bố phá sản. Sự phá sản của các doanh nghiệp gây ra sự rút vốn ồ ạt của các nhà đầu tươ nước ngoài, càng làm cho tình hình thêm căng thẳng, đến nỗi Nhà nước cũng không đủ sức can thiệp vào nền kinh tế, từ đó gây ra cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ. b. Xuất khẩu tạo ra nguồn vốn chủ yếu cho nhập khẩu, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá - hiện đại hoá (CNH - HĐH) đất nước. Sự tăng trưởng kinh tế của mỗi quốc gia đều đòi hỏi có các điều kiện về nhân lực, tài nguyên, vốn, kỹ thuật. Song không phải bất cứ quốc gia nào cũng có đủ cả 4 điều kiện trên, trong thời gian hiện nay, các nước đang phát triển (LDCs) đều thiếu vốn, kỹ thuật, lại thừa lao động. Mặt khác, trong quá trình CNH - HĐH, để thực hiện tốt quá trình đòi hỏi nền kinh tế phải có cơ sở vật chất để tạo đà phát triển. Để khắc phục tình trạng này, các quốc gia phải nhập khẩu các thiết bị, máy móc, kỹ thuật công nghệ tiên tiến. Hơn nữa, xu thế tiêu dùng của thế giới ngày nay đòi hỏi ngày càng cao về chất lượng sản phẩm. Để nâng cao sức cạnh tranh của hàng hoá trên thị trường quốc tế, các doanh nghiệp bắt buộc phải đầu tươ để nâng cao trình độ công nghệ của mình - đây là một yêu cầu cấp bách đặt ra đối với các doanh nghiệp sản xuất hàng xuất khẩu. Từ đó, xuất hiện nhu cầu nâng cao công nghệ của các doanh nghiệp, trong khi 5
7. xu hướng hợp tác quốc tế trong lĩnh vực chuyển giao công nghệ cũng đang ngày càng phát triển và các nước phát triển (DCs) muốn chuyển giao công nghệ của họ sang LDCs. Hai nhân tố trên có tác động rất quan trọng tới quá trình chuyển giao công nghệ, nâng cao trình độ công nghệ quốc gia. Tuy nhiên, một yếu tố vô cùng quan trọng mà nếu thiếu nó thì quá trình chuyển giao công nghệ không thể diễn ra được, đó là nguồn ngoại tệ, nhưng khó khăn này được khắc phục thông qua hoạt động xuất khẩu. Hoạt động xuất khẩu đem lại nguồn thu ngoại tệ và các quốc gia có thể dùng nguồn thu này để nhập công nghệ phục vụ cho sản xuất. Trên ý nghĩa đó, có thể nói, xuất khẩu quyết định quy mô và tốc độ nhập khẩu. c. Xuất khẩu góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng CNH - HĐH. Do xuất khẩu mở rộng đầu ra, mang lại nguồn ngoại tệ cao nên các nhà đầu tơư sẽ có xu hướng đầu tươ vào những ngành có khả năng xuất khẩu. Sự phát triển của các ngành sản xuất sản phẩm xuất khẩu tạo ra nhu cầu đối với các ngành sản xuất đầu vào nhươ: điện, nước, nguyên vật liệu, máy móc thiết bị Các nhà sản xuất đầu vào sẽ đầu tươ mở rộng sản xuất để đáp ứng các nhu cầu này, tạo ra sự phát triển cho ngành công nghiệp nặng. Hoạt động xuất khẩu đem lại nguồn thu ngoại tệ cho NSNN để đầu tơư cơ sở hạ tầng, đầu tươ vốn, công nghệ cao cho những ngành công nghiệp trọng điểm, mũi nhọn. Xuất khẩu tạo ra nguồn thu nhập cao cho người lao động, khi người lao động có thu nhập cao sẽ tạo ra nhu cầu cho các ngành sản xuất công nghiệp nhẹ, hàng điện tử, hàng cơ khí, làm nâng cao sản lượng của các ngành sản xuất hàng tiêu dùng. Tỷ trọng ngành công nghiệp ngày càng tăng kéo theo sự phát triển của ngành dịch vụ với tốc độ cao hơn. Nhươ vậy, thông qua các mối quan hệ trực tiếp, gián tiếp, hoạt động xuất khẩu góp phần chuyển dịch cơ cấu đầu tơư và 6
8. cơ cấu nền kinh tế theo hướng công nghiệp hoá và hội nhập. Một nền kinh tế mà sản xuất và xuất khẩu những hàng hoá thị trường thế giới đang có nhu cầu chứ không phải sản xuất và xuất khẩu những gì mà đất nước có. Điều này sẽ tạo cho sự dịch chuyển kinh tế của đất nước một cách hợp lý và phù hợp. d. Xuất khẩu góp phần giải quyết việc làm cho xã hội và nâng cao hiệu quả của nền kinh tế trong quan hệ thương mại quốc tế. Xuất khẩu góp phần nâng cao hiệu quả của nền kinh tế. ở đây, chúng ta sẽ xem xét hiệu quả dưới góc độ nghĩa rộng, bao gồm cả hiệu quả kinh doanh và hiệu quả kinh tế. Theo tính toán của các nhà kinh tế, nếu đẩy mạnh xuất khẩu, tăng giá trị kim ngạch xuất khẩu sẽ góp phần tạo mở công ăn việc làm đối với người lao động. Nếu tăng thêm 1 tỷ USD giá trị kim ngạch xuất khẩu sẽ tạo ra từ 40.000 -50.000 chỗ làm việc trong nền kinh tế. Giải quyết việc làm sẽ bớt đi một gánh nặng cho nền kinh tế quốc dân, có tác dụng ổn định chính trị, tăng cao mức thu nhập của người lao động. Xuất khẩu tăng sẽ tạo điều kiện để tăng việc làm, đặc biệt trong ngành nông nghiệp, công nghiệp chế biến các sản phẩm nông - lâm - ngươ nghiệp, công nghiệp dệt may - là những ngành sử dụng nhiều lao động. Đó là vì xuất khẩu đòi hỏi nông nghiệp phải tạo ra những vùng nguyên liệu lớn, đáp ứng cho nhu cầu lớn của nền công nghệ sản xuất hàng loạt với khối lượng lớn để nâng cao hiệu quả, đồng thời xuất khẩu cũng buộc công nghiệp chế biến phải phát triển để phù hợp với chất lượng quốc tế, phục vụ thị trường bên ngoài. Hiện nay, mặt hàng xuất khẩu chủ yếu của LDCs là hàng nông sản, hàng công nghiệp nhẹ, dầu thô, thủ công mỹ nghệ Điều đó sẽ giải quyết tình trạng thiếu công ăn việc làm trầm trọng ở các nước này. Việt Nam là nước đang phát triển, có dân số phát triển nhanh và thuộc loại dân số trẻ, tức 7
9. là lực lượng lao động rất đông, tuy nhiên trình độ tay nghề, trình độ khoa học công nghệ chưa cao. Hơn nữa, Việt Nam lại là nước nông nghiệp với trên70% dân số làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp, các hoạt động mang tính thời vụ, do đó, vào thời điểm nông nhàn, số lao động không có việc làm ở nông thôn rất lớn, tràn ra thành thị tạo ra sức ép về việc làm đối với toàn bộ nền kinh tế nói chung và đối với các thành phố nói riêng. Hoạt động xuất khẩu các sản phẩm nông nghiệp góp phần mở rộng sản xuất nông nghiệp, nâng cao giá trị nông sản, nâng cao thu nhập cho người nông dân, tạo ra nhu cầu về hàng công nghiệp tiêu dùng ở vùng nông thôn và hàng công nghiệp phục vụ sản xuất nông nghiệp. Ngoài ra, cũng phải kể đến một hoạt động xuất khẩu góp phần giải quyết công ăn việc làm là xuất khẩu lao động và hoạt động sản xuất hàng gia công cho nước ngoài, đây là hoạt động rất phổ biến trong ngành may mặc ở nước ta và đ• giải quyết được rất nhiều việc làm. e. Xuất khẩu là cơ sở để thực hiện phương châm đa dạng hoá và đa phương hoá trong quan hệ đối ngoại của Đảng. Thông thường hoạt động xuất khẩu ra đời sớm hơn các hoạt động kinh tế đối ngoại khác, nên nó thúc đẩy các quan hệ này phát triển. Chẳng hạn, xuất khẩu và sản xuất hàng xuất khẩu thúc đẩy quan hệ tín dụng, đầu tươ, vận tải quốc tế Đến lượt nó, chính các quan hệ kinh tế đối ngoại lại tạo tiền đề cho mở rộng xuất khẩu. Thông qua xuất khẩu, các quốc gia mới có điều kiện trao đổi hàng hoá - dịch vụ qua lại. Xuất khẩu là một hoạt động kinh tế đối ngoại. Chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu là thiết thực góp phần thực hiện phương châm đa dạng hoá và đa phương hoá quan hệ đối ngoại của Việt Nam, thông qua: 8
10. - Phát triển khối lượng hàng xuất khẩu ngày càng lớn ra thị trường các nước, nhất là những mặt hàng chủ lực, những sản phẩm mũi nhọn. - Mở rộng thị trường xuất khẩu sang những thị trường mới mà trước đây ta chưa xuất được nhiều. - Thông qua xuất khẩu nhằm khai thác hết tiềm năng của đối tác, tạo ra sức cạnh tranh nhiều mặt giữa các đối tác nước ngoài trong làm ăn, buôn bán với Việt Nam. Tóm lại, xu thế toàn cầu hoá, khu vực hoá tạo ra sự phụ thuộc lẫn nhau sâu sắc, hình thành đan xen giữa lợi ích và mâu thuẫn, giữa hợp tác và cạnh tranh kinh tế, thương mại giữa các trung tâm, giữa các quốc gia ngày càng gay gắt. Nghệ thuật khôn khéo, thông minh của người lãnh đạo là biết phân định tình hình, lợi dụng mọi mâu thuẫn, tranh thủ mọi thời cơ và khả năng để đẩy mạnh xuất khẩu, đươa đất nước tiến lên trong cuộc cạnh tranh phức tạp, gay gắt. 1.2. Sự cần thiết phải đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu trong quá trình phát triển kinh tế Việt Nam. 1.2.1. Khái niệm cơ cấu xuất khẩu. Cơ cấu xuất khẩu là tổng thể các bộ phận giá trị hàng hoá xuất khẩu hợp thành tổng kim ngạch xuất khẩu của một quốc gia cùng với những mối quan hệ ổn định và phát triển giữa các bộ phận hợp thành đó trong một điều kiện kinh tế - x• hội cho trước tương ứng với một thời kỳ xác định. Cơ cấu xuất khẩu là kết quả quá trình sáng tạo ra của cải vật chất và dịch vụ của một nền kinh tế thương mại tương ứng với một mức độ và trình độ nhất định khi tham gia vào quá trình phân công lao động quốc tế. Nền kinh tế như thế nào thì cơ cấu xuất khẩu nhươ thế và ngược lại, một cơ cấu xuất khẩu phản ánh trình độ phát 9
11. triển kinh tế tương ứng của một quốc gia. Chính vì vậy, cơ cấu xuất khẩu mang đầy đủ những đặc trưng cơ bản của một cơ cấu kinh tế tương ứng với nó, nghĩa là nó mang những đặc trưng chủ yếu sau đây: - Cơ cấu xuất khẩu bao giờ cũng thể hiện qua hai thông số: số lượng và chất lượng. Số lượng thể hiện thông qua tỷ trọng của từng bộ phận trong tổng thể và là hình thức biểu hiện bên ngoài của một cơ cấu xuất khẩu. Còn chất lượng phản ánh nội dung bên trong, không chỉ của tổng thể kim ngạch xuất khẩu mà còn của cả nền kinh tế. Sự thay đổi về số lượng vượt qua ngưỡng giới hạn nào đó, đánh dấu một điểm nút thay đổi về chất của nền kinh tế. - Cơ cấu xuất khẩu mang tính khách quan. - Cơ cấu xuất khẩu mang tính lịch sử, kế thừa. Sự xuất hiện trạng thái cơ cấu xuất khẩu sau bao giờ cũng bắt đầu và trên cơ sở của một cơ cấu trước đó, vừa kế thừa vừa phát triển. - Cơ cấu xuất khẩu cần phải bảo đảm tính hiệu quả. - Cơ cấu xuất khẩu có tính hướng dịch, có mục tiêu định trước. - Cơ cấu xuất khẩu cũng nhươ nền kinh tế luôn ở trạng thái vận động phát triển không ngừng từ thấp đến cao, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện hơn. Do những đặc trưng nhươ vậy nên cơ cấu xuất khẩu là một đối tượng của công tác kế hoạch hoá phát triển kinh tế - xã hội và là một trong những tiêu thức quan trọng để đánh giá trình độ phát triển kinh tế của một quốc gia. 1.2.2. Phân loại cơ cấu xuất khẩu. Tổng kim ngạch xuất khẩu có thể được phân chia theo những tiêu thức khác nhau tuỳ theo mục đích nghiên cứu và cách thức tiếp cận. Thông thường, người ta tiếp 10
12. cận theo hai hướng: giá trị xuất khẩu đã thực hiện ở đâu (theo thị trường) và giá trị những gì đã được xuất khẩu (theo mặt hàng hay nhóm hàng). Vì vậy, có hai loại cơ cấu xuất khẩu phổ biến. a. Cơ cấu thị trường xuất khẩu. Là sự phân bổ giá trị kim ngạch xuất khẩu theo nước, nền kinh tế và khu vực lãnh thổ thế giới, với tươ cách là thị trường tiêu thụ. Loại cơ cấu này phản ánh sự mở rộng quan hệ buôn bán với các nước trên thế giới và mức độ tham gia vào phân công lao động quốc tế. Xét về bản chất, cơ cấu thị trường xuất khẩu là kết quả tổng hợp của nhiều yếu tố: kinh tế, chính trị, khoa học công nghệ, chính sách đối ngoại của một quốc gia. Thị trường xuất khẩu xét theo lãnh thổ thế giới thường được chia ra nhiều khu vực khác nhau: thị trường châu á, Bắc Mỹ, Đông Nam á, EU Do đặc điểm kinh tế, chính trị, xã hội và truyền thống khác nhau nên các thị trường có những đặc điểm không giống nhau về cung, cầu, giá cả và đặc biệt là những quy định về chất lượng, do đó, khi thâm nhập vào những thị trường khác nhau cần tìm hiểu những điều kiện riêng nhất định của họ. b. Cơ cấu mặt hàng xuất khẩu. Cơ cấu hàng xuất khẩu. Có thể hiểu một cách đơn giản, cơ cấu hàng xuất khẩu là tỷ lệ tương quan giữa các ngành, mặt hàng xuất khẩu hoặc tỷ lệ tương quan giữa các thị trường xuất khẩu. Thương mại là một lĩnh vực trao đổi hàng hoá, đồng thời là một ngành kinh tế kỹ thuật có chức năng chủ yếu là trao đổi hàng hoá thông qua mua bán bằng tiền, mua bán tự do trên cơ sở giá cả thị trường. Cơ cấu hàng hoá xuất khẩu là một phân hệ của cơ cấu thương mại, là tổng thể các mối quan hệ chủ yếu, tương đối ổn định của 11
13. các yếu tố kinh tế hoặc các bộ phận của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất thuộc hệ thống kinh doanh thương mại trong điều kiện lịch sử cụ thể. Mặt hàng xuất khẩu của mỗi quốc gia rất đa dạng, phong phú nên có thể phân loại cơ cấu hàng xuất khẩu theo nhiều tiêu thức khác nhau: - Xét theo công dụng của sản phẩm: coi sản phẩm xuất khẩu thuộc tươ liệu sản xuất hay tươ liệu tiêu dùng và trong tươ liệu sản xuất lại chia thành nguyên liệu đầu vào, máy móc thiết bị, thiết bị toàn bộ. - Căn cứ vào tính chất chuyên môn hoá sản xuất theo ngành: phân chia thành: (i) sản phẩm công nghiệp nặng và khoáng sản, (ii) công nghiệp nhẹ và thủ công nghiệp, (iii) sản phẩm nông - lâm - ngươ nghiệp Đây cũng chính là tiêu thức mà thống kê của Việt Nam thường lựa chọn và được chia thành 3 nhóm chính (i), (ii), (iii). - Căn cứ vào trình độ kỹ thuật của sản phẩm: phân chia thành sản phẩm thô, sơ chế hoặc chế biến. ơ- Dựa vào hàm lượng các yếu tố sản xuất mà cấu thành nên giá trị của sản phẩm: sản phẩm có hàm lượng lao động cao, sản phẩm có hàm lượng vốn cao hoặc công nghệ cao. Mỗi loại cơ cấu mặt hàng theo cách phân loại nói trên chỉ là phản ánh một mặt nhất định của cơ cấu mặt hàng xuất khẩu. Điều đó có nghĩa khi nhìn vào cơ cấu mặt hàng xuất khẩu của một quốc gia trong một giai đoạn, có thể đánh giá được nhiều vấn đề khác nhau, tuỳ vào góc độ xem xét. Nhìn chung, cơ cấu mặt hàng xuất khẩu phản ánh hai đặc trưng cơ bản: sự dươ thừa hay khan hiếm về nguồn lực và trình độ công nghệ của sản xuất cũng nhươ mức độ chuyên môn hoá. 12
14. Hiện nay, theo phân loại của tổ chức thương mại quốc tế (WTO), các hàng hoá tham gia thương mại quốc tế được chia thành 10 nhóm theo m• số nhươ sau: 0 - lương thực, thực phẩm 1 - đồ uống và thuốc lá 2 - nguyên liệu thô 3 - dầu mỏ 4 - dầu, chất béo động thực vật 5 - hoá chất 6 - công nghiệp cơ bản 7 - máy móc, thiết bị, giao thông vận tải 8 - sản phẩm chế biến hỗn hợp 9 - hàng hoá khác Theo cơ cấu này cho thấy một cách tương đối đầy đủ về hàng hoá xuất khẩu của một quốc gia. Tuy nhiên, khi áp dụng vào điều kiện Việt Nam thì cơ cấu này trở nên không đầy đủ, vì sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam chủ yếu nằm ở nhóm 0 và nhóm 2, 3, hơn nữa còn thể hiện ở nhóm sản phẩm thủ công mỹ nghệ (nhóm sản phẩm truyền thống của Việt Nam). Khi định hướng chuyển dịch cơ cấu theo tiêu chuẩn này sẽ gặp nhiều khó khăn. Để có thể phát huy được ươu điểm và khắc phục được nhược điểm khi áp dụng vào điều kiện Việt Nam, ta đưa ra cách phân loại hàng xuất khẩu Việt Nam thành các nhóm sau 1 - lương thực, thực phẩm 2 - nguyên liệu thô 3 - nhiên liệu, năng lượng 13
15. 4 - cơ khí, điện tử 5 - dệt may, da giày 6 - hàng chế biến tổng hợp 7 - thủ công mỹ nghệ 8 - hàng hoá khác Riêng các sản phẩm hàng hoá, hệ thống phân loại quốc tế SITC (System of International Trade Classification) chia thành 3 nhóm sản phẩm lớn: Nhóm 1: sản phẩm lương thực, thực phẩm, đồ hút, đồ uống, nguyên nhiên liệu thô và khoáng sản. Nhóm 2: sản phẩm chế biến. Nhóm 3: sản phẩm hoá chất, máy móc thiết bị và phương tiện vận tải. Trên đây là một số loại cơ cấu phân theo các tiêu thức khác nhau, mỗi loại cơ cấu có ươu điểm, nhược điểm khác nhau, thậm chí ươu điểm trong thời gian này lại là nhược điểm trong thời gian khác. Luận văn này chỉ tập trung nghiên cứu việc chuyển dịch cơ cấu mặt hàng xuất khẩu. 1.2.3. Sự cần thiết phải đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu. Thứ nhất, đổi mới cơ cấu xuất khẩu có mối quan hệ hữu cơ với quá trình CNH - HĐH và hội nhập kinh tế. Để có được đánh giá chính xác và toàn diện thực trạng chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu trong thời gian vừa qua và định hướng cho thời gian tới, cần phải dựa trên quan điểm cụ thể về CNH - HĐH. Báo cáo Chính trị tại Đại hội toàn quốc IX của Đảng đã chỉ rõ: “Đẩy mạnh CNH - HĐH, xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ, đươa nước ta trở thành một nước công nghiệp; ơưu tiên phát triển lực lượng sản xuất, đồng thời xây dựng quan hệ sản xuất phù hợp theo định hướng XHCN; phát huy cao độ nội lực, đồng thời tranh thủ 14
16. nguồn lực bên ngoài và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế để phát triển nhanh, có hiệu quả bền vững; tăng trưởng kinh tế đi liền với phát triển văn hoá, từng bước cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo vệ và cải thiện môi trường; kết hợp phát triển kinh tế - xã hội với tăng cường quốc phòng - an ninh”. Những mục tiêu, quan điểm và tươ tưởng chỉ đạo về CNH - HĐH đất nước được phản ánh rõ nét nhất là sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng CNH - HĐH; hướng mạnh về xuất khẩu có lựa chọn; CNH - HĐH theo hướng mở cửa và hội nhập với thế giới. Rõ ràng, giữa chuyển dịch cơ cấu kinh tế với CNH - HĐH có mối quan hệ biện chứng, cái nọ vừa là hệ quả nhưng lại là tiền đề cho cái kia. Song xuất khẩu hàng hoá chỉ là một khâu trong quá trình tái sản xuất và là một bộ phận trong tổng thể nền kinh tế nói chung, cho nên một mặt nó giữ vai trò thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng CNH - HĐH, mặt khác với tươ cách là chủ thể vừa diễn ra trong quá trình CNH - HĐH, lại vừa diễn ra quá trình chuyển dịch cơ cấu trong bản thân lĩnh vực xuất khẩu. Thứ hai, những thay đổi trong cơ cấu xuất khẩu trên thị trường quốc tế có những chiều hướng mới, các xu hướng rõ nét nhất là: - Xuất khẩu ngày càng chiếm tỷ trọng lớn trong tổng sản phẩm quốc dân của các quốc gia, thể hiện mức độ mở cửa của các nền kinh tế quốc gia trên thị trường thế giới. - Tốc độ tăng trưởng của hàng hoá “vô hình” nhanh hơn các hàng hoá “hữu hình”. - Giảm đáng kể tỷ trọng các nhóm hàng lương thực, thực phẩm. - Giảm mạnh tỷ trọng của nguyên liệu, tăng nhanh tỷ trọng của dầu mỏ và khí đốt. 15
17. - Tăng nhanh tỷ trọng của sản phẩm công nghiệp chế biến, nhất là máy móc thiết bị. Tình hình trên bắt buộc Việt Nam phải thay đổi cơ cấu hàng xuất khẩu. Thứ ba, chỉ có thay đổi cơ cấu xuất khẩu hàng hoá, chúng ta mới phát huy thế mạnh lợi thế của đất nước về nguồn lao động dồi dào, tài nguyên thiên nhiên phong phú, và vị trí địa lý thuận lợi, đồng thời khắc phục được yếu kém về vốn, trình độ kỹ thuật và kinh nghiệm quản lý. Thứ tươ, chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu sẽ tăng cường sức cạnh tranh của hàng hoá Việt Nam trên thị trường thế giới. Một xu hướng của thị trường thế giới hiện nay là các sản phẩm có hàm lượng khoa học và công nghệ cao, sức cạnh tranh mạnh mẽ, trong khi các sản phẩm nguyên liệu thô ngày càng mất giá và kém sức cạnh tranh. Chu kỳ sống của các loại sản phẩm xuất khẩu được rút ngắn, việc đổi mới thiết bị, công nghệ, mẫu mã hàng hoá diễn ra liên tục. Đây là một kết quả tất yếu khi khoa học kỹ thuật phát triển, bởi chính sự phát triển đó làm giảm giá thành sản phẩm, sự tiêu hao ít nguyên liệu, dẫn tới nhu cầu về nguyên liệu ngày càng có xu hướng giảm. Chuyển dịch cơ cấu hàng hoá xuất khẩu làm cho hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam có sự cạnh tranh lớn hơn trên thị trường. Việc tăng cường xuất khẩu những sản phẩm tinh chế sẽ giúp chúng ta thu được giá trị xuất khẩu lớn hơn. Mặt khác, cải biến cơ cấu xuất khẩu sẽ hạn chế việc sản xuất và xuất khẩu những sản phẩm không đáp ứng nhu cầu thị trường, hạn chế xuất khẩu bằng mọi giá, bất chấp hiệu quả kinh tế - xã hội và lợi ích quốc gia. Hàng hoá nông sản xuất khẩu của Việt Nam hiện nay chủ yếu là nguyên liệu thô và sản phẩm sơ chế, vì vậy, sức cạnh tranh kém, người xuất khẩu bị ép giá thiệt thòi. 16
18. Trong thực tế mấy năm gần đây đã chứng tỏ điều đó, các mặt hàng nông sản trên thế giới đều có xu hướng “cung lớn hơn cầu”, giá giảm. Để nâng cao cạnh tranh, cũng nhươ hạn chế sự giao động về giá cả thì không còn con đường nào khác là phải đổi mới cơ cấu xuất khẩu theo hướng tăng cường xuất khẩu các mặt hàng tinh chế, giảm dần sản phẩm thô và sản phẩm sơ chế. Thứ năm, sự phát triển của thương mại quốc tế ngày càng mở rộng về mức độ, phạm vi, phương thức cạnh tranh với nhiều công cụ khác nhau nhươ: chất lượng, giá cả, bao bì, mẫu mã, điều kiện giao hàng, thanh toán các dịch vụ sau bán hàng đòi hỏi xuất khẩu các mặt hàng phải linh hoạt để thích ứng. Cuối cùng, sự phát triển các quan hệ kinh tế quốc tế mỗi quốc gia đều tham gia vào các hiệp ơước, hiệp hội khu vực và quốc tế yêu cầu các nước đang phát triển nhươ Việt Nam phải có sự chuyển biến nhanh chóng trong thương mại quốc tế, mà nội dung quan trọng là phải chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu. Bởi những yếu tố khách quan cũng nhươ chủ quan, có thể nhìn nhận trong thời gian này, kinh tế thế giới và khu vực vẫn đang ở trong chu kỳ suy thoái, thậm chí dường nhươ ở đáy của chu kỳ này. Do vậy, những nỗ lực gia tăng sản lượng đã không đủ bù đắp lại thiệt hại về giá cả trên thị trường thế giới. Chúng ta không thể phát triển đất nước dựa vào xuất khẩu những gì hiện có và nhập khẩu những gì cần thiết, đã đến lúc đòi hỏi phải có chất lượng lâu dài về cơ cấu xuất khẩu hàng hoá. 1.3. Những căn cứ có tính khoa học của việc xác định cơ cấu xuất khẩu 1.3.1. Chủ nghĩa trọng thương (Mercantisme) Chủ nghĩa trọng thương cho rằng một nước trở nên giàu có và hùng mạnh là nhờ đẩy mạnh xuất khẩu. Nhưng xuất khẩu không phải là để nhập khẩu mà để thu về 17
19. vàng bạc và đá quý, coi đó là tài tài sản duy nhất. Thomas Mun (1571 - 1641) là người đại diện điển hình nhất của quan điểm trên. Trong cuốn sách: “Kho bạc nước Anh qua thương mại quốc tế” ông đã lớn tiếng đòi cấm xuất khẩu vàng, bạc và đá quý. Mặt khác, phải tăng cường vai trò của Nhà nước đối với nhập khẩu. Xuất phát từ quan điểm trên, vàng, bạc, đá quý bị gạt ra ngoài cơ cấu xuất khẩu. 1.3.2. Quan điểm của Adam Smith (1723 - 1790) và học thuyết lợi thế tuyệt đối (Abosolite advantage) Lợi thế tuyệt đối chứng minh rằng: nước A sản xuất hàng X có lợi hơn nước B và ngược lại, nước B sản xuất hàng Y có hiệu quả hơn nước A. Vì vậy hai nước có thể sản xuất những mặt hàng mà mình có hiệu quả hơn đó và trao đổi cho nhau thì chắc chắn hai bên đều có lợi. Theo học thuyết lợi thế tuyệt đối thì cơ cấu xuất khẩu sẽ được hình thành trên cơ sở lợi thế tuyệt đối của hàng hoá. Song song với điều đó, A.Smith chủ trương tự do hoá thương mại tức là cơ cấu xuất nhập khẩu phải để bàn tay vô hình (Laissez faire) tự điều tiết. Với học thuyết lợi thế tuyệt đối này A.Smith hoàn toàn đối nghịch với quan điểm xuất nhập khẩu của phái trọng thương. 1.3.3. Mô hình David Ricardo và học thuyết lợi thế so sánh (Comperative advantage). Mô hình Ricardo là mô hình đơn giản nhưng có thể giải đáp một cách khoa học hai vấn đề: cơ sở phát sinh và lợi ích của nền thương mại quốc tế và mô hình của nền thương mại đó. Theo mô hình này các nước sẽ lựa chọn việc xuất khẩu những hàng hoá mà trong nước sản xuất tương đối có hiệu quả và ngược lại, nhập khẩu những 18
20. hàng hoá mà trong nước sản xuất ra tương đối kém hiệu quả. Ví dụ, hai nước A và B đều sản xuất và tiêu thụ hai hàng hoá X và Y giống nhau. Nếu hao phí lao động để sản xuất ra 1 đơn vị hàng hoá X và Y ở nước A là ax và ay, thì ở nước B là bx và by.Ta sẽ có tương quan năng suất của X so với Y ở hai nước là: ax/ay và bx/by. Nếu ax/ay < bx/by, tức là năng suất của X so với Y ở nước A cao hơn ở nước B và do vậy nước A sẽ chọn sản xuất X để đổi Y từ nước B và ngược lại nước B sẽ sản xuất Y để đổi lấy X từ nước A. Việc lựa chọn cơ cấu xuất nhập khẩu như trên sẽ đảm bảo cho cả hai bên đều có lợi qua trao đổi trong ngoại thương, vừa thúc đẩy chuyên môn hoá quốc tế để nước nào cũng có thể sản xuất quy mô lớn , vừa tạo khả năng lựa chọn lớn hơn cho người tiêu dùng ở cả hai nước. 1.3.4. Mô hình ngoại thương của học thuyết Heckscher - Ohlin (H - O). Mô hình này chứng minh rằng lợi thế so sánh chịu ảnh hưởng của các mối quan hệ tương hỗ giữa các tài nguyên của đất nước, tức là sự phong phú của các yếu tố sản xuất và công nghệ sản xuất chi phối cường độ tương đối mà các yếu tố sản xuất khác nhau được dùng để sản xuất ra các hàng hoá khác nhau. Nội dung cơ bản của học thuyết này là một nước có nguồn cung của một tài nguyên nào đó tương đối lớn hơn so với nguồn cung của các tài nguyên khác thì được gọi là phong phú về nguồn tài nguyên đó, và sẽ có xu hướng sản xuất các hàng hoá sử dụng nhiều tài nguyên phong phú đó nhiều hơn. Nói một cách khác, các nước có xu hướng xuất khẩu các hàng hoá có hàm lượng về các yếu tố mà trong nước có nguồn cung cấp dồi dào. Mặc dù qua thực nghiệm quan điểm cho rằng những khác biệt về sự phong phú của các yếu tố sản xuất giữa các nước quyết định cơ cấu ngoại thương nói chung không 19
21. khớp với thực tế nhưng mô hình H - O vẫn có tác động tích cực đến việc nghiên cứu vai trò tái thu nhập của ngoại thương. Các học thuyết ngoại thương được tóm lược trên đây đều có quan hệ đến việc giải quyết cơ cấu xuất nhập khẩu về mặt định tính. Song trong thực tế cơ cấu xuất nhập khẩu của một nước còn phải đối mặt với cung cầu tương đối cuả thị trường thế giới. Chính cung cầu tương đối đó quyết định giá tương đối giữa xuất khẩu và nhập khẩu của một nước, tức là điều kiện thương mại. Nên các yếu tố khác như nhau thì điều kiện thương mại của một nước tăng sẽ làm cho phúc lợi của nước đó giảm. Trong một phạm vi nhất định việc cải tiến cơ cấu xuất nhập khẩu sẽ tác động đến điều kiện thương mại. 1.4. Những yếu tố ảnh hưởng đến sự đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu ở Việt Nam. 1.4.1. ảnh hơưởng của tự do hoá thương mại đối với hoạt động xuất khẩu hàng hoá ở Việt Nam. Trước hết, chúng ta phải hiểu được nội dung của xu thế tự do hoá thương mại là gì? và nó ảnh hưởng như thế nào đối với nền kinh tế?. Tự do hoá thương mại là xu thế bắt nguồn từ quá trình quốc tế hoá đời sống kinh tế thế giới với cấp độ toàn cầu hoá và khu vực hoá. Khi lực lượng sản xuất phát triển vượt ra ngoài phạm vi biên giới của mỗi quốc gia, sự phân công lao động quốc tế phát triển cả về bề rộng và bề sâu, hầu hết các quốc gia chuyển sang xây dựng mô hình “kinh tế mới” với việc khai thác ngày càng triệt để lợi thế so sánh của mỗi nước. Tự do hoá thương mại đều đơưa lại lợi ích cho mỗi quốc gia dù ở trình độ phát triển có khác nhau và nó phù hợp với xu thế phát triển chung của nền văn minh nhân loại. 20
22. Nội dung của tự do hoá thương mại là Nhà nước áp dụng các biện pháp cần thiết để từng bước giảm thiểu những trở ngại trong hàng rào thuế quan và hàng rào phi thuế quan trong quan hệ mậu dịch quốc tế nhằm tạo điều kiện thuận lợi hơn cho việc phát triển các hoạt động thương mại quốc tế cả về bề rộng lẫn bề sâu. Đươơng nhiên, tự do hoá thương mại trước hết nhằm thực hiện việc mở rộng quy mô xuất khẩu của mỗi nước cũng nhươ đạt tới điều kiện thuận lợi hơn cho hoạt động nhập khẩu. Kết quả của tự do hoá thương mại là hàng hoá, công nghệ nước ngoài cũng nhươ những hoạt động dịch vụ quốc tế được xâm nhập dễ dàng vào thị trường nội địa đồng thời việc xuất khẩu hàng hoá và dịch vụ ra nước ngoài cũng thuận lợi hơn. Điều đó có nghĩa là cần phải đạt tới một sự hài hoà giữa tăng cường xuất khẩu với nới lỏng nhập khẩu. Quá trình tự do hoá gắn liền với những biện pháp có đi có lại trong khuôn khổ pháp lý giữa các quốc gia. Bên cạnh đó, thị trường mở rộng, sự cạnh tranh diễn ra gay gắt khi mà sự tương đồng về cơ cấu xuất khẩu trong khu vực diễn ra càng ngày càng cao. Chính điều này sẽ là động lực thúc đẩy cải tiến cơ cấu kinh tế cũng nhươ cơ cấu xuất khẩu, nếu không sẽ tự loại mình ra khỏi “cuộc chiến”. Mặt khác, chính xu thế này tạo ra một môi trường khách quan để thu hút đầu tươ, khắc phục tình trạng thiếu vốn, công nghệ kém là những vấn đề tồn tại thường trực trong nền kinh tế Việt Nam. Trong thương mại quốc tế, ba yếu tố chủ yếu quyết định thắng lợi trên thương trường: - Sự cạnh tranh của hàng hoá. - Sức mạnh và sự năng động sáng tạo của doanh nghiệp 21
23. - Hệ thống luật pháp, chính sách thương mại được hình thành vừa phù hợp với thông lệ quốc tế, vừa thích hợp với hoàn cảnh đất nước, làm công cụ đắc lực cho đàm phán mở cửa thị trường, giảm bớt khó khăn, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp khai thác từng lợi thế nhỏ để hoạt động có kết quả trên thương trường. * Về sức cạnh tranh của hàng hoá: Cần lơưu ý một điều là chúng ta phải bán cái thế giới cần mua chứ không phải thế giới phải mua những gì mà chúng ta bán. Do đó, tính cạnh tranh quyết liệt để chiếm lĩnh thị phần sản phẩm trên thị trường, sự đòi hỏi rất cao về chất lượng hàng hoá và vòng đời sản phẩm. Sẽ hoàn toàn sai lầm khi cho rằng chỉ có doanh nghiệp xuất khẩu mới quan tâm đến thị trường kinh tế thế giới, vì rằng một khi các rào cản thuế quan bị dỡ bỏ theo các cam kết quốc tế, hàng hoá bên ngoài sẽ tràn vào, đẩy các doanh nghiệp sản xuất hàng tiêu dùng trong nước vào thế hoàn toàn bị động. Kinh tế thế giới hiện nay với một thực trạng là sức “cung” về sản phẩm thường vượt quá “cầu”, vì thế sản phẩm hàng hoá muốn tiêu thụ được phải luôn có xu hướng ngày càng rẻ, mẫu mã đẹp và có tính sáng tạo, nhất là kinh tế thế giới đang chiếm tỷ trọng cao trong giá thành sản phẩm. Theo đánh giá của WEF, năng lực cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam năm 1999 là 48/53, năm 2000 là 49/59, năm 2001 là 62/75, điều đó nói lên sức cạnh tranh của hàng hoá Việt Nam trên thị trường thế giới còn rất kém, đặc biệt là trên những thị trường đòi hỏi chất lượng cao nhươ Tây Âu, Bắc Mỹ, Nhật Bản * Về khả năng của doanh nghiệp. 22
24. Do doanh nghiệp là chủ thể trực tiếp của hội nhập kinh tế với thế giới (ngoài hai chủ thể Nhà nước và dân cươ) nên doanh nghiệp sẽ là đối tượng đặc biệt quan trọng chịu tác động của những cơ hội và thách thức đến với quốc gia mình. Khi nghiên cứu và đánh giá khả năng cạnh tranh của một doanh nghiệp, các nhà kinh tế cho rằng phải xem xét khả năng cạnh tranh trên thương trường và phải theo quan điểm phân tích cạnh tranh động. Năng lực cạnh tranh của một doanh nghiệp phụ thuộc vào một “chùm” yếu tố, có thể phân chia thành 17 yếu tố nhươ sau: • Giá • Chất lượng sản phẩm • Mức độ chuyên môn hoá sản phẩm • Năng lực nghiên cứu và phát triển sản phẩm • Năng lực nghiên cứu thị trường • Khả năng giao hàng và giao hàng đúng hạn • Mạng lươới phân phối • Dịch vụ sau bán • Liên kết với các đối tác nước ngoài • Sự tin tưởng của khách hàng • Sự tin cậy của nhà sản xuất • Tổ chức sản xuất • Kỹ năng của nhân viên • Loại hình doanh nghiệp • Sự hỗ trợ của Chính phủ • Năng lực tài chính 23
25. • Các yếu tố khác. Do trình độ phát triển chung của nền kinh tế, các doanh nghiệp ở các nước đang phát triển (nhất là đối với những ngành công nghiệp non trẻ) trong điều kiện hội nhập vào thị trường khu vực và thế giới còn bộc lộ nhiều yếu kém. Đó là những yếu kém về khả năng cạnh tranh do chất lượng sản phẩm kém, giá thành cao, sản phẩm khó tiêu thụ. Những doanh nghiệp sản xuất thuộc ngành công nghiệp non trẻ đòi hỏi phải có công nghệ tiên tiến, vốn đầu tươ lớn và thời gian thu hồi vốn dài. Chất lượng và giá thành của sản phẩm sản xuất ra để tiêu thụ trong nước hoặc xuất khẩu ra nước ngoài quyết định tính cạnh tranh, khả năng sống còn và phát triển của doanh nghiệp. Bởi vậy, việc thực hiện CEPT/AFTA cũng đồng thời với việc nâng cao chất lượng và hạ giá thành sản phẩm nhằm tăng tính cạnh tranh trên thị trường. * Về hệ thống chính sách kinh tế thương mại Chính sách thương mại ngày càng có tầm quan trọng hơn, cho phép nâng cao năng lực cạnh tranh, vừa mở rộng vừa củng cố vị trí của mỗi mặt hàng, và thị trường phát triển. Hệ thống chính sách kinh tế thương mại được hình thành một mặt phải đáp ứng được các nguyên tắc nền tảng của WTO, nhươ là một chuẩn mực chung trên quốc tế, mặt khác có tác dụng hỗ trợ đàm phán mở cửa thị trường, là chỗ dựa cho hàng hoá dịch vụ và thương nhân. Thời gian hoàn thành các nghĩa vụ đã cam kết của các nước trong AFTA không còn nhiều, do đó, Chính phủ cần đẩy nhanh thực hiện những biện pháp bảo hộ nhươ bằng các chính sách thuế, phi thuế; đồng thời đầu tươ mới các thiết bị công nghệ tiên tiến, hỗ trợ vốn bằng các nguồn vốn ưu đãi để nâng đỡ sự phát triển của các doanh nghiệp, tiến hành cải tiến cơ chế quản lý, tạo môi trường kinh doanh thông thoáng cho các doanh nghiệp hoạt động ở cả lĩnh vực 24
26. sản xuất và thương mại. Có thể nói, chất lượng thúc đẩy xuất khẩu - là sự lựa chọn của hầu hết các nước đang phát triển hiện nay - xét về mặt ngắn hạn, là sự kết hợp giữa các chính sách đẩy mạnh xuất khẩu và bảo hộ mậu dịch có lựa chọn. Cho tới nay, hệ thống chính sách này đang còn rất nhiều bất cập, kỹ thuật xây dựng còn thô sơ, việc phối hợp thực hiện giữa các bộ, các cấp, các ngành chưa đồng bộ. Đặc biệt, những biện pháp chính sách tạo lợi thế cho kinh tế thương mại nước nhà lại chưa có. Chính vấn đề này sẽ gây bất lợi cho các mặt hàng xuất khẩu trong điều kiện tự do hoá thương mại. Tự do hoá thương mại là một quá trình tất yếu. Trong quá trình đó, chúng ta vừa có những thuận lợi, vừa phải đương đầu với những thách thức nghiệt ngã, mà chìa khoá thành công để vượt qua tất cả trở ngại là sức cạnh tranh của hàng hoá nói chung và hàng xuất khẩu nói riêng. Hiểu rõ vấn đề, từ đó Nhà nước, doanh nghiệp có những chính sách cụ thể, khai thác lợi thế sẵn có cũng nhơư do quá trình này đem lại một cách hợp lý tạo nên sức mạnh tổng hợp trong cạnh tranh. 1.4.2. Những nhân tố ảnh hưởng đến việc đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu. Thực tế, hoạt động xuất khẩu thời gian qua cho thấy cần thiết phải có sự đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam trong điều kiện hiện nay. Tuy nhiên, thay đổi ra sao, làm thế nào để thay đổi có cơ sở khoa học và có tính khả thi chứ không phải dựa trên suy nghĩ chủ quan. Một trong những căn cứ đó là phải dựa vào nghiên cứu các nhân tố khách quan, chủ quan ảnh hưởng đến sự biến đổi cơ cấu hàng xuất khẩu. a. Các yếu tố khách quan ảnh hưởng đến việc đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu. 25
27. Đó là những yếu tố sẵn có, tác động đến quá trình chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu mà ta chỉ có thể phát huy hay phải chấp nhận nó. * Điều kiện tự nhiên của đất nước. Bao gồm: Tài nguyên thiên nhiên, điều kiện khí hậu, vị trí địa lý - đây là những yếu tố đầu vào quan trọng trong sản xuất hàng hoá. Các nước có nền công nghiệp non trẻ, lạc hậu thì yếu tố này có ảnh hưởng lớn đến hoạt động xuất khẩu. Các quốc gia cần phải sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên vì đây là loại yếu tố có khả năng cạn kiệt, đồng thời bảo vệ môi trường và một số nguồn tài nguyên không có khả năng tái sinh. Việt Nam có vị trí địa lý thuận lợi, nằm trên các đường hàng không và hàng hải quốc tế quan trọng. Hệ thống cảng biển là cửa ngõ không chỉ cho nền kinh tế Việt Nam mà cả các quốc gia láng giềng, đặc biệt là vùng Tây Nam Trung Quốc, Lào, Đông Bắc Thái Lan. Vị trí thuận lợi tạo khả năng phát triển hoạt động trung chuyển, tái xuất và chuyển khẩu các hàng hoá của đất nước qua các khu vực lân cận, đồng thời đó cũng là tài nguyên vô hình để đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam. * Điều kiện kinh tế - xã hội. Bao gồm: Số lượng dân số, trình độ và truyền thống văn hoá, mức sống và thị hiếu dân cươ, nhu cầu thị trường, lợi thế đi sau về khoa học công nghệ đây có thể vừa là hạn chế phát triển, vừa là lợi thế cạnh tranh quan trọng của các nước đang phát triển để thúc đẩy xuất khẩu. Ví dụ, những sản phẩm có hàm lượng lao động cao nhươ hàng thủ công, hàng may mặc, hàng điện tử là loại sản phẩm có lợi thế cạnh tranh của các nước đang phát triển đông dân nhươ Việt Nam, Trung Quốc trên thị trường quốc tế. Các nước NICs Đông á, ASEAN đa thành công nhờ tận dụng tốt lợi 26
28. thế này. Tuy vậy, trong quá trình phát triển, lợi thế này có thể mất đi do giá nhân công ngày càng cao, do đó, các nước này cần chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu kịp thời khi yếu tố lợi thế này bị mất đi. * Quan hệ thương mại và chính sách của các nước nhập khẩu hàng hoá của Việt Nam. Quan hệ chính sách ngoại giao, quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước trên thế giới là nhân tố quan trọng để mở cửa thị trường, tăng cường hợp tác toàn diện nhiều mặt và đặc biệt tăng trưởng khối lượng hàng hoá xuất nhập khẩu với các nước. Đồng thời cũng là một nhân tố góp phần tạo sự chuyển dịch nhanh trong cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam. Lần đầu tiên trong lịch sử nước ta đã có quan hệ ở mức độ khác nhau với tất cả các nước láng giềng trong khu vực, với hầu hết các nước lớn, các trung tâm kinh tế chính trị, các tổ chức tài chính, tiền tệ quốc tế để có cơ hội đẩy mạnh xuất khẩu. Gần đây, chúng ta đã ký kết Hiệp định thương mại song phương Việt Nam - Hoa Kỳ, điều dễ dàng nhận thấy được khi hiệp định được phê chuẩn và có hiệu lực thì cơ hội mới mà hàng xuất khẩu của Việt Nam được hưởng là việc giảm mức thuế nhập khẩu từ mức trung bình hiện nay khoảng 40% xuống mức thuế MFN, trung bình 3%. Nếu Việt Nam không hưởng quy chế này thì hàng Việt Nam vào Mỹ phải chịu thuế suất cao, sẽ kém cạnh tranh, thậm chí không xuất khẩu được. Ngoài hàng rào thuế quan, còn có các hàng rào phi thuế quan nhươ hạn ngạch, giấy phép, xuất xứ hàng hoá Tuy nhiên, Việt Nam cũng gặp phải những thách thức nhươ: với thị trường Mỹ, sự đa dạng về nhu cầu cũng nhươ một mặt hàng có nhiều nước tham gia, điều này khiến hàng xuất khẩu của Việt Nam khi vào thị trường Mỹ vẫn phải 27
29. cạnh tranh quyết liệt với hàng Trung Quốc, của các nước ASEAN cũng đang được hưởng quan hệ thương mại bình thường trước đó ở Mỹ. Để xuất khẩu vào thị trường Mỹ cần phải tìm hiểu, nắm vững hệ thống quản lý xuất nhập khẩu, hệ thống pháp luật về thương mại vô cùng rắc rối và phức tạp của thị trường này. b. Các nhân tố chủ quan. Là những nhân tố tác động đến quá trình chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu mà ta có thể điều chỉnh nhươ: * Nhận thức về vai trò, vị trí của xuất khẩu và định hướng chính sách phát triển xuất khẩu hàng hoá của Chính phủ. Trong xuất khẩu các hàng hoá, các nước đều xuất phát từ các lợi thế vốn có và biết tạo ra lợi thế mới trên cơ sở đổi mới chính sách, khoa học công nghệ, vốn đầu tươ và thị trường. Trong đó, yếu tố chính sách và khoa học công nghệ có ý nghĩa quyết định, tạo nên những động lực và xung lực cho sự phát triển. Bởi vậy, hoạt động xuất khẩu trước hết phụ thuộc vào nhận thức tình hình và đường lối chính sách đẩy mạnh xuất khẩu với lộ trình phù hợp của Chính phủ. ở Việt Nam, từ lâu Đảng và Nhà nước đã nhận thức rõ vai trò, vị trí của xuất khẩu trong nền kinh tế thị trường. Đươờng lối này một lần nữa được khẳng định trong văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng Cộng sản Việt Nam: “Đẩy mạnh xuất khẩu, coi xuất khẩu là hướng ơưu tiên và là trọng điểm của kinh tế đối ngoại. Tạo thêm các mặt hàng xuất khẩu chủ lực. Nâng cao sức cạnh tranh của hàng xuất khẩu trên thị trường. Giảm tỷ trọng sản phẩm thô và sơ chế, tăng tỷ trọng sản phẩm chế biến sâu và tinh trong hàng xuất khẩu. Tăng nhanh xuất khẩu dịch vụ. Nâng cao tỷ trọng phần giá trị gia tăng trong giá trị hàng xuất khẩu Giảm dần 28
30. nhập siêu, ơưu tiên nhập khẩu để phát triển sản xuất phục vụ xuất khẩu. Hạn chế nhập hàng tiêu dùng chưa thiết yếu. Có chính sách bảo hộ hợp lý sản xuất trong nước. Điều chỉnh cơ cấu thị trường để vừa hội nhập khu vực, vừa hội nhập toàn cầu, xử lý đúng đắn lợi ích giữa nước ta với các đối tác”. Thực hiện đường lối đúng đắn trên, Nhà nước đã từng bước hoàn thiện chính sách để phát triển xuất khẩu: - Chuyển từ mô hình Nhà nước độc quyền ngoại thương sang tự do hoá ngoại thương, thông qua chính sách mở rộng đối tượng kinh doanh xuất nhập khẩu. Các đơn vị chuyên kinh doanh xuất nhập khẩu được Nhà nước thành lập, thừa nhận, được đăng ký kinh doanh những mặt hàng mà Nhà nước không cấm. Các đơn vị sản xuất không phân biệt thành phần kinh tế, có đăng ký kinh doanh được quyền trực tiếp xuất khẩu hàng hoá làm ra và nhập nguyên liệu phục vụ sản xuất. - Nhà nước thu hẹp số lượng các mặt hàng xuất khẩu có điều kiện, tăng dần số lượng mặt hàng được tự do xuất nhập khẩu. Thực hiện các chính sách khuyến khích hàng xuất khẩu nhơư cho vay vốn để thu gom, sản xuất hàng xuất khẩu, hưởng thuế suất ưu đãi - Tuy nhiên, việc cụ thể hoá chính sách của các Bộ, các ngành có liên quan còn chậm, sự phối hợp của các cơ quan Nhà nước không ăn khớp, hoàn thuế còn chậm khiến cho các doanh nghiệp phải bù lỗ khi vay vốn * Quy hoạch và kế hoạch phát triển hàng xuất khẩu. Chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước chỉ là định hướng chiến lược, còn khả năng thực thi chính sách phụ thuộc vào quy hoạch, kế hoạch phát triển trong từng thời kỳ. Thực tế ở Việt Nam, do chậm trễ trong việc xây dựng triển khai quy 29
31. hoạch, kế hoạch phát triển xuất nhập khẩu, cũng nhơư hạn chế về “tầm nhìn” dẫn đến bị động, lúng túng trong xử lý các mối quan hệ cụ thể với ASEAN, APEC, EU, Mỹ, WTO. Cần phải thấy, mục đích cuối cùng của Việt Nam là hội nhập với các nước công nghiệp phát triển trên thị trường thế giới, còn hội nhập với thị trường, với khu vực nào đó chỉ là bước đệm để chúng ta học hỏi, rút kinh nghiệm và hoà nhập nhanh chóng. Về cơ bản, cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam hiện nay dựa trên nền tảng xuất khẩu những gì hiện có chứ không phải xuất khẩu những gì thị trường thế giới cần. Bởi vậy, phải quy hoạch lựa chọn mặt hàng xuất khẩu chủ lực với từng thời kỳ. Xác định thị trường trọng điểm với từng mặt hàng để có kế hoạch phát triển nguồn hàng, thu mua và chế biến hợp lý, đồng bộ. * Khả năng và điều kiện sản xuất các mặt hàng trong nước ảnh hưởng tới chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu. Điều kiện và khả năng sản xuất các mặt hàng trong nước là nhân tố có tính quyết định để chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu, hay nói một cách cụ thể hơn, đó là điều kiện cần trong quá trình chuyển dịch cơ cấu. Trong xu thế hiện nay, các mặt hàng tinh chế có lợi thế hơn so với xuất khẩu nguyên liệu thô, sơ chế. Nhưng không phải dễ dàng thực hiện điều đó, vì nó phụ thuộc rất nhiều vào thực lực của một nền kinh tế (Trình độ người lao động trong cả quá trình sản xuất, thu gom, vận chuyển, bảo quản đến chế biến sản phẩm; trình độ công nghệ và kỹ thuật chế biến ). Sau nhiều năm phát triển liên tục, nền sản xuất của Việt Nam đã có sự phát triển đáng kể, công nghệ mới được sử dụng nhiều nơi, tay nghề của người lao động được nâng cao phù hợp với hoàn cảnh mới. Tuy nhiên, 30
32. nhìn tổng thể, các đơn vị sản xuất còn thiếu vốn, công nghệ về cơ bản còn lạc hậu, chưa thoả mãn với nhu cầu ngày một tăng của khách hàng nước ngoài. * Khả năng xúc tiến thị trường xuất khẩu ở tầm vĩ mô và vi mô. Chuyển dịch cơ cấu không chỉ dừng lại ở chỗ chúng ta đã có được những mặt hàng mà thị trường thế giới cần, mà điều quan trọng là những mặt hàng đó phải được tiêu thụ tại những thị trường cần thiết. Mặt khác, trong điều kiện hiện nay, xu hướng sản xuất ngày càng tăng, thương mại trong nước cũng nhươ quốc tế mở rộng, khối lượng hàng hoá được đươa vào lươu thông càng nhiều. Để tiêu thụ khối lượng hàng đồ sộ ấy đòi hỏi phải tiến hành xúc tiến thị trường trong nước và xuất khẩu. Cùng với sự phát triển của sản xuất và lươu thông, vai trò xúc tiến thương mại ngày càng trở nên quan trọng. Trong bối cảnh hàng hoá cung vượt cầu trên thị trường thì giới hạn hoạt động xúc tiến thương mại đóng vai trò quyết định trong việc tiêu thụ hàng hoá xuất khẩu, đồng thời cũng đóng vai trò làm tăng tốc độ chuyển dịch cơ cấu. Xúc tiến thương mại tầm vĩ mô là do Chính phủ và các bộ ngành liên quan nhằm thiết lập mối quan hệ ngoại giao, quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước về mặt pháp lý, cung cấp thông tin về thị trường trong nước, ngoài nước cho các doanh nghiệp về môi trường pháp luật, chính sách thương mại, các rào cản hạn ngạch, thuế quan, phi thuế quan; tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp tham quan, khảo sát thị trường để thực hiện xuất khẩu. Xúc tiến thị trường tầm vi mô do các doanh nghiệp thực hiện nhằm tham quan, khảo sát, nghiên cứu thị trường, trực tiếp đàm phán và ký kết các hợp đồng xuất khẩu. Về mặt này, các doanh nghiệp phải chủ động tìm kiếm thông tin, thăm dò thị trường và 31
33. lựa chọn đối tác, xác định giá và các điều kiện cụ thể về giao dịch, mua bán, thanh toán. Xúc tiến trên tầm vĩ mô và vi mô có quan hệ chặt chẽ, tác động bổ sung cho nhau. Trong đó, xúc tiến trên tầm vĩ mô là tiền đề, điều kiện để thực hiện xúc tiến thị trường của các doanh nghiệp. Ngược lại, xúc tiến thị trường của các doanh nghiệp tăng cường khả năng xúc tiến, nâng cao uy tín của đất nước, tạo điều kiện hoàn thiện xúc tiến vĩ mô. ở Việt Nam, hoạt động xúc tiến thương mại được đánh giá là yếu cả về vĩ mô lẫn vi mô. Đây cũng là một trong những nguyên nhân hạn chế hiệu quả xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam trên thị trường quốc tế. * Tổ chức điều hành xuất khẩu hàng hoá của Chính phủ và các Bộ có liên quan. Mọi người đều thừa nhận rằng hoạch định đường lối chính sách và tổ chức thực hiện thành công xuất khẩu là vấn đề quan trọng của mỗi quốc gia, nhất là những nước đang thực thi chiến lược hướng ngoại nhươ Việt Nam. Tổ chức điều hành xuất khẩu là việc xác định các mặt hàng được phép xuất khẩu theo hạn ngạch hay tự do, xác định đầu mối xuất khẩu, phân chia hạn ngạch, đề ra các chính sách khuyến khích xuất khẩu, điều chỉnh tiến độ xuất khẩu theo kế hoạch đặt ra. Sự thành công của điều hành xuất khẩu các mặt hàng nông sản phụ thuộc vào: • Dự báo dài hạn về cung cầu các mặt hàng nông sản trên thị trường quốc tế • Thông tin về các đối thủ cạnh tranh trong xuất khẩu các mặt hàng nông sản của Việt Nam • Chính sách xuất khẩu và các biện pháp của các đối thủ cạnh tranh • Thông tin về các nước nhập khẩu hàng hoá của Việt Nam 32
34. • Tình hình sản xuất, thu gom, chế biến các mặt hàng nông sản trong từng thời kỳ ở thị trường nội địa • Sự biến động giá cả và xu hướng của thị trường thế giới và các thông tin khác. ở Việt Nam, việc điều hành xuất khẩu do Chính phủ, các Bộ, các ngành thực hiện, trong trường hợp cần thiết, Nhà nước có thể thành lập Uỷ ban riêng, chúng ta đã học hỏi nhiều điều thông qua tổ chức điều hành xuất khẩu gạo thời kỳ vừa qua. Chương 2 Thực trạng xuất khẩu và chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu Việt Nam trong thời gian qua 2.1. Tổng quan tình hình xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam trong giai đoạn 1991 - 2003. Nhờ chính sách đổi mới đa phương hoá các quan hệ kinh tế và thực hiện chủ trương khuyến khích xuất khẩu của Đảng và Nhà nước, trong hơn 10 năm qua, đặc biệt là từ năm 1991 đến nay, hoạt động xuất khẩu của Việt Nam đã có những bước tiến quan trọng. Tính đến nay, Việt Nam đã có quan hệ buôn bán với 182 nước và vùng lãnh thổ thuộc hầu khắp các châu lục trên thế giới, trong khi vào thời điểm trước năm 1990 con số này chỉ dừng ở 40 nước; kí hiệp định thương mại với 81 nước và đã có thoả thuận về đối xử tối huệ quốc (MFN) với 76 nước và vùng lãnh thổ. Từ chỗ chỉ xuất khẩu vài nguyên liệu thô thì nay chủng loại xuất khẩu hàng hoá đã đa dạng hơn, thị trường xuất khẩu được mở rộng hơn, tỉ trọng hàng đã qua chế biến tăng khá nhanh. Đặc biệt trong nhiều năm liền, xuất khẩu đã trở thành động lực chính của tăng trưởng GDP, là đầu ra quan trọng cho nhiều ngành kinh tế và góp phần không nhỏ vào quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp 33
35. hoá - hiện đại hoá. Trong bài viết này, giai đoạn 1991 - 2003 xin được chia thành ba giai đoạn khác nhau, mỗi giai đoạn đánh dấu một “bước” phát triển của hoạt động xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam. Nguồn: Tổng cục Thống kê: Niên giám Thống kê 2002, Báo cáo của Bộ Thương mại 2.1.1. Giai đoạn 1991 - 1995 Trong thời gian này, kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam đã tăng với tốc độ khá cao, bình quân đạt trên 27%/năm, gấp hơn ba lần tốc độ tăng bình quân của tổng sản phẩm quốc nội (GDP) trong cùng thời gian. Đặc biệt trong những năm 1994, 1995 sau khi Mỹ xoá bỏ cấm vận ở Việt Nam, kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam tăng mạnh, đạt xấp xỉ 35%. Giá trị kim ngạch xuất khẩu trong 5 năm 1991 - 1995 là 17,16 tỷ Rúp - USD, tăng 144% so với 7,03 tỷ Rúp - USD của thời kì 1986 - 1990. Đây là một thành tích lớn bởi đây là thời kì chuyển đổi đầy khó khăn đối với hoạt động xuất khẩu của Việt Nam do bị mất thị trường truyền thống là Liên Xô cũ và các nước XHCN Đông Âu. Kim ngạch xuất khẩu năm 1991 giảm tới 13,2% so với năm 1990. Từ năm 1991, hoạt động xuất khẩu của Việt Nam tăng mạnh về cả số lượng và chất lượng. Một số mặt hàng xuất khẩu quan trọng đã hình thành và phát triển nhanh chóng. Đó là dầu thô, nông sản, giày dép, dệt may.Việt Nam đã bắt đầu xuất khẩu dầu thô vào những năm 1989 với số lượng 1,5 triệu tấn, đến năm 1991 là gần 4 triệu tấn và cả thời kì 1991 - 1995 đã xuất khẩu hơn 30 triệu tấn. Gạo cũng bắt đầu được xuất khẩu với khối lượng lớn vào những năm 1989 (1,42 triệu tấn) nhưng chỉ tới những năm 1991 - 1995 thì vị trí của gạo trong cơ cấu xuất khẩu mới được khẳng 34
36. định. Cà phê cũng có những bước tiến vượt bậc. Năm 1990 ta mới xuất được 89,6 ngàn tấn, đến năm 1995 đã xuất khẩu được 186,9 ngàn tấn, tức là tăng hơn 2 lần. Kim ngạch xuất khẩu hàng may mặc cũng đạt 847 triệu USD vào năm 1995, gấp 5 lần kim ngạch năm 1991. Đặc biệt kim ngạch xuất khẩu giày dép và sản phẩm da đã tăng từ 10 triệu Rúp&USD vào năm 1991 lên 23 triệu Rúp&USD năm 1995, gấp 29 lần. 2.1.2. Giai đoạn 1996 - 2000 Ngay năm đầu tiên của thời kì 1996 - 2000 xuất khẩu đã vượt mức tăng bình quân đề ra. Kim ngạch xuất khẩu năm 1996 đạt 7,27 tỉ USD, tăng 33,39% so với 5,45 tỉ USD của năm 1995. Sang năm 1997, nền kinh tế tiếp tục ổn định và phát triển nên kim ngạch đã đạt 9,185 tỉ USD, tăng 26,34% so với năm 1996. Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi nhơư Mỹ bỏ cấm vận thương mại với Việt Nam, chúng ta đã kí tắt được hiệp định sửa đổi về buôn bán hàng dệt may với EU cho giai đoạn 1998 - 2000, hoạt động xuất khẩu trong năm 1997 cũng gặp phải những khó khăn nhất định. Điểm bất lợi lớn nhất là cuộc khủng hoảng tài chính nổ ra ở các nước châu á, mà khởi đầu là ở Thái Lan, đồng thời giá cả của các loại nguyên liệu và sản phẩm thô dành cho xuất khẩu trên thị trường thế giới rất bất lợi. Trước tác động to lớn của khủng hoảng, mặc dù Chính phủ đã dành sự quan tâm đặc biệt và áp dụng khá nhiều biện pháp khuyến khích nhưng xuất khẩu chỉ tăng ở mức không đáng kể sau nhiều năm tăng trưởng với tốc độ cao. Kim ngạch xuất khẩu cả năm đạt 9,361 tỉ USD, bằng 91,8% kế hoạch đề ra và chỉ tăng 1,9% so với năm 1997. Đây là lần đầu tiên kể từ năm 1992 kim ngạch xuất khẩu tăng ở mức thấp. 35
37. Để đẩy mạnh xuất khẩu, Chính phủ đã có nhiều chính sách khuyến khích. Sau một thời gian ngắn, những chính sách này đã bắt đầu phát huy tác dụng. Năm 1999, kim ngạch xuất khẩu cả năm đã vượt chỉ tiêu đặt ra, tức là vượt qua mốc 10 tỉ USD và đạt 11,52 tỉ USD, tăng 18% so kim ngạch năm 1998, tốc độ tăng kim ngạch xuất khẩu cao gấp 5 lần tốc độ tăng trưởng kinh tế. Kết quả này, một mặt do xuất khẩu được đầu tươ đúng mức, mặt khác, kinh tế ở khu vực châu á đã có dấu hiệu phục hồi, tạo ra môi trường thuận lợi cho hoạt động xuất nhập khẩu. Năm 2000, nhịp độ tăng trưởng xuất khẩu đã tăng lên, chặn được đà giảm sút kéo dài liên tục trong 4 năm trước đó. Kim ngạch xuất khẩu năm 2000 đạt 14,5 tỷ USD, tăng 25,5% so với năm 1999, tương đương 3 tỷ USD. Nhươ vậy, có thể nói, nền kinh tế Việt Nam nói chung và hoạt động xuất khẩu của Việt Nam nói riêng trong giai đoạn 1996 - 2000 diễn ra hết sức phức tạp, đầy những biến động, và đó cũng là bầu không khí ảm đạm chung của nền kinh tế thế giới, đặc biệt là kinh tế khu vực châu á, với sự đổ vỡ hàng loạt của hệ thống dây chuyền tài chính - ngân hàng. Tuy nhiên, dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng và Nhà nước, hoạt động xuất khẩu đã có những dấu hiệu khởi sắc và quan trọng hơn cả là nền kinh tế Việt Nam đã “vượt cạn” thành công. 2.1.3. Giai đoạn 2001 - 2003. a. Năm 2001. Tổng kim ngạch xuất khẩu hàng hoá và dịch vụ đạt 17,5 tỉ USD, bằng 90,4% kế hoạch, tăng khoảng 5,1% so với năm 2000, trong đó: Xuất khẩu hàng hoá đạt 15,5 tỉ USD, bằng 90,1% kế hoạch, tăng khoảng 4,1% so với năm 2000. Trong đó xuất khẩu của các doanh nghiệp 100% vốn trong nước đạt 36
38. 8,352 tỉ USD, bằng 89,2% kế hoạch, tăng 9,2% và của các doanh nghiệp có vốn đầu tươ nước ngoài đạt 6,748 tỉ USD, bằng 91,2% kế hoạch, giảm 0,9% so với năm 2000. Năm 2001 tốc độ tăng trưởng xuất khẩu hàng hoá không đạt chỉ tiêu kế hoạch đề ra. Giá cả của nhiều hàng hoá trên thị trường thế giới giảm mạnh làm giá xuất khẩu của chúng ta bị giảm, nhươ là: hạt tiêu giảm 39,3%, cà phê 38%, dầu thô 17,5%, gạo 13,7%, giá gia công hàng dệt may giảm về giá trị hoặc kim ngạch xuất khẩu tăng nhưng lại tăng chậm hơn lượng hàng xuất khẩu. Tuy kim ngạch xuất khẩu tăng chậm, nhưng hoạt động xuất khẩu năm 2001 cũng đạt được một số thành tựu đáng lơưu ý: - Xuất khẩu của nhóm hàng hoá ngoài dầu thô là nhóm chịu tác động mạnh của cơ chế, chính sách cũng nhươ các giải pháp đơưa ra năm 2001, tăng trưởng tới 8,9% so với năm 2000. - Đa số các nông sản chủ lực đều được tổ chức tiêu thụ tốt, mức tăng trưởng khá về số lượng. - Kim ngạch của các nhóm hàng hoá khác có kim ngạch từ 30 triệu USD trở lên nhơư thực phẩm chế biến, sản phẩm sữa, đồ gỗ, đồ nhựa, đồ chơi trẻ em, hàng cơ khí lại có tốc độ tăng trưởng 27,6% - mức cao nhất từ trước đến nay, tỉ trọng nhóm hàng này trong tổng kim ngạch xuất khẩu đã tăng từ 21% năm 2000 lên tới 26% năm 2001. - Công tác tìm kiếm và mở rộng thị trường có nhiều tiến bộ. Số lượng các hợp đồng Chính phủ đã tăng lên. Công tác đàm phán để mở rộng thị trường được coi trọng, nhờ vậy thị trường truyền thống được mở rộng và số thị trường mới ngày càng tăng. 37
39. b. Năm 2002 Sau 8 tháng đầu năm gặp nhiều khó khăn, hoạt động xuất khẩu năm 2002 đã lấy lại được nhịp độ tăng trưởng mạnh trong những tháng cuối năm. Kim ngạch xuất khẩu năm 2002 đạt 16,7 tỉ USD, tăng 11,2% so năm 2001, đạt mục tiêu đề ra trong nghị quyết số 12/2001/NQ - CP ngày 02/11/2001 của Chính phủ (10 - 13%). Trong đó một số mặt hàng có tốc độ tăng trưởng khá là dệt may (39,3%), giày dép (19,7%), hàng thủ công mỹ nghệ (40,7%), sản phẩm gỗ (30%), cao su (61,4%), hạt điều (38%). Xuất khẩu năm 2002 có một số điểm đáng chú ý nhươ sau: Biểu 2: Tốc độ tăng trưởng luỹ kế năm 2002 - Khác với đồ thị giảm dần của năm 2001, tốc độ tăng trưởng luỹ kế trong năm 2002 có diễn biến tăng dần (sau 3 tháng - 12%, 6 tháng - 4,9%, 9 tháng +3,2%, 12 tháng +11,2%). Sự phục hồi diễn ra ở cả khu vực dầu thô và phi dầu thô, cả khu vực có vốn FDI và khu vực 100% vốn trong nước. Xuất khẩu các sản phẩm phi dầu thô tăng 12,9%, cao hơn mức tăng 8,7% của năm 2001. Khu vực có vốn đầu tươ nước ngoài tăng 25,3%, khu vực 100% vốn đầu tơư trong nước tăng 7,35% (tốc độ tương ứng của hai khối này năm 2001 là 11% và 7,7%). Đáng chú ý là tỉ trọng dân doanh trong khối xuất khẩu đã lên tới 25,2%, gần đuổi kịp tỉ trọng của các doanh nghiệp nhà nước (28,4%); phần còn lại là tỉ trọng của dầu thô và các doanh nghiệp FDI. - Cơ cấu hàng xuất khẩu có sự chuyển dịch tích cực. Tỷ trọng của nhóm hàng chế biến chủ lực (dệt may, giày dép, hàng điện tử và linh kiện máy tính, hàng thủ công mỹ nghệ, sản phẩm gỗ, sản phẩm nhựa, thực phẩm chế biến, cơ khí điện, đồ chơi) đạt 39% (năm 2001 là 36,3%), trong đó các mặt hàng có tốc độ tăng trưởng khá là dệt may, giày dép, sản phẩm gỗ, sản phẩm nhựa và hàng thủ công mỹ nghệ. Riêng 38
40. đóng góp của 2 nhóm hàng dệt may và giày dép đối với tăng trưởng chung đã là 7,2% (dệt may 5,2%, giày dép 2%). Về xuất khẩu nông sản, mặc dù giá vẫn thấp nhưng có tới 5 mặt hàng có lượng tăng là lạc nhân, cao su, hạt tiêu, hạt điều, chè. Điều này cho thấy thị trường tiêu thụ vẫn được đảm bảo, thị phần của ta đối với một số mặt hàng tiếp tục tăng. Hai mặt hàng gạo và cà phê lượng xuất khẩu nhưng nguyên nhân chính là do chuyển dịch cơ cấu kết hợp với tác động của hạn hán chứ không phải do thiếu thị trường. - Về thị trường, nét nổi bật của năm 2002 là xuất khẩu vào Mỹ tăng mạnh, cả năm đạt 2,42 tỉ USD, bằng hơn hai lần so với năm 2001. Tỉ trọng xuất khẩu sang Mỹ trong tổng kim ngạch đã tăng từ 7% lên 14,5% và riêng phần đóng góp đối với tốc độ tăng trưởng chung năm 2002 là 9%. Trong đó, mặt hàng dệt may có tốc độ tăng đột biến gấp hơn 20 lần (đạt 975 triệu USD), giày dép tăng 72%, thuỷ sản tăng 39,5%, sản phẩm gỗ tăng 2,5 lần, hàng thủ công mỹ nghệ 76%. Một số mặt hàng khác cũng có tốc độ tăng nhanh nhưng phần đóng góp chưa lớn do kim ngạch tuyệt đối nhỏ (nhươ rau quả chế biến, sản phẩm nhựa ). - So với các nước trong khu vực, tốc độ tăng trưởng của ta là tương đối khá, xuất khẩu của các nước trong khu vực nhìn chung đều có sự hồi phục so với năm 2001 nhưng mức độ không giống nhau. Xuất khẩu của Thái Lan và Malaixia năm 2002 tăng khoảng 6%, Đài Loan tăng 6,3%, Hàn Quốc tăng 8,2%, Philippin sau 9 tháng đã tăng 8,8%. Xuất khẩu của Singapo và Inđônêxia gần nhươ không tăng trưởng(1). Riêng xuất khẩu của Trung Quốc năm 2002 tăng tới 22,3% (năm 2001 tăng 6,8%) do sức cạnh tranh của hàng hoá Trung Quốc càng lớn khi gia nhập WTO. Tuy nhiên xuất khẩu cũng có một số mặt đáng lưu ý nhươ sau: 39
41. - Kim ngạch của nhóm “hàng hoá khác”(2) (chiếm khoảng 22% kim ngạch xuất khẩu) chỉ tăng 3% trong khi những năm trước thường xuyên tăng trên 20%, giảm nhiều ở hai mặt hàng sữa và dầu thực vật. Nguyên nhân là do những mặt hàng này chưa hình thành được cơ cấu thị trường vững chắc mà lệ thuộc chủ yếu vào thị trường Irắc nên xuất khẩu còn thiếu tính ổn định. - Xuất khẩu vào Mỹ tăng nhanh nhưng xuất khẩu vào Nhật Bản và ASEAN lại giảm, xuất khẩu vào EU và Trung Quốc tăng chậm. Xuất khẩu vào Nhật Bản giảm 3%, chủ yếu do giảm kim ngạch dầu thô và hàng dệt may. Thị trường ASEAN vẫn trì trệ do giảm kim ngạch xuất khẩu linh kiện vi tính và sự chuyển hướng xuất khẩu dầu thô sang khu vực khác. Xuất khẩu vào EU tăng 4,5% nhưng trong đó xuất khẩu hàng dệt may giảm 9% do sức mua EU năm này yếu, Trung Quốc lại được EU bãi bỏ hạn ngạch đối với một số Cat, hàng dệt may mà ta lại có hạn ngạch nên cạnh tranh càng gay gắt hơn. Biểu 3: Danh mục hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam Nguồn: Tổng cục thống kê: Niên giám thống kê 2002 - Riêng đối với hàng dệt may, tác động của việc chuyển dịch thuần tuý từ các thị trường truyền thống hoặc trung gian sang thị trường Mỹ sau khi có hiệp định thương mại là rõ rệt. Xuất khẩu vào các thị trường Nhật Bản, Đài Loan, Hồng Kông, Hàn Quốc giảm, một phần do sức mua vẫn yếu, nhưng nguyên nhân chính là doanh nghiệp chủ động chuyển sang thị trường Hoa Kì để tranh thủ cơ hội do Hiệp định mang lại. Xu hướng này có mặt tích cực là tính nhạy bén, chớp thời cơ nhưng cũng cho thấy khả năng mở rộng sản xuất của ta (về năng lực sản xuất, về lao động) chưa theo kịp và chưa đáp ứng được hết nhu cầu của thị trường. 40
42. c. Năm 2003 Năm 2003 xuất khẩu hoàn thành vượt mức kế hoạch. Chỉ tiêu xuất khẩu đặt ra là tăng từ 7,5-8% nhưng từng tháng đều tăng trưởng cao nên cả năm tăng 19,7% so với năm 2002, 2003 là năm thứ 3 xuất khẩu liên tục tăng, hơn nữa là tăng đột biến (năm 2001:13% và 2002:11%). Các doanh nghiệp FDI mấy năm gần đây có mức tăng trưởng xuất khẩu khá nhanh. Năm 1996 (tính cả xuất khẩu dầu thô) đạt 2,13 tỷ USD chiếm 29,4% kim ngạch xuất khẩu hàng hoá, tương tự năm 2002 đạt 7,87 tỷ USD chiếm 47,1% và năm 2003 đạt 10 tỷ USD chiếm trên50% kim ngạch xuất khẩu. Cơ cấu hàng xuất khẩu chuyển dịch theo hướng tích cực, tỷ trọng hàng chế biến sâu và nhóm hàng công nghiệp tăng lên, số lượng mặt hàng xuất khẩu chủ lực tăng nhanh. Vài năm gần đây nổi lên một số mặt hàng xuất khẩu có mức tăng trưởng hàng năm rất cao như: giày dép, dệt may, điện tử , nhân điều, chè, gạo, và có một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực đã chiếm tỷ trọng lớn như: cà phê Robusta đứng đầu thế giới, gạo đứng thứ 2 sau Thái Lan, nhân điều đứng thứ 2 trong ASEAN sau Thái Lan, hạt tiêu đứng thứ 2 thế giới sau ấn Độ. Cơ cấu xuất khẩu đã chuyển dịch theo hướng tăng các mặt hàng chế biến, giảm tỷ trọng các sản phẩm thô. Trong kim ngạch xuất khẩu, tỷ trọng sản phẩm đã qua chế biến tăng từ khoảng 28% năm 1996 lên 40% năm 2000 và năm 2003 là 43%, trong khi đó tỷ trọng các sản phẩm thô đã giảm tương ứng từ 72% xuống còn 57%. Nếu như năm 1996 mới có 9 mặt hàng xuất khẩu có giá trị trên 100 triệu USD thì năm 2003 đã có 17 mặt hàng có giá trị xuất khẩu có kim ngạch trên 100 triệu USD. Trong đó có 2 mặt hàng có giá trị xuất khẩu trên 3 tỷ USD là dầu thô, hàng dệt may, 41
43. 2 mặt hàng có giá trị xuất khẩu trên 2 tỷ USD là thuỷ sản và giày dép, 4 mặt hàng có giá trị xuất khẩu trên 500 triệu là gạo, cà phê, hàng điện tử, linh kiện máy tính và sản phẩm gỗ. Đã có nhiều tiến bộ trong việc thực hiện chủ trương “phát triển nhiều hình thức thu ngoại tệ, nhất là hoạt động du lịch”. d. Một phần tư chặng đường năm 2004 Chỉ tiêu Quốc hội đặt ra cho năm 2004 là GDP tăng trưởng từ 7,5 - 8%. Muốn vậy xuất khẩu phải tăng trưởng ít nhất 12%. Tuy nhiên, trước yêu cầu rất căng của sự phát triển kinh tế đất nước những năm còn lại của kế hoạch 5 năm 2001 - 2005, Bộ Thương mại phấn đấu thúc đẩy mức tăng trưởng xuất khẩu đạt 15% để làm cơ sở chắc chắn cho GDP có thể đạt chỉ tiêu của Quốc hội. Năm 2004 những yếu tố đột biến cho tăng trưởng xuất khẩu như năm 2003 không còn, Bộ Thương mại xác định: để có tốc độ tăng trưởng cao phải phấn đấu liên tục thúc đẩy xuất khẩu ngay từ ngày đầu đến ngày cuối năm. Kết quả ban đầu thật đáng phấn khởi, xuất khẩu đạt tốc độ tăng cao ngau từ tháng đầu và liên tục trong cả quý, quý I ước đạt 5,048 tỷ USD tăng 15,1% so với cùng kì năm 2003, trong đó các doanh nghiệp 100% vốn trong nước đạt 2,417 tỷ USD, tăng 7,3%, các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài đạt 2,911 tỷ USD tăng 19,8%. Đây là mức đạt cao nhất từ trước đến nay. Một số mặt hàng có mức tăng trưởng cao so với cùng kỳ năm 2003 như xe đạp và phụ tùng 78,4%, sản phẩm gỗ 48,5%, dây điện và cáp điện 34,2%, giày dép các loại 14,8%, than đá 36,4%. Xuất khẩu lao động: đưa khoảng 9 nghìn lao động đi làm việc ở nước ngoài, giảm gần 47% so với cùng kỳ năm 2003. 42
44. 2.1.4. Đánh giá chung về hoạt động xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 1991 - 2003. Trong chương trình tổng thể đổi mới toàn diện nền kinh tế, lĩnh vực hoạt động xuất nhập khẩu trở thành một bộ phận không thể tách rời của chính sách đổi mới kinh tế ở Việt Nam. Sau hơn 10 năm thực thi Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội thời kì 1991 - 2000 và bước đầu thực hiện Chiến lược xuất nhập khẩu thời kì 2001 - 2010 được xây dựng nhằm cụ thể hoá những định hướng nêu trong Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội trên, tình hình xuất khẩu của Việt Nam đã có những biến chuyển, cụ thể như sau: a. Thành tựu: - Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu thời kì 1996 - 2000 vượt 3,2 lần tốc độ tăng GDP trong 5 năm 1996 - 2000. Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu 3 năm 2001 - 2003 đạt 11,5% cao hơn tốc độ tăng trưởng GDP (7%/năm). Xuất khẩu đ• đóng góp một phần đáng kể vào việc thực hiện chiến lược phát triển kinh tế - xã hội thời kì 1996 - 2002, đã trở thành yếu tố phát huy nội lực rất quan trọng, tạo thêm vốn đầu tư đổi mới công nghệ, tăng thêm việc làm, thúc đẩy nhanh quá trình CNH - HĐH đất nước. Kim ngạch xuất khẩu năm 1996 đạt 7,25 tỷ USD, năm 2000 đạt 14,4 tỷ USD, năm 2002 đạt 16,7 tỷUSD, năm 2003 đạt 18,1 tỷ USD. Nhịp độ tăng trưởng xuất khẩu trong 8 năm 1996 - 2003 đạt 17,5% gấp 2,5 lần so với tốc độ tăng trưởng bình quân GDP. - Cơ cấu hàng xuất khẩu chuyển dịch theo hướng tích cực, tỷ trọng hàng chế biến sâu và nhóm hàng công nghiệp tăng lên. Số lượng mặt hàng xuất khẩu chủ lực tăng nhanh. Vài năm gần đây nổi lên một số mặt hàng xuất khẩu có mức tăng trưởng hàng năm rất cao như: giày dép, dệt may, 43
45. điện tử, nhân điều, chè, gạo, và có một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực đãchiếm tỷ trọng lớn như: cà phê Robusta đứng đầu thế giới, gạo đứng thứ hai thế giới sau Thái Lan, nhân điều đứng thứ hai trong ASEAN sau Thái Lan, hạt tiêu đứng thứ hai sau ấn Độ. Cơ cấu xuất khẩu đã chuyển dịch theo hướng tăng các mặt hàng chế biến, giảm tỷ trọng các sản phẩm thô. Trong kim ngạch xuất khẩu, tỷ trọng sản phẩm đã qua chế biến đã tăng từ khoảng 28% năm 1996 lên 40% năm 2000 và năm 2003 là 43%, trong khi đó các sản phẩm thô đã giảm tương ứng từ 72% xuống còn 57%. - Đx vượt qua cuộc khủng hoảng thị trường đầu những năm 1990 do chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và Đông Âu bị xoá bỏ, đẩy lùi được chính sách bao vây, cấm vận và về cơ bản thực hiện được chủ trương “đa dạng hoá thị trường và đa phương hoá các quan hệ kinh tế tích cực thâm nhập, tạo chỗ đứng ở các thị trường mới, phát triển các quan hệ mới". Tính đến thời điểm năm 2002, Việt Nam đã có quan hệ buôn bán với trên 182 thị trường xuất nhập khẩu, trong đó đã kí hiệp định thương mại với 81 nước và đã có thoả thuận về MFN với 76 nước và vùng lãnh thổ. Chủ trương "gia nhập các tổ chức và hiệp hội kinh tế quốc tế khác khi cần thiết và có điều kiện" đã được thực hiện bằng việc gia nhập ASEAN (1995), ASEM (1996), APEC (1998) và trở thành quan sát viên WTO (1995). - Chính phủ đã đổi mới cơ chế quản lý một cách cơ bản theo hướng mở rộng quyền kinh doanh xuất nhập khẩu, giảm dần hàng rào phi thuế, hạn chế cơ chế “xin - cho”, giảm bớt sự can thiệp của Nhà nước vào hoạt động của doanh nghiệp, nâng cao vai trò của các công cụ vĩ mô nhươ thuế, lãi suất, tỷ giá. Chính phủ cũng đã dành sự quan tâm đặc biệt cho xuất khẩu thông qua các chương trình hỗ trợ nhơư trợ cấp, trợ 44
46. giá, lập Quỹ Hỗ trợ, Quỹ thưởng Hành lang pháp lý từng bước được hoàn thiện, trong đó đã thông qua được Luật Thương mại. Nhìn chung lại, trong hơn 10 năm qua, lĩnh vực xuất - nhập khẩu đxa đạt được nhiều thành tựu to lớn, về cơ bản đã thực hiện được những chủ trương nêu ra trong Chiến lược ổn định và phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2000, góp phần đáng kể vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, thúc đẩy sản xuất, tạo thêm được công ăn việc làm, thu ngoại tệ để trang trải cho các nhu cầu tích luỹ và nhập khẩu. Những thành tựu trên bắt nguồn từ những nguyên nhân chủ yếu sau: Một là, công cuộc đổi mới đã thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, cơ cấu sản xuất chuyển dịch dần, từ đó thúc đẩy xuất khẩu và cải thiện cơ cấu xuất - nhập khẩu. Hai là, xuất khẩu được đặt thành một nhiệm vụ trọng tâm, sản xuất gắn liền với lươu thông và xuất khẩu, cơ chế chính sách ngày càng thông thoáng, phù hợp, tạo điều kiện cho các ngành sản xuất, các địa phương và các thành phần kinh tế tham gia xuất - nhập khẩu. Ba là, chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ đa dạng hoá, đa phương hoá, từng bước hội nhập vào nền kinh tế khu vực và thế giới đã góp phần đẩy lùi chính sách bao vây cấm vận, mở rộng thị trường xuất nhập khẩu. Đầu tơư nước ngoài chiếm tỉ trọng ngày càng lớn trong kinh doanh xuất - nhập khẩu (từ 4% năm 1994 lên 22,3% năm 1999, nếu kể cả dầu khí thì lên tới 35%). b. Hạn chế: Nguồn: Kinh tế Việt Nam trong những năm đổi mới - TCTK và Kinh tế Việt Nam năm 2001, CIEM. 45
47. - Tỉ trọng cao và tăng lên không ngừng của xuất khẩu so GDP không nói lên tình trạng nền kinh tế Việt Nam đã mở cửa hay đang hướng về xuất khẩu, mà nói lên sự phụ thuộc vào xuất khẩu ngày một nhiều. Chính vì vậy, sự thương tổn trong xuất khẩu sẽ tác động rất lớn đến tăng trưởng kinh tế và điều này đã được chứng minh trong các năm qua. Các phân tích về quan hệ thị trường cho thấy buôn bán chính của Việt Nam là các nước Đông Nam á và Đông Bắc á (55% xuất khẩu và 80% nhập khẩu), các nước này đến lượt nó lại phụ thuộc vào nền kinh tế Mỹ và EU. Vì thế khi khủng hoảng kinh tế Châu á nổ ra, ảnh hưởng vào Việt Nam chậm nhưng mức độ rất đậm và dai dẳng kéo dài. Xuất khẩu ròng của Việt Nam luôn là số âm và ở mức rất cao trong nhiều năm. Trong đó, các năm 1990, 1994, 1995 có mức thâm hụt gần 10%, thậm chí lên đến 11% GDP nhươ năm 1996. Cán cân thương mại với các nước đang đặt ra nhiều vấn đề cần phải xem xét đánh giá. - Quy mô xuất khẩu còn quá nhỏ so với các nước trong khu vực, bình quân tính theo đầu người khoảng 175 USD (năm 2000), trong khi Malaixia năm 1996 đã đạt mức 3700 USD, Thái Lan 933 USD và Philippin là 285 USD. Riêng Trung Quốc năm 1999 kim ngạch xuất khẩu đạt 195 tỉ USD, bình quân đầu người 163 USD. Tăng trưởng xuất khẩu chưa thật ổn định và bền vững. - Sự hiểu biết về thị trường ngoài còn hạn chế. Nhà nước chưa cung cấp được thông tin đầy đủ cho các doanh nghiệp. Ngược lại nhiều doanh nghiệp còn ỷ lại vào nhà nước, thụ động chờ khách hàng. Chính điều này dẫn đến sự chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu giữa các khu vực và thị trường còn chậm. Đối với một số thị trường, hàng xuất khẩu vẫn còn phải qua trung gian. Tỷ trọng thị trường trung gian (như Singapore, Hongkong) còn tương đối lớn (khoảng 15%) nên hiệu quả xuất khẩu chưa cao. 46
48. - Chỉ số giá xuất khẩu thời kỳ 1996 - 1999 có xu hướng giảm dần: năm 1996 là 103,9%, năm 1997 là 100,4%, năm 1998 là 96,6% và năm 1999 là 98,5%, đã tác động trực tiếp đến kết quả và hiệu quả xuất khẩu. Ngoài hai năm 1996 - 1997, giá tăng tạo thuận lợi, những năm còn lại giá giảm đã làm giảm cả kim ngạch lẫn tốc độ tăng trưởng xuất khẩu nói chung. - Việc hội nhập vào kinh tế khu vực và thế giới còn không ít lúng túng. Cho tới nay chưa hình thành được chiến lược tổng thể, chưa có lộ trình giảm thuế và hàng rào phi quan thuế dài hạn. Nhiều doanh nghiệp còn trông chờ vào sự bảo hộ của Nhà nước và Nhà nước cũng chưa đơưa ra được lộ trình giảm dần sự bảo hộ. - Công tác quản lý Nhà nước về thương mại tuy đã có nhiều cải tiến nhưng nhìn chung còn khá thụ động. Sự phối hợp giữa các Bộ, Ngành, địa phương đã có chuyển biến tích cực nhưng nhìn chung còn thiếu sức mạnh tổng hợp, còn thiếu cán bộ quản lý có trình độ. Những tồn tại trên bắt nguồn từ những nguyên nhân chủ yếu sau: Một là, trình độ phát triển kinh tế của nước ta còn thấp, cơ cấu kinh tế nói chung còn lạc hậu, từ năm 1997 lại chịu tác động không nhỏ của cuộc khủng hoảng trong khu vực. Toàn bộ tình hình đó đã tác động tiêu cực đến hoạt động xuất - nhập khẩu. Hai là, nền kinh tế nước ta trên thực tế mới chuyển sang kinh tế thị trường và mới tiếp cận với thị trường toàn cầu trong khoảng mươời năm trở lại đây, trình độ cán bộ còn chưa theo kịp nhu cầu nên không tránh khỏi bỡ ngỡ. 47
49. Ba là, còn lúng túng trong việc đề ra cơ chế quản lý nhằm thực hiện phương châm hướng mạnh ra xuất khẩu và chủ động hội nhập kinh tế. Đặc biệt, nhiều chủ trương chính sách đã được ban hành nhưng việc triển khai còn chậm, kém hiệu quả. 2.2. Thực trạng cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 1991 - 2003. 2.2.1. Cơ cấu hàng xuất khẩu a. Xu hướng chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu Trong thực tế, việc nghiên cứu, phân tích cơ cấu hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam trong những năm qua, nhất là tỷ trọng của hàng chế biến sâu, gặp nhiều khó khăn do chúng ta chưa có một chuẩn thống nhất về hàng hoá đã qua chế biến và cấp độ chế biến của hàng hoá. Tuy nhiên, dựa trên việc phân tích số liệu thống kê, có thể đươa ra một số nhận định về chuyển dịch đang diễn ra trong cơ cấu hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam. ư Xét về cơ cấu mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam theo cách tính của Tổng cục Thống kê thời gian qua: Nguồn: Bộ Thương mại ì Thời kỳ trước năm 1989 Việt Nam chưa có dầu thô và gạo để xuất khẩu, do vậy mà tổng kim ngạch xuất khẩu cả nước chưa bao giờ vượt quá 1 tỷ USD. Trong cơ cấu xuất khẩu chung, hàng nông - lâm - hải sản có xu hướng giảm dần, hàng công nghiệp nặng và khoáng sản có xu hướng tăng dần, hàng công nghiệp nhẹ và tiểu thủ công nghiệp không thay đổi. Bắt đầu từ năm 1989, kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam đạt trên 1 tỷ USD do có thêm dầu thô. Điều này làm tỷ trọng hàng công nghiệp nặng và khoáng sản có chiều hướng tăng mạnh trong giai đoạn 1986 - 1990 do giá trị xuất khẩu của dầu thô lớn, còn hàng nông sản tuy có tăng mạnh về lượng gạo 48
50. xuất khẩu (năm 1989 xuất được 1425 tấn so với mức 100 - 150 tấn trước đó), cộng với xuất khẩu thuỷ sản và lâm sản có tăng, nhưng tỷ trọng nhóm này vẫn giảm đi so với các nhóm khác. ì Trong thời kỳ 1991 - 1995, xu hướng trên vẫn tiếp tục tăng mạnh cho tới năm 1993. Nhưng bắt đầu từ năm 1994, xu hướng này đã thay đổi, chủ yếu do sự lên ngôi của hàng dệt may, chế biến hải sản và giày dép xuất khẩu. Những động thái này cho thấy, kinh tế Việt Nam đang ở trong giai đoạn mở đầu dịch chuyển nền kinh tế nông nghiệp sang nền kinh tế công nghiệp khởi động bằng lợi thế về đất đai và nhân lực. Đồ thị 1. Cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam thời kỳ 1990 - 2000. Nguồn: Tính toán từ nguồn của WB và Vụ Kế hoạch - Thống kê, Bộ Thương mại (số liệu năm 1999, 2000). ì Giai đoạn 1996 - 2000, cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam có sự thay đổi tích cực, song sự chuyển dịch này vẫn còn chậm. Năm 1996 cơ cấu hàng nông - lâm - thuỷ hải sản và công nghiệp nặng và khoáng sản chiếm 71% (Nông - lâm - hải sản: 42,3% và CN nặng - khoáng sản: 28,7%). Năm 1999 tỷ trọng này là 63,8% (Nông - lâm - hải sản: 32,8% và CN nặng - khoáng sản: 28,5%). Riêng với hàng công nghiệp nhẹ và tiểu thủ công nghiệp tăng nhanh trong năm 1997, nhưng năm 98 và 99 nhóm hàng này có chiều hướng chững lại. Năm 2000 cơ cấu xuất khẩu nhóm hàng này đạt khoảng 34,3% trong cơ cấu xuất khẩu cả nước. ư Tính đến năm 2000, sau hơn một thập niên mở cửa kinh tế, cơ cấu xuất khẩu đang chuyển dịch tích cực, theo đánh giá của Bộ Thương mại như sau: 49
51. ì Xuất khẩu hàng thô và sơ chế còn chiếm 60% tổng kim ngạch xuất khẩu. Sự tăng trưởng của các mặt hàng mới, thị trường mới tuy có song chưa nhiều. Tỷ trọng xuất khẩu hàng gia công còn lớn. Dịch vụ chưa trở thành lĩnh vực có những đóng góp xứng đáng cho việc gia tăng xuất khẩu. Tuy nhiên, trong thời kỳ đổi mới, cơ cấu hàng xuất khẩu chuyển dịch tương đối rõ nét. Đã hình thành một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực đang dần có vị thế trên thị trường khu vực và thế giới. Đặc biệt, bên cạnh sự gia tăng và vị trí ngày càng được củng cố của một số mặt hàng vốn đã có vị thế trên thị trường thì một số mặt hàng mới xuất hiện và có triển vọng phát triển tốt nhơư hàng nông sản chế biến, rau quả, hàng thủ công mỹ nghệ, ì Đã có 16 nhóm mặt hàng hoàn toàn mới và khoảng 20 nhóm mặt hàng lần đầu tiên thâm nhập vào một số thị trường. Năm 1991 mới có 4 nhóm mặt hàng xuất khẩu chủ lực là dầu thô, thuỷ - hải sản, gạo, dệt may (đạt kim ngạch 100 triệu USD trở lên), đến năm 1999 đã có thêm 8 mặt hàng xuất khẩu chủ lực mới là cà phê, cao su, nhân điều, giày dép, than đá, hàng điện tử, hàng thủ công mỹ nghệ và rau quả. Bốn nhóm mặt hàng đạt kim ngạch gần 1 tỷ USD đến 1,3 tỷ USD/năm là gạo, giày dép, dệt may, dầu thô và 3 nhóm mặt hàng đạt xấp xỉ 500 triệu đến 1 tỷ USD/năm là cà phê, hàng điện tử, thuỷ - hải sản. ì Chất lượng hàng xuất khẩu đã được nâng lên đáng kể. Một số mặt hàng đã có sức cạnh tranh trên thị trường thế giới, tuy chưa cao song đã tác động tích cực tới chất lượng sản phẩm trong nước. Điển hình là một số sản phẩm nông sản của Việt Nam đã có vị trí trên thị trường thế giới, đồng thời giá cả các sản phẩm đó cũng được tăng lên một cách đáng kể. Ví dụ nhươ hạt điều giá trung bình trong cả giai đoạn 1991 - 1995 đạt 908 USD/tấn. Sang giai đoạn 1996 - 2000 giá điều là 1078,4 50
52. USD/tấn. Tương tự hạt tiêu của Việt Nam giá xuất khẩu liên tục tăng trên thế giới, từ 1845,8 USD/tấn (năm 1996) lên 3945 USD/tấn (năm 1999). Có được kết quả này là do chúng ta đã có những đầu tơư vào công đoạn chế biến sản phẩm nông sản. Đây sẽ là một trong những hướng đúng và then chốt để ta có thể tăng kim ngạch xuất khẩu giai đoạn 2001 - 2010. ì Các sản phẩm công nghiệp xuất khẩu của Việt Nam luôn giữ vị trí hàng đầu là dầu thô, dệt may, giày dép. Trong 10 sản phẩm đứng đầu về giá trị kim ngạch xuất khẩu, có 5 sản phẩm thuộc ngành công nghiệp (dầu thô, dệt và may mặc, giày dép, thuỷ sản, điện tử và linh kiện máy tính). Tỉ trọng của 5 nhóm mặt hàng công nghiệp này luôn chiếm trên 50 - 60% kim ngạch xuất khẩu hàng năm (xem biểu 6). Điều này có thể đơưa đến nhận định rằng, từ năm 1992, nước ta đã bước vào giai đoạn 2 của quá trình công nghiệp hoá hướng về xuất khẩu với những ngành công nghiệp nhẹ sử dụng nhiều lao động. ì Năm 2002, cơ cấu hàng xuất khẩu có sự chuyển dịch tích cực. Tỉ trọng của nhóm hàng chế biến chủ lực (dệt may, giày dép, hàng điện tử và linh kiện máy tính, hàng thủ công mỹ nghệ, sản phẩm gỗ, sản phẩm nhựa, thực phẩm chế biến, cơ khí điện, đồ chơi) đạt 39% (năm 2001 là 36,3%), trong đó các mặt hàng có tốc độ tăng khá là dệt may, giày dép, sản phẩm gỗ, sản phẩm nhựa và hàng thủ công mỹ nghệ. Riêng phần đóng góp của 2 nhóm hàng dệt may và giày dép đối với tăng trưởng chung đã là 7,2% (dệt may 5,2%, giày dép 2%). Về xuất khẩu nông sản, mặc dù giá vẫn thấp nhưng có tới 5 mặt hàng có lượng tăng là lạc nhân, cao su, hạt điều, chè. Điều này cho thấy thị trường tiêu thụ vẫn được bảo đảm, thị phần của ta đối với một số mặt hàng tiếp tục tăng. Hai mặt hàng gạo và cà phê lượng xuất khẩu giảm nhưng nguyên 51
53. nhân chính là do chuyển dịch cơ cấu kết hợp với tác động của hạn hán chứ không phải do thiếu thị trường. Năm 2003, xuất khẩu quy mô lớn hơn với đa số mặt hàng xuất khẩu chủ lực tăng trưởng mạnh: cà phê, hạt tiêu tiếp tục giữ thứ hạng cao trên thị trường quốc tế. Gạo trở lại vị trí thứ hai thế giới sau Thái Lan, tuy số lượng không nhiều nhưng lần đầu tiên vào được Nhật, Bỉ, Sê-nê-gan và Nam Phi. Dệt may tăng mạnh, năm 2001 chưa tới 2 tỷ USD, năm 2002 đạt 2,6 tỷ USD, năm 2003 đạt 3,6 tỷ USD. Thuỷ sản đến tháng 10/2000 mới tới 1 tỷ USD, năm 2002 vượt 2 tỷ USD, năm 2003 dù gặp khó khăn vẫn đạt 2,3 tỷ USD. Trong đó, xuất khẩu tôm vào Nhật đứng thứ hai sau Inđônêxia. Xuất khẩu sản phẩm gỗ mấy năm trước ít, nay liên tục tăng nhanh vì không phải chịu thuế đối với gỗ nguyên liệu nhập khẩu và khi xuất khẩu sản phẩm. Hình thành các cụm chế biến, áp dụng công nghệ tiên tiến về xử lý gỗ, mẫu mã mới đáp ứng đơn hàng lớn, cao cấp. Nhiều làng nghề truyền thống được khôi phục nhờ xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ khởi sắc, với thương hiệu nổi danh. b.Những vấn đề tồn tại * Tốc độ chuyển dịch còn chậm Sự điều chỉnh trong cơ cấu mặt hàng xuất khẩu Việt Nam đã diễn ra nhưng còn chậm, chưa đáp ứng được yêu cầu hướng về xuất khẩu. Sản phẩm thô vẫn chiếm tỉ trọng lớn trong tổng kim ngạch xuất khẩu. Một số mặt hàng chủ lực có giá trị xuất khẩu cao nhơư dệt may, điện tử thì giá trị gia tăng mà nước ta nhận được cũng không cao. Điều đó cho thấy hoạt động sản xuất hàng công nghiệp xuất khẩu cũng mới đạt được ở mức gia công (dệt may, giày dép) hoặc lắp ráp (hàng điện tử và linh kiện máy tính). Chính những khó khăn về xuất khẩu của các mặt hàng này lại tác 52
54. động không nhỏ tới vấn đề hiệu quả và giải quyết công ăn việc làm cho người lao động, vì đây là những ngành thu hút nhiều lao động trong nước. Tỷ trọng sản phẩm có hàm lượng công nghệ và trí tuệ cao còn rất nhỏ. Hàng hoá công nghiệp của Việt Nam phần lớn là do doanh nghiệp có vốn đầu tươ nước ngoài sản xuất, lợi nhuận thu được thuộc về các nhà đầu tơư nước ngoài, nước ta chỉ thu được phần lương trả cho công nhân viên, phần thuế xuất nhập khẩu, tiền thuê cơ sở hạ tầng. Vì thế, phần đầu tư lại sản xuất từ xuất khẩu nhơư đầu tươ vào nâng cao trình độ công nghệ, nâng cao tay nghề, trình độ quản lý cho người lao động chưa cao. Nhươ vậy, mặc dù có một số chuyển biến theo hướng tích cực, cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian qua thay đổi rất chậm. Nhận xét này cũng được khẳng định lại trong đồ thị 3 về cơ cấu xuất khẩu giữa mặt hàng thô, hàng sơ chế và hàng qua chế biến. Cần nhấn mạnh rằng, thống kê các ngành công nghiệp Việt Nam vẫn đang sử dụng ISIC, mà chưa áp dụng ISTC nên việc phân loại hàng sơ chế và hàng chế biến xuất khẩu của Việt Nam còn thiếu chính xác. Tuy nhiên, những kết quả tính toán sơ bộ nhươ trong đồ thị dưới đây có thể được coi là một bằng chứng về trạng thái đóng băng trong chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam trong vài năm gần đây. Đồ thị 3: Cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam theo mức độ chế biến Nguồn: Tính toán từ số liệu của Vụ Kế hoạch - Thống kê, Bộ Thương mại. * Quá trình chuyển dịch thời gian qua còn chưa đáp ứng được những thay đổi, biến động trên thị trường thế giới. 53
55. Với quan điểm nền kinh tế quốc dân là một hệ thống mở, sự thay đổi của cơ cấu hàng xuất khẩu là biểu hiện phản ứng của nền ngoại thương với thị trường thế giới. Nếu tốc độ này diễn ra quá chậm thì lĩnh vực kinh tế đối ngoại của Việt Nam trở nên thụ động với các biến đổi của thị trường thế giới, do đó không đáp ứng được yêu cầu của một nền kinh tế mở. Khả năng khai thác các mặt hàng tiềm năng cũng rất chậm. Bản chất của sự chuyển dịch cơ cấu các mặt hàng xuất khẩu là mang tính chu kỳ. Đó là sự thay thế các mặt hàng đã già cỗi, bã hoà bằng các sản phẩm tiềm năng, có lợi thế trên thị trường quốc tế. Tốc độ chuyển dịch chậm cũng có nghĩa là khả năng phát triển và khai thác các tiềm năng của đất nước còn rất hạn chế. Việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế nói chung, trong từng lĩnh vực ngành hàng nói riêng của Việt Nam chưa bám sát tín hiệu của thị trường thế giới nên nhiều sản phẩm làm ra không tiêu thụ được. Đầu tư vào khâu nâng cao khả năng cạnh tranh và khả năng tiêu thụ chưa thoả đáng. Nhiều hình thức kinh doanh đã trở thành phổ biến trên thế giới nhưng ở Việt Nam lại chưa phát triển. * Cơ cấu xuất khẩu vẫn còn mất cân đối và còn bộc lộ một số nhược điểm Phần lớn tỷ trọng xuất khẩu tập trung chủ yếu ở một số tỉnh, thành phố lớn, còn các địa phương khác rất thấp, chưa chuyển biến rõ rệt, đặc biệt là các tỉnh miền núi, các tỉnh có kinh tế nông nghiệp là chủ yếu. Xuất khẩu của các doanh nghiệp FDI tăng chưa tương xứng với khả năng và tiềm năng, còn quá thấp so với đăng kí trong giấy phép đầu tươ, còn bán hàng ở thị trường trong nước là chính (ô tô, xe máy, ), mức độ nội địa hoá còn thấp. 54
56. * Ngoài ra, các mặt hàng xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam vẫn không có sự chuyển biến lớn, vẫn chỉ bao gồm một số mặt hàng chủ lực tập trung vào các nhóm hàng nông - lâm - thuỷ sản, công nghiệp nhẹ và tiểu thủ công nghiệp, khai khoáng, cụ thể bao gồm: gạo, cà phê, cao su, hạt điều, hạt tiêu, chè, rau qủa các loại; dầu thô, than đá; thuỷ sản; dệt may, giày dép, thủ công mĩ nghệ; điện tử và linh kiện điện tử. Tuy nhiên, vị trí của mỗi mặt hàng có sự biến đổi qua các năm và không đồng đều. Trong nhóm hàng nông - lâm - thuỷ sản, gạo là mặt hàng dẫn đầu kim ngạch xuất khẩu trong nhiều năm nhưng lại tăng không đều (tăng dần từ năm 1996 đến năm 1999 song lại giảm đột ngột vào năm 2000, chỉ đạt mức 667 triệu USD so với 1.025 triệu USD so năm 1999) trong khi đó thuỷ sản có giá trị và tốc độ tăng đều đặn trong suốt thơì kì (đạt 621 triệu USD năm 1996 và 1.478 triệu USD năm 2000). Các mặt hàng khác nhìn chung vẫn tăng đều đặn và không có biến đổi lớn, trừ mặt hàng cà phê và than đá năm 2000 và 2001 kim ngạch có giảm so với năm 1999 do biến động giá trên thị trường thế giới. * Chất lượng hàng xuất khẩu của Việt Nam còn thấp nên khả năng cạnh tranh còn kém. Sự thiếu đồng bộ, hoàn chỉnh trong dây chuyền công nghệ chế biến và năng lực công nghệ nội sinh còn hạn chế đang là một thực tại làm cho hàng xuất khẩu của Việt Nam chưa đáp ứng được đầy đủ, kịp thời các yêu cầu xuất khẩu. Tỉ trọng hàng chế biến xuất khẩu vẫn còn thấp hơn hàng thô. Trong những năm qua, tỉ trọng hàng chế biến xuất khẩu mới chiếm 40% trong khi tỉ trọng này của Indonesia là 52%, Malaisia 85%, Philppin 78%, Singapore 80% và Thái Lan 71%. Do đó khối lượng xuất khẩu dù nhiều nhưng giá trị thấp, dễ gặp rủi ro. 55
57. 2.2.2. Cơ cấu thị trường xuất khẩu Thị trường là một cách thức giúp xã hội xác định được các vấn đề: sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào, sản xuất cho ai. Có thể nói, thị trường là yếu tố quyết định sống còn đối với mọi hoạt động sản xuất kinh doanh, các hoạt động này chỉ có thể đạt hiệu quả khi có thị trường ổn định và dung lượng thị trường lớn. Lịch sử thế giới đã chứng minh cả hai cuộc chiến thế giới lớn đều có nguyên nhân chính là sự cạnh tranh mở rộng thị trường của các cường quốc trên thế giới. Trong xuất khẩu, mở rộng thị trường là sự gia tăng sản lượng hàng hoá có thể bán ra nước ngoài và được họ chấp nhận mua. Đó chính là sự gia tăng nhu cầu của người nước ngoài về hàng hoá của ta. Vì thế, nếu chúng ta muốn mở rộng thị trường thì phải căn cứ vào mức thu nhập và thị hiếu của người nước ngoài để làm gia tăng nhu cầu của người nước ngoài về hàng hoá của ta. Hiện nay mức thu nhập của người nước ngoài cao nên họ yêu cầu rất cao về chất lượng, mẫu mã, chủng loại hàng hoá. Do đó, chúng ta phải khai thác lợi thế so sánh của đất nước, đồng thời phải không ngừng tăng cường trình độ công nghệ để nâng cao chất lượng và hạ thấp giá thành sản phẩm. a. Thực trạng chuyển dịch thị trường hàng hoá xuất khẩu Tính đến thời điểm năm 2000, Việt Nam đã có Hiệp định thương mại với 58 nước và có thoả thuận về đối xử tối huệ quốc (MFN) với 72 nơước và vùng lãnh thổ. Đây là một trong những yếu tố quan trọng giúp Việt Nam chuyển đổi thị trường, vượt qua được cuộc khủng hoảng khi thị trường Đông Âu không còn nữa; bảo đảm được yêu cầu xuất, nhập khẩu hàng hoá. Thay vào thị trường Liên Xô - Đông Âu, Châu á (trước đây chỉ có Nhật Bản chiếm 10 - 15 % kim ngạch xuất khẩu, sau đó Singapore 56
58. là chủ yếu) đã nhanh chóng trở thành thị trường chính của ta. Tỉ trọng hàng xuất khẩu sang thị trường Châu á đã tăng từ 43% năm 1990 lên 77% năm 1991 và luôn dao động ở mức 72 - 73% suốt thời kì 1992 - 1996. Trong hai năm sau, do khai thông thị trường Châu Âu và Bắc Mĩ, tỉ trọng của thị trường Châu á có giảm xuống nhưng vẫn duy trì ở mức trên dưới 60%. Đến năm 1996, thị trường Châu á chiếm 73% tổng kim ngạch xuất khẩu, trong đó Nhật Bản chiếm 13%, ASEAN 34%, NIEs Đông á (trừ Singapore) 19%, Trung Quốc 5%. Trong đó, tỉ trọng của thị trường EU nói riêng và Châu Âu nói chung cũng tăng đều qua các năm, mà chủ yếu là thị trường Tây Âu (từ 17,1% năm 1991 lên 27,7% năm 1999), Châu Mĩ (từ 0,16% năm 1991 lên 4,4% năm 1996), Châu úc (từ 0,2% năm 1991 lên 1% năm 1996). Từ năm 1997, do ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ ở châu á, thị trường xuất khẩu bị thu hẹp, Việt Nam đã chuyển hướng sang các thị trường có đồng tiền ổn định hơn nhươ châu Mĩ, úc, EU, Nga Đối với thị trường EU, năm 1991, tỉ trọng xuất khẩu vào thị trường này mới chiếm 5,7% kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam, tới năm 1999 đã là 21,7%, đơưa tỉ trọng xuất khẩu của ta sang Châu Âu lên gần 28%. Bước đột phá trong quan hệ thương mại với EU được đánh dấu bằng Hiệp định khung về buôn bán hàng dệt may, đươa kim ngạch xuất khẩu sang EU tăng nhanh (năm 1999 đạt 2.499 triệu USD) và cán cân thương mại sang thị trường này thặng dươ. Quan hệ thương mại với Bắc Mỹ, trong đó chủ yếu là Mỹ, đã có bước phát triển nhanh kể từ khi hai nước bình thường hoá quan hệ năm 1995. Lúc đó, kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ chỉ đạt 170 triệu USD, đến năm 1999 con số đạt 504 triệu USD, chiếm tỉ trọng 4,4% tổng kim ngạch xuất khẩu cả nước so với 3,1% năm 1995. Song 57
59. triển vọng ở thị trường này còn rất lớn, nhất là khi hiện nay Hiệp định Thương mại giữa hai nước đã được kí kết. Xuất khẩu sang thị trường Châu Đại Dương (chủ yếu là Australia) cũng tăng lên khá nhanh. Tỉ trọng của thị trường này từ chỗ chỉ chiếm 0,2% tổng kim ngạch xuất khẩu của cả nước năm 1991 lên 7,3% vào năm 1999. Về thị trường Châu Phi - Tây Nam á: quan hệ kinh tế - thương mại giữa Việt Nam và khu vực này chưa được phát triển đáng kể, mặc dù ta có khả năng xuất khẩu gạo, chè, đồ điện tử, hàng may mặc, giày dép, hàng gia dụng, máy nông nghiệp nhỏ, máy xay xát các loại Có thể nói đây là khu vực thị trường còn nhiều tiềm năng để khai thác, nếu xử lý tốt thông tin, xây dựng được lòng tin và sự tín nhiệm Giai đoạn 1998 - 2001, xuất khẩu vào thị trường này mới chỉ đạt 1.632 triệu USD với tốc độ tăng trưởng bình quân 42,2%/năm, chiếm tỉ trọng thấp nhất so với các khu vực thị trường xuất khẩu của Việt Nam (3,2% tổng kim ngạch xuất khẩu). Các thị trường xuất khẩu chủ yếu trong khu vực này là: Irắc, Iran, Nam Phi, ấn Độ. b. Tồn tại Nhìn chung quá trình chuyển dịch cơ cấu thị trường xuất khẩu đã diễn ra tương đối tốt hơn 10 năm qua, góp phần đáng kể vào việc duy trì tốc độ tăng trưởng xuất khẩu sau khi mất các thị trường truyền thống. Tuy nhiên, sự chuyển dịch này chưa được định hướng trên một tầm nhìn dài hạn, chủ yếu mới chỉ là sự thích ứng với thay đổi đột biến của tình hình và vì vậy đã nhanh chóng bộc lộ những điểm yếu. Từ chỗ trước đây chủ yếu phụ thuộc với Hội đồng tương trợ kinh tế (SEV), xuất khẩu của Việt Nam hiện nay phải phụ thuộc quá lớn vào thị trường châu á. Kết quả là cơ cấu thị trường xuất khẩu nhìn chung vẫn thiên lệch, thậm chí trên phương diện nào đó 58
60. còn thiên lệch hơn thời gian trước đây. Việc chậm trở lại với khu vực thị trường truyền thống và mở lối để “lách chân” vào các thị trường khác trong những năm gần đây thể hiện sự bất cập trong chính sách bạn hàng (hay chính sách thị trường) xuất khẩu của Việt Nam. Nhơư vậy, mặc dù chúng ta chủ trương đa dạng hoá và đa phương hoá thị trường, nhưng trên thực tế lại thiếu những chính sách và giải pháp cụ thể để thúc đẩy các quan hệ đó. Tỉ trọng hàng xuất khẩu vào các thị trường EU, Bắc Mỹ còn nhỏ bé và phần lớn là hàng nông sản và hàng gia công do chất lượng hàng chưa cao, mẫu mã nghèo nàn, giá thành cao làm cho sức cạnh tranh của hàng hoá thấp. Tốc độ khôi phục thị trường Châu Âu còn chậm. Hàng hoá xuất khẩu được bán sang thị trường Châu Phi hầu nhươ chưa có mặt hàng chiến lược, trị giá hàng hoá thấp và thị trường này lại không ổn định. Nhìn chung trong thời gian qua, ta thấy bất luận là thị trường nào thì hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam vào đó cũng có các mặt hàng khoáng sản, nông sản và hàng dệt may. Đây là một điều bất cập vì nhươ vậy sẽ không khai thác và tận dụng ươu thế của từng thị trường, từng mặt hàng. Mặt khác, một điều dễ thấy là các sản phẩm chế biến của Việt Nam không thể chen chân vào những thị trường khó tính nhơư thị trường Nhật Bản, Tây Âu và Mỹ hoặc nếu có chỉ là những sản phẩm nhươ dệt may đơn thuần lấy ưu thế lao động làm nòng cốt, do đó hiệu quả xuất khẩu không cao. Việt Nam chưa có quy hoạch vùng sản xuất hàng xuất khẩu lớn, đồng bộ. Hàng hoá phần nhiều còn ở dạng tự nhiên, thu gom nên giá thành cao, sức cạnh tranh kém. Điều đó giải thích tại sao giá xuất khẩu của Việt Nam thường thấp hơn giá trung bình của thế giới. 59
61. Công tác tổ chức xuất khẩu còn yếu kém. Có nhiều mặt hàng Việt Nam đã không thực hiện xuất khẩu trực tiếp mà buộc phải thông qua nước thứ ba. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến uy tín, lợi nhuận của các doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam. Như chúng ta đã biết, các nước ASEAN và nhiều nước Châu á đã và đang đóng vai trò trung gian trong quan hệ thương mại giữa các doanh nghiệp Việt Nam và EU. Phải công nhận rằng ở thời kỳ đầu, sự có mặt của các tổ chức trung gian là hết sức cần thiết. Song đến nay, các doanh nghiệp của ta cần đặt vấn đề trực tiếp quan hệ thương mại với EU lên hàng đầu, một mặt nhằm thể hiện tính độc lập của hàng hoá sản xuất tại Việt Nam trên thị trường EU, mặt khác giá cả các hàng hoá của Việt Nam sẽ có tính cạnh tranh hơn khi giảm được từ 10 - 15% của giá FOB. 2.3. Những nguyên nhân tác động tới cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam thời gian qua 2.3.1. Tích cực: - Thứ nhất, sự tăng trưởng của các ngành sản xuất là tiền đề cho xuất khẩu, trước hết là sự tăng trưởng của các ngành nông nghiệp, thuỷ sản và công nghiệp. - Thứ hai, môi trường pháp lý từng bước được hoàn thiện đã khuyến khích các ngành, các thành phần kinh tế trong đó có khu vực đầu tơư trực tiếp nước ngoài và khu vực tơư nhân tham gia đầu tươ. Năm 1987 Luật đầu tơư nước ngoài được thông qua. Năm 1991, Nhà nước ban hành quy chế các hoạt động của các khu chế xuất, khu công nghiệp với các điều kiện ưu đãi cho các nhà đầu tươ. Đầu những năm 90, những đơn vị tham gia xuất khẩu còn phải đáp ứng các điều kiện về vốn tối thiểu (200 nghìn USD), giấy phép kinh doanh, giấy phép xuất nhập khẩu, giấy phép vận chuyển, nhưng đến năm 1996 Nhà nước đã bãi bỏ giấy phép 60
62. xuất nhập khẩu chuyến (Nghị định 89/CP ngày 15/12/1995); năm 1997 Chính phủ khuyến khích các doanh nghiệp xuất khẩu cả những hàng hoá ngoài đăng kí, các hàng hoá mua của các đơn vị khác (Quyết định số 28/TTg ngày 13/01/1997); năm 1998 Quyết định 55/1988/QĐ - TTg cho phép các doanh nghiệp được xuất khẩu hàng hoá thuộc đăng kí kinh doanh của mình mà không cần giấy phép nhập khẩu, trừ một số mặt hàng cần quản lý đặc biệt của Nhà nước. Các chính sách khác nhươ: hỗ trợ tín dụng cho người xuất khẩu, thưởng cho các đơn vị tham gia xuất khẩu mặt hàng mới, giao quyền tự chủ sản xuất kinh doanh và tiêu thụ sản phẩm cho người sản xuất cũng tác động nhiều tới người sản xuất và xuất khẩu. -Thứ ba, đẩy mạnh hội nhập quốc tế và khu vực không những đã mở rộng được thị trường mà còn làm cho chính sách thương mại được tiến hành theo tiến trình minh bạch hoá và nhất quán, nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm thông qua lịch trình giảm thuế, loại bỏ hạn chế định hướng theo khuôn khổ CEPT/AFTA cũng nhơư các Hiệp định khác và việc thực hiện tiến trình này cũng góp phần đơưa kim ngạch xuất khẩu gia tăng trong những năm vừa qua. -Thứ tơư, những biến động thị trường và biến động giá cả thế giới cũng có lợi cho hàng hoá xuất khẩu của ta. Tuy mang tính khách quan, nhưng yếu tố này không kém phần quan trọng vì nó tác động tới hai mặt hàng chủ lực của ta là gạo và dầu thô. Đó là biến động thị trường có lợi cho xuất khẩu gạo của ta năm 1998, 1999 khi một số nước trong khu vực nhươ Indonesia, Philippin gặp khó khăn về sản xuất lương thực. Biến động quan trọng nữa là sự tăng giá dầu thô trên thị trường thế giới từ cuối năm 1999 và đặc biệt cao vào năm 2000. So với giá bình quân của năm 1997 là năm không có biến động nhiều, chỉ số giá của mặt hàng dầu thô tăng 65% 61
63. và việc xuất khẩu năm 2000 đạt khá cao một phần quan trọng là do nguyên nhân này. 2.3.2. Tiêu cực - Một là, phải kể đến cuộc khủng hoảng tài chính khu vực đã có ảnh hưởng xấu đối với các hoạt động xuất khẩu của Việt Nam. - Hai là, tuy Chính phủ và các cấp, các ngành đã quan tâm, điều hành có hiệu quả chính sách xuất khẩu trong giai đoạn 1991 - 2002 nhưng còn chưa đồng bộ, chưa linh hoạt. Cần có một chiến lược tổng thể về quy hoạch vùng, ngành, thị trường, chiến lược hội nhập rõ ràng hơn để tạo thế vững cho xuất khẩu. - Ba là, đầu tươ trực tiếp nước ngoài vào Việt Nam thời gian qua nhằm phục vụ thị trường nội địa thay vì đặt trọng tâm vào xuất khẩu. Đây là điều hết sức nguy hiểm bởi vì nó không chỉ không có tác dụng thúc đẩy xuất khẩu mà còn ảnh hưởng xấu đến sản xuất trong nước. - Bốn là, quá trình chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam diễn ra chậm chạp do nguyên nhân chính là Nhà nước chưa có định hướng cho hoạt động xuất khẩu (giai đoạn 1991 - 2000), hoạt động xuất khẩu chủ yếu mang tính tự phát của các doanh nghiệp, dẫn đến sự phát triển không ổn định của nguồn hàng, của thị trường. - Năm là, sự yếu kém của nền công nghiệp trong nước thể hiện ở trình độ công nghệ thấp, sản phẩm làm ra chất lượng không cao, giá thấp, thêm vào đó là khả năng tiếp thị kém nên hàng công nghiệp không thể cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Hàng công nghiệp chỉ có thể tồn tại ở thị trường trong nước nhờ có sự bảo hộ mạnh bằng thuế quan và hạn ngạch, không tập trung vào nâng cao khả năng cạnh tranh bằng 62