Module THPT 1: Đặc điểm tâm lí của học sinh trung học phổ thông - Nguyễn Đức Sơn

Nội dung text: Module THPT 1: Đặc điểm tâm lí của học sinh trung học phổ thông - Nguyễn Đức Sơn

1. NGUYỄN ĐỨC SƠN MODULE thpt 1 §Æc ®iÓm t©m lÝ cña häc sinh trung häc phæ th«ng | 7
2. A. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN Nng lc hiu hc sinh là nng lc thit yu trong dy hc và giáo dc. Ngi giáo viên ch có th la chn, s dng các phng pháp dy hc và giáo dc có hiu qu khi hiu c các c im tâm lí ca hc sinh. Mi giai on xã hi — lch s, tâm lí ca hc sinh có nhng im khác bit nht nh, do vy vic hiu các c im tâm lí ca hc sinh tht không d dàng. Tuy vy, trong quá trình phát trin tâm lí la tui, s vn ng, bin i ca nhng mt c bn luôn din ra theo nhng chiu hng nht nh, có tính quy lut. Nh ó, vic nm vng các chiu hng vn ng và phát trin tâm lí ca hc sinh, c bit các vn ni bt ca tng giai on la tui có th giúp ngi giáo viên có c các im mc xem xét và nhn bit tâm lí hc sinh trong nhng bi cnh xã hi khác nhau. Vi nh hng ó, module này s làm rõ hoàn cnh xã hi ca s phát trin tâm lí la tui hc sinh trung hc ph thông, các c im tâm lí ca hc sinh trung hc ph thông v các mt: nhn thc — trí tu, tình cm, nhân cách. Các yu t nh hng n tâm lí ca la tui này cng c cp n. B. MỤC TIÊU TÀI LIỆU Sau khi hc xong module này, ngi hc có th: — Xác nh c hoàn cnh xã hi ca s phát trin tâm lí hc sinh trung hc ph thông, v trí, vai trò ca giai on la tui trung hc ph thông trong toàn b quá trình phát trin tâm lí ca cá nhân. — Nm c các c im tâm lí ca hc sinh trung hc ph thông các phng din: nhn thc — trí tu, tình cm — ý chí, nhân cách; mt s vn tâm lí ni bt ca giai on la tui trung hc ph thông (các vn v quan h gii tính: tình dc; cng thng tâm lí; mt s các ri nhiu có th có: chng i xã hi, t t, lm dng cht ). — Vn dng các c im tâm lí ca hc sinh trung hc ph thông t chc dy hc và giáo dc có hiu qu. — Có thái khách quan và khoa hc trong vic nhìn nhn, ánh giá hc sinh trung hc ph thông. 8 | MODULE THPT 1
3. Hot ng 1) Thi kì trung hc ph thông trong toàn b quá trình phát trin tâm lí cá nhân: Chia thành các hot ng nh + Xác nh gii hn tui trung hc ph thông: Nhng cách xác nh khác nhau. + Xác nh hoàn cnh xã hi ca s phát trin. + Các dng hot ng mi: Hot ng hc tp, hot ng xã hi. + Ý ngha ca giai on trung hc ph thông trong toàn b cuc i cá nhân. 2) Nhn thc và trí tu ca hc sinh trung hc ph thông + Nhn bit các kiu trí tu, các giai on phát trin trí tu. + c im nhn thc và phát trin trí tu hc sinh trung hc ph thông. 3) i sng tình cm — ý chí ca hc sinh trung hc ph thông + Tình cm hc sinh trung hc ph thông: Mt s tình cm cp cao (tình cm thm m, tình cm o c, tình cm trí tu) tình bn, tình yêu. + c im ý chí ca hc sinh trung hc ph thông. 4) Các c im nhân cách ca hc sinh trung hc ph thông + T ý thc và hình thành “cái tôi” ca hc sinh trung hc ph thông. + nh hng giá tr ca hc sinh trung hc ph thông. + T xác nh xã hi — hình thành th gii quan và “k hoch cuc i”. + Tính tích cc xã hi ca hc sinh trung hc ph thông: các vai xã hi và hot ng xã hi. 5) Mt s vn tâm lí hc sinh trung hc ph thông: Tình dc, cng thng tâm lí, chng i xã hi, t t, lm dng cht gây nghin Hot ng tng kt ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 9
4. C. NỘI DUNG Nội dung 1 THI KÌ TRUNG HC PH THÔNG TRONG TOÀN B QUÁ TRÌNH PHÁT TRIN TÂM LÍ CÁ NHÂN MỤC TIÊU Hot ng này giúp ngi hc nm c nhng c im, tính cht ca các mi quan h to ra hoàn cnh xã hi cho s phát trin tâm lí tui hc sinh trung hc ph thông. Ngi hc có th hiu c v trí ca giai on la tui trung hc ph thông, bi cnh xã hi, các yu t nh hng ti din bin tâm lí ca la tui này, t ó có c nhng nh hng cho vic tip cn và tìm hiu tâm lí ca hc sinh trung hc ph thông. TEST ĐẦU VÀO Hot ng này c bt u vi vic hc viên nh li và k tên các giai on trong toàn b quá trình phát trin tâm lí ca cá nhân. 1) Theo s phân chia ca Tâm lí hc, toàn b quá trình phát trin tâm lí cá nhân c chia thành bao nhiêu thi kì? Tên gi ca mi thi kì? 2) Tên gi ca mi thi kì có th gi ý nhng iu gì v c im tâm lí ni bt ca mi la tui? NỘI DUNG Tâm lí hc phân chia toàn b quá trình phát trin tâm lí cá nhân thành các thi kì (hay các giai on), mi giai on c xác nh bi các du mc tng i v thi gian. Có nhiu cách phân chia các thi kì tu thuc vào các tiêu chí ca mi tác gi, tuy nhiên hin nay mt cách phân chia c chp nhn rng rãi nh sau: — Tui hài nhi: 0 — 1 tui. — Tui u nhi: 1 — 3 tui. — Tui mu giáo: 3 — 6 tui. — Tui nhi ng: 6 — 11, 12 tui. — Tui thiu niên: 11, 12 — 13, 14. — Tui thanh niên: 14, 15 — 25. 10 | MODULE THPT 1
5. — Tui trng thành: 25 — 40. im phân bit v bn cht gia các giai on chính là nhng c trng tâm lí ph bin tui ó c hình thành trên c s hot ng ch o. Hoạt động 1. Xác định giới hạn độ tuổi trung học phổ thông. Bn ã tng c nhng tài liu vit v tâm lí tui hc sinh trung hc ph thông, ã có nhiu tri nghim v la tui này, hãy nh li và vit ra hiu bit ca mình, bng cách tr li mt s câu hi sau ây: Câu 1. Theo phân nh ca tâm lí hc, tui hc sinh trung hc ph thông trùng vi tui nào? Câu 2. Du mc v thi gian ca tui hc sinh trung hc ph thông? Bn hãy i chiu ra nhng ni dung va vit ra vi nhng thông tin di ây và t hoàn thành ni dung tr li các câu hi. THÔNG TIN PHẢN HỒI Da trên các giai on la tui nêu phn trên, có nhng cách xác nh tui trung hc ph thông khác nhau: — Tui v thành niên bao hàm c tui thiu niên và tui u thanh niên: t 10, 12 tui n 19 tui. Nh vy, theo cách phân nh này, tui trung hc ph thông nm trong tui v thành niên và là giai on cui ca tui v thành niên. ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 11
6. — Tui thanh niên là tui chuyn tip t tui th sang tui trng thành, bao gm c tui thiu niên (giai on sm ca thanh niên), bt u t thiu niên và kt thúc khi bc vào tui trng thành. Theo cách này, hc sinh trung hc ph thông là giai on gia ca tui thanh niên. Theo cách xác nh ph bin và c tha nhn trong tâm lí hc, tui thanh niên c xác nh t 15 n 25 tui, vi hai thi kì: — Tui u thành niên: t 15 n 18 tui (còn gi là thanh niên hc sinh). — Thanh niên trng thành t 18 n 25 tui. Du mc v thi gian ca tui thanh niên rt c bit vi tính tng i ca chúng. im bt u tui này nm mt cht lng phát trin c th: sau khi kt thúc dy thì, tc là hc sinh có c s trng thành và hoàn thin v c th. im mc bt u này có th dch chuyn ngày mt sm hn cùng vi gia tc phát trin v mt sinh hc — tc phát trin c th ngày càng nhanh do s ci thin ca iu kin sng và i sng xã hi. Ngc li, du mc kt thúc ca tui thanh niên và bt u ca tui trng thành cng ít xác nh bi tính cht xã hi ca thi im trng thành. Nh vy, la tui hc sinh trung hc ph thông nm trong thi kì u ca tui thanh niên hay còn gi là thanh niên hc sinh. Hoạt động 2. Xác định hoàn cảnh xã hội của sự phát triển. Bn hãy vit ra suy ngh, hiu bit ca mình tr li mt s câu hi sau: Câu 1. Bn hiu th nào là hoàn cnh xã hi ca s phát trin? c im quan trng trong hoàn cnh xã hi ca hc sinh trung hc ph thông là gì? Nhà giáo dc cn phi bit làm gì tìm hiu tâm lí hc sinh? — Hoàn cnh xã hi ca s phát trin là: 12 | MODULE THPT 1
7. — c im quan trng trong hoàn cnh xã hi ca hc sinh trung hc ph thông là: — tìm hiu tâm lí hc sinh, nhà giáo dc cn: Câu 2. Quan h ca hc sinh trung hc ph thông vi gia ình có im gì c bit? Ph huynh cn có thái nh th nào trong ng x vi con tui trung hc ph thông? — c im ni bt trong quan h ca hc sinh trung hc ph thông vi gia ình: ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 13
8. — Thái cn phi có ph huynh trong ng x vi con tui trung hc ph thông: Câu 3. Quan h ca hc sinh trung hc ph thông vi bn bè có im gì ni bt? Giáo viên cn có thái nh th nào vi các nhóm bn ca hc sinh trung hc ph thông? — c im ni bt trong quan h vi bn bè ca hc sinh trung hc ph thông: 14 | MODULE THPT 1
9. — Thái ca giáo viên i vi nhng nhóm bn ca hc sinh trung hc ph thông: Câu hi 4. Quan h xã hi ca hc sinh trung hc ph thông có im gì ni bt? Hc sinh trung hc ph thông có kh nng nhn bit các quan h xã hi ca bn thân không? — c im ni bt trong quan h xã hi ca hc sinh trung hc ph thông: — Kh nng nhn bit các quan h xã hi ca hc sinh trung hc ph thông: ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 15
10. Bn hãy i chiu nhng ni dung va vit ra vi thông tin di ây và t hoàn thành ni dung tr li các câu hi. THÔNG TIN PHẢN HỒI Khái nim hoàn cnh xã hi ca s phát trin: Hoàn cnh xã hi ca s phát trin c hiu là t hp các mi quan h và tính cht các mi quan h mi mà tr tham gia vào cng nh tính cht ca s tng tác gia tr vi các quan h xã hi ó. Hoàn cnh xã hi ca s phát trin, do vy, không ch c hiu n gin là các iu kin bên ngoài th hin trong các mi quan h xã hi và s tác ng ca các yu t bên ngoài mà phi hiu là s tác ng ca các iu kin bên ngoài thông qua các thuc tính tâm lí bên trong xut hin trc ó, bao gm c các c im la tui và s tác ng ca ch th ti các iu kin ó. các thi kì phát trin la tui, hoàn cnh xã hi ca s phát trin c th hin các mi quan h và tính cht các mi quan h c bn ca cá nhân: quan h gia ình, quan h bn bè, quan h vi giáo viên, quan h xã hi. c bit cn chú ý ti s tng tác ca hc sinh trong nhng mi quan h này. Thông qua s tng tác ca hc sinh vi các ch th khác trong các mi quan h ó mà hoàn cnh xã hi có th tác ng theo các chiu hng khác nhau i vi s phát trin tâm lí ca hc sinh: to iu kin thúc y s phát trin hoc làm phát sinh các tr ngi i vi s phát trin. c trng ln nht ca hoàn cnh xã hi ca s phát trin la tui hc sinh trung hc ph thông là các quan h có tính m và s chuyn i vai trò và v th xã hi. c trng này c th hin c th nh sau: la tui hc sinh trung hc ph thông, các mi quan h ít tính mâu thun hn so vi tui trc ó. Quan h vi cha m, thy cô, bn bè ã tr nên thun li hn do s trng thành nht nh trong nhn thc ca hc sinh và s thay i trong cách nhìn nhn ca ngi ln. Tuy vy, tính cht ít xác nh v quan h xã hi vn còn. Mt mt hc sinh ã có nhng s c lp nht nh trong t duy, trong hành vi ng x, mt khác hc sinh li cha có c s c lp v kinh t do vn ph thuc vào gia ình. 16 | MODULE THPT 1
11. + Quan h vi ph huynh. Trong gia ình, hc sinh có th có c quan h tng i dân ch hn, c tôn trng và lng nghe. Hc sinh có th t quyt nh mt s vn ca bn thân hoc c tham gia vào vic ra các quyt nh ó nh la chn ngh nghip, hc hành, tình cm. Vic can thip trc tip theo kiu “ra lnh”, “ép buc” ca cha m vi tr không phù hp và cng không th hiu qu na. Gn ây có s kin hc sinh trung hc ph thông t t vì cha m ép buc la chn ngh em không yêu thích. iu này cho thy nhu cu c thc hin các mong mun, ý nh ca bn thân hc sinh trung hc ph thông rt mnh, ngi ln cn hiu iu này có th ng x phù hp. S tôn trng và trò chuyn ca ph huynh vi hc sinh có th to c mi quan h tt gia cha m và con cái. S tin cy, thng thn t phía ph huynh giúp các em có th nhanh chóng trng thành theo chiu hng tích cc. Mc ng nht hoá ca hc sinh vi cha m tui này thp hn tr nh. Nói n gin, tm gng ca cha m không c chp nhn mt cách tuyt i và không phê phán nh tr nh. Hc sinh ã có kh nng nht nh trong vic nhìn nhn ánh giá hành vi ca cha m và ôi khi có th bc l thái phê phán mt s hành vi nào ó. Do vy, vic ph huynh áp t các hành vi và cách suy ngh ca mình có th gây ra phn ng ca các em. Hc sinh ln ch yu mong mun cha m là nhng ngi bn, ngi “c vn” bi bên cnh mong mun và xu hng t lp hc sinh vn rt cn n nhng kinh nghim sng và s giúp ca ngi ln. Nhng ngi cha m tt vn là nhng khuôn mu hành vi quan trng i vi tr. Nu thiu s nh hng và nhng khuôn mu hành vi t phía cha m, các em có th tìm kim các khuôn mu khác ngoài môi trng gia ình làm theo bi các mi quan h xã hi và kh nng tip xúc vi nhng ngi khác ã m rng hn. + Trong quan h vi bn bè, hc sinh trung hc ph thông có th tham gia vào nhiu nhóm bn a dng hn. Nhóm bn có các nh hng giá tr rõ rt hn và có iu kin tn ti lâu dài hn. c im này không rõ hc sinh trung hc c s. Hc sinh trung hc ph thông có th va tham gia vào các nhóm có t chc nh lp hc, chi oàn va tham gia vào các nhóm bn bè t phát, trong ó có nhng nhóm thng xuyên, n nh và các nhóm tm thi tình hung. Các nhóm thng xuyên có s phân hoá vai trò n nh hn và mt s trng hp có s c kt rt mnh, ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 17
12. ví d các nhóm b tam, b t các nhóm này hình thành do nhiu lí do, tuy nhiên lí do ln nht là s thân thin, chia s và ng cm ln nhau. Yu t v th trong nhóm có nh hng nhiu n hc sinh. V th không thun li trong các nhóm có t chc (không c các bn tha nhn, không c nhìn nhn tích cc t các bn, không có bn chia s, không có iu kin c th hin hay khng nh bn thân ) d làm các em ri vào vòng nh hng xu t các nhóm bn bên ngoài. Mt trong s các nguyên nhân dn ti vic hc sinh tham gia vào các nhóm bên ngoài là nhóm c t chc mt cách chính thc trong nhà trng không sc hp dn và không giúp tho mãn các nhu cu tâm lí xã hi ca hc sinh. Do vy, t chc các nhóm hot ng cho hc sinh có hiu qu chính là mt trong nhng nhim v quan trng và khó khn ca ngi làm công tác giáo dc. Trong các nhóm bn, nhu cu giao tip — mt nhu cu ln thanh niên hc sinh — có iu kin c tho mãn. Khi mà các hình thc t chc giao tip trong nhà trng khá hn ch thì nhóm bn là ni có c s thu hút rt ln i vi hc sinh thanh niên. ây, hc sinh có th bày t thoi mái các ý tng ca mình, chia s các vn hc sinh quan tâm S gp g, tip xúc có th em li nhng xúc cm tích cc thanh niên. Trong xã hi hin nay, vi s phát trin ca công ngh thông tin, vic tham gia vào các nhóm trên mng, “nhóm o” tr nên rt ph bin. ây là mt môi trng nhóm ht sc phc tp vi nhng u th vt tri so vi các nhóm tn ti tht xung quanh hc sinh nh tính m ca nhóm, tính c lp ca các thành viên, tính a chiu ca các quan im, s t do bày t suy ngh Bên cnh ó, các nhóm o cng cha ng nhiu thách thc, ri ro cha th hình dung trc i vi hc sinh. Vic tham gia vào các nhóm t phát ôi khi còn th hin “tính hin i” ca thanh niên. S tôn sùng mt kiu n mc, mt phong cách ca nhóm thanh niên cho h cm giác h thuc v mt nhóm ni bt so vi nhng cá nhân riêng l khác. Trong các nhóm bn bè, nhu cu to ra s khác bit rt ln và c bc l rõ ràng. Mt nhóm hc sinh mun mình khác bit vi ngi ln, mun mình khác vi các nhóm bn khác nên có th hình thành mt mt chung, mt thn tng chung, mt cách s dng ngôn ng chung 18 | MODULE THPT 1
13. nào ó. Nhng iu này làm cho hc sinh c nhìn nhn không thin cm t phía ngi ln, tuy vy to ra cái gì ó “ca mình” khác vi ngi trng thành là nhu cu bên trong ca thanh niên, vic dp b chúng là không hp quy lut. Chính vì vy quan h bn bè, nhóm có th nh hng rt mnh n tâm lí ca hc sinh. + Các quan h xã hi. Hc sinh trung hc ph thông có iu kin tham gia vào nhiu quan h xã hi a dng và phc tp hn. Xut hin nhiu vai trò xã hi mi mà trc ây các em cha có. Hc sinh ang tr thành mt công dân, có các quyn và ngha v nht nh, phi chu trách nhim v hành vi ca bn thân (ví d: các hành vi hình s ). V trí xã hi ca hc sinh trung hc ph thông không ng nht. Giai on u ca tui thanh niên (14,15 — 18) còn c gi là giai on cui ca quá trình “xã hi hoá ban u”. i a s thanh niên còn là hc sinh. Nh vy, tính M trong hoàn cnh xã hi to iu kin cho s m rng và thay i tính cht ca các mi quan h. ây là iu kin tng i thun li cho s phát trin ca hc sinh, nó cho phép hc sinh có th bc l tính tích cc cao hn, bc l nhng cái riêng ca bn thân. Nhng hoàn cnh xã hi này cng tim n nhng thách thc và ri ro nht nh i vi hc sinh. Hoạt động 3. Các dạng hoạt động: hoạt động học tập, hoạt động xã hội. Bn ã tng t chc hot ng hc tp, hot ng xã hi cho hc sinh, ã c các tài liu v c im các hot ng này ca hc sinh trung hc ph thông. Bn hãy nh li và vit ra suy ngh, hiu bit ca mình bng cách tr li hai câu hi sau ây: Câu 1. c im hot ng hc tp ca hc sinh trung hc ph thông nh th nào? ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 19
14. Câu 2. c im hot ng xã hi ca hc sinh trung hc ph thông nh th nào? Bn hãy i chiu nhng ni dung va vit vi nhng thông tin di ây và t hoàn thin ni dung tr li các câu hi. THÔNG TIN PHẢN HỒI la tui hc sinh trung hc ph thông, hot ng hc tp có nhng im khác bit c bn vi hot ng hc tp la tui thiu niên. Hot ng hc tp có ng c gn lin vi vic la chn ngh nghip tng lai. Hc sinh cng ý thc rõ hn v ng c hc tp ca bn thân. H qu ca iu này là tính thc dng ca vic hc cng rõ nét hn. Hc sinh có xu hng b qua, ít quan tâm n các môn hc không phc v trc tip cho mc ích thi vào các trng Cao ng, i hc. Do vy, vic ít chú ý n môn hc này hay môn hc khác không hn là s coi thng thy cô hay coi thng môn hc mà n gin là s la chn mang tính thc dng ca hc sinh. c im này có th coi là c im mang “tính lch s” trong toàn b lch s ng i ca mi cá nhân. Nhìn rng hn, hin tng này là s phn ánh ca c xã hi. Rõ ràng, khó có th khc phc ch bng cách thuyt phc hay c v chung chung mà phi có s iu chnh mang tính h thng. 20 | MODULE THPT 1
15. Bên cnh hot ng hc tp, hot ng xã hi cng dn có vai trò ln hn. Hc sinh tích cc tham gia vào các hot ng xã hi nh là biu hin v s trng thành dn v nhân cách — công dân. ây là hot ng có nhiu ý ngha, mt mt giúp cho hc sinh có s trng thành v ý thc công dân, mt khác giúp hc sinh th hin c các quan im, thái ca bn thân trc các vn xã hi. Gn ây nhng hot ng nh ng h Trng Sa trên mng, các hot ng bo v môi trng th hin rt rõ iu này. To iu kin, khuyn khích các hot ng xã hi tích cc chính là cách thc quan trng phát trin và hình thành nhân cách lành mnh cho hc sinh. Hoạt động 4. Ý nghĩa của giai đoạn trung học phổ thông trong toàn bộ cuộc đời của cá nhân. Bn có th vit mt cách khái quát ý ngha ca giai on tui trung hc ph thông trong toàn b cuc i ca cá nhân. Sau ó bn hãy c nhng thông tin di ây tng thêm hiu bit v ý ngha ca giai on tui hc sinh trung hc ph thông trong toàn b cuc i con ngi. THÔNG TIN PHẢN HỒI Giai on này có s cha trùng khp gia s phát trin cá th và giai on ng i. S phát trin cá th (sinh hc) t ti mc trng thành, trong khi s trng thành v xã hi — nhân cách òi hi phi có thêm ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 21
16. thi gian. S cha trùng khp này cng làm ny sinh mt s vn nh tn ti mt s các hành vi cha phù hp vi các chun mc xã hi hc sinh. Hc sinh cha hoàn toàn làm ch c hành vi ca bn thân, vic ch ng và tích cc tham gia vào các hot ng xã hi còn hn ch. Hc sinh la tui này ng trc mt quyt nh quan trng ca cuc i: la chn ngh nghip tng lai. ây thc s là mt th thách ln. Tính d thi trong la tui quá có th làm ny sinh nhng mâu thun c bn trong tâm lí ca thanh niên. Tui u thanh niên là tui ca nhng ngi ang ln nhng cha thành ngi ln, nhng ngi thu nhn nhiu thông tin nhng cha phi là ngi uyên bác, nhng ngi ham mê nhng cha phi là say mê — ây là c im la tui ca thanh niên mi ln. THỰC HÀNH HOẠT ĐỘNG 1 Tho lun: Hãy xác nh s khác bit gia hc sinh trung hc ph thông hin nay và th h các anh (ch), khi anh (ch) vào tui ó. Gii thích ti sao có s khác bit ó. Nội dung 2 NHN THC VÀ TRÍ TU CA HC SINH TRUNG HC PH THÔNG MỤC TIÊU Hot ng này giúp ngi hc nm c nhng quan nim khác nhau v trí tu, xác nh c s phát trin nhn thc ca hc sinh, t ó có nh hng thích hp cho vic dy hc, phát trin nng lc cho hc sinh hay nh hng cho hc sinh chn ngh. TEST ĐẦU VÀO 1) T kinh nghim dy hc ca bn thân, hãy cho bit anh ch thng xác nh trình nhn thc ca hc sinh bng cách nào? Theo các tiêu chí nào? 2) Anh (ch) thng quan tâm n các nng lc trí tu nào ca hc sinh trong môn hc mà anh/ ch ging dy? Ti sao anh/ ch quan tâm n các nng lc trí tu ó? Vai trò ca dy hc i vi s phát trin trí tu ã c tha nhn rng rãi trong khoa hc giáo dc. Hình thc, tính cht, phng pháp t chc 22 | MODULE THPT 1
17. dy hc có ý ngha quan trng i vi s phát trin trí tu. Cùng vi s phát trin ca khoa hc tâm lí, khái nim trí tu ã có nhiu thay i, cách nh dng trí tu ngày càng a dng hn. Do vy, vic dy hc nhm thúc y s phát trin các nng lc trí tu và nhn thc ca hc sinh cng dn thay i theo. Hoạt động 1. Nhận biết các kiểu trí tuệ, các giai đoạn phát triển trí tuệ. Trong sách báo, trong cuc sng hng ngày, ngi ta thng nói n trí tu. Vy trí tu là gì? Các giai on phát trin ca trí tu? Hc sinh trung hc ph thông nm trong giai on nào ca s phát trin trí tu? Bn hãy vit ra suy ngh, cách hiu ca mình tr li nhng câu hi ó. — Trí tu là: — Các giai on phát trin trí tu: — Hc sinh trung hc ph thông nm trong giai on: ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 23
18. — Ý ngha ca giai on ó: — Trong dy hc và giáo dc, hc sinh cn: Bn hãy i chiu nhng ni dung va vit ra vi nhng thông tin di ây và t hoàn thin ni dung tr li các câu hi. THÔNG TIN PHẢN HỒI Có nhiu cách hiu v trí tu trong tâm lí hc: — Truyn thng: trí tu là t duy lôgíc. — Trí tu là kh nng hc tp tt, th hin kt qu hc tp. — Trí tu là kh nng thích ng chung nht ca cá nhân vi các iu kin sng bin i. Hin nay, trong Tâm lí hc, lí thuyt a trí tu c quan tâm và c coi là cách hiu y hn và bao quát hn v trí tu. Lí thuyt này cho rng có th có nhiu kiu trí tu khác nhau: Trí tu ngôn ng — th hin kh nng ngôn ng; Trí tu lôgíc — th hin kh nng t duy lôgíc khoa hc; Trí tu không gian — kh nng nm bt không gian; Trí tu vn ng — “s thông thái ca c th”; Trí tu tng tác — s tng tác vi ngi khác, xã hi; Trí tu âm nhc — kh nng âm nhc, Trí tu ni tâm — kh nng nhn thc bn thân. Mi cá nhân có th có mt kiu trí tu nào 24 | MODULE THPT 1
19. ó ni tri hn so vi các kiu trí tu khác. Nh ó, các cá nhân có th có kh nng hot ng và thành công các lnh vc không ging nhau. Cách hiu này v trí tu cho phép nhìn nhn các nng lc a dng ca con ngi, cung cp mt cách hiu và tip cn nhân vn, t ó là các tác ng a dng kích thích s phát trin c áo ca mi cá nhân. Nh vy, ngi giáo viên cn có cách nhìn nhn hp lí, t ó xác nh và giúp hc sinh có th xác nh c kiu trí tu ni tri ca mình. ây là c s cho hàng lot các nh hng thc tin nh la chn ngh nghip, rèn luyn và phát trin kh nng riêng ca hc sinh. V các giai on phát trin trí tu cng có nhiu quan im khác nhau. Mt quan im khá ph bin là quan im ca Piaget vi các giai on sau: — Giác ng: t 0 — 2 tui. — Tin thao tác : t 2 — 6 tui. — Thao tác c th 6 — 11, 12 tui. — Thao tác hình thc: 11, 12, n 14, 15 tui. — Hc sinh trung hc ph thông có s phát trin trí tu giai on sau thao tác hình thc — loi trí tu c coi là ngang bng vi ngi ln. Hoạt động 2. Đặc điểm nhận thức và phát triển trí tuệ ở học sinh trung học phổ thông. Qua thc tin dy hc, bn hãy nêu nhng c im ni bt v nhn thc và trí tu ca hc sinh trung hc ph thông. Nhng c im ó có liên quan gì n hot ng dy hc? — Nhng c im ni bt trong nhn thc ca hc sinh trung hc ph thông: ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 25
20. — Nhng c im ni bt v s phát trin trí tu ca hc sinh trung hc ph thông: — Nhng lu ý khi t chc hot ng dy hc: Bn hãy i chiu nhng ni dung va vi nhng thông tin di ây và t hoàn thin ni dung tr li câu hi. THÔNG TIN PHẢN HỒI Nhn thc ca hc sinh trung hc ph thông có nhiu c im ni bt: Phm vi nhn thc: rng hn rt nhiu. Hc sinh quan tâm nhiu n các vn ngoài ni dung hc tp, các vn xã hi, các vn t nhiên. Tuy vy, nhn thc còn tn mn, ít h thng. H thng các tri thc, hiu bit: rng hn, phong phú hn. 26 | MODULE THPT 1
21. Tính c lp, sáng to th hin rõ nét. Hc sinh ã có th nhìn nhn, ánh giá vn mt cách phê phán t nhng góc khác nhau. Hc sinh cng ã có c kh nng nht nh trong vic phát hin ra các vn cn gii quyt. Hc sinh có th t ra nghi ng v tính cht y và úng n ca các li gii thích. Trong thi gian gn ây, mt s hc sinh trung hc ph thông ã tham gia vào vic nghiên cu khoa hc, to ra các sáng ch có ích cho cuc sng. S phân hoá hng thú nhn thc rõ nét và n nh hn. Hng thú có tính n nh và sâu sc hn óng vai trò quan trng trong vic thúc y hot ng nhn thc ca hc sinh, giúp hc sinh có c s bn b, say sa và kh nng vt qua nhng khó khn trong hc tp. S khác bit cá nhân trong trình , nng lc và khuynh hng nhn thc rt rõ. Mt s hc sinh trung hc ph thông hng thú vi các môn khoa hc xã hi, s hc sinh khác hng thú vi khoa hc t nhiên, s khác cho rng nhng môn hc trong nhà trng bun t và kém thú v so vi nhng gì ang din ra trong cuc sng. S khác na th hin s lãnh m, chán nn vi hc tp. S phát trin trí tu ã t n mc cao. Mt s nhà nghiên cu cho rng v c bn, trí tu ca hc sinh trung hc ph thông ngang bng vi ngi ln trên phng din thao tác. Các thao tác trí tu nh so sánh, phân tích, tng hp, c bit là thao tác tru tng hoá và khái quát hoá mc cao. Tuy nhiên, có ý kin cho rng nng lc phát hin và t vn ca hc sinh trung hc ph thông còn cha phát trin y . S phát trin trí tu liên quan cht ch vi nng lc sáng to. Nng lc này th hin ch hc sinh không ch lnh hi thông tin mà còn phi to ra cái mi nào ó. Theo I.A. Ponomarev, nng lc sáng to hình thành mun hn so vi s phát trin trí tu nói chung, ch khi hc sinh có th có c khi lng ln tri thc, kinh nghim sng và các phm cht khác. Tuy nhiên, la tui này khi hc sinh ã bt u va chm vi nhiu vn ca cuc sng thc tin hn thì nhng tim nng sáng to bt u c “kích hot”. S d có th nói tim nng sáng to la tui này c kích hot bi l các vn , các mâu thun a dng trong cuc sng cho phép có th có nhiu câu tr li úng — ây là c trng ca t duy phân ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 27
22. kì (mt b phn quan trng nht ca nng lc sáng to), ch không phi ch có mt câu tr li duy nht úng — c trng ca t duy hi t. S phát trin nhn thc và trí tu không ging nhau mi cá nhân, c bit tính cht ca s phát trin ó ph thuc nhiu vào cách dy hc. Dy hc có th quyt nh mnh m n s phát trin trí tu và nhn thc. Ví d, dy hc theo kiu áp t n thun khó có th phát trin tính c lp và sáng to ca hc sinh; ngc li, dy hc bng khuyn khích t duy sáng to giúp hc sinh có th có s phát trin t duy nhanh và hiu qu. THỰC HÀNH HOẠT ĐỘNG 2 1) Xác nh nhng hc sinh có khó khn trong hc tp môn hc ca bn. Gii thích nguyên nhân có th có liên quan n mt nhn thc ca hc sinh. 2) Hãy nhn din và phân loi hc sinh trên c s các kiu trí tu ã c trình bày. Nội dung 3 I SNG TÌNH CM — Ý CHÍ CA HC SINH TRUNG HC PH THÔNG MỤC TIÊU Hot ng này giúp ngi hc nm c nhng c im trong i sng tình cm, ý chí ca hc sinh trung hc ph thông, hiu c nhng nét c bn trong nhng dng tình cm phc tp và mi l xut hin hc sinh trung hc ph thông nh tình bn, tình yêu, các tình cm cp cao T ó có thái và cách ng x úng i vi hc sinh. TEST ĐẦU VÀO Hãy quan sát, suy ngm và chia s v s bc l xúc cm, tình cm ca nhng hc sinh khác nhau: s a dng, muôn màu muôn v ca các xúc cm, tình cm, s khác bit rõ nét các cá nhân. Hãy tìm nhng ví d v các hành vi th hin ngh lc, ý chí và mc ích sng ca hc sinh. 28 | MODULE THPT 1
23. Hoạt động 1. Tình cảm ở học sinh trung học phổ thông: một số tình cảm cấp cao (tình cảm thẩm mĩ, tình cảm đạo đức, tình cảm trí tuệ) như tình bạn, tình yêu. i sng tình cm ca hc sinh trung hc ph thông khá phc tp, nó nh hng khá nhiu n hc tp và cuc sng tinh thn ca các em. Bn hãy cho bit thái ca mình v mt s hin tng trong i sng tình cm ca hc sinh: — Tình bn ca hc sinh trung hc ph thông: — Tình yêu ca hc sinh trung hc ph thông: ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 29
24. — Ti sao bn li có thái nh vy? Bn hãy i chiu nhng ni dung va vit vi nhng thông tin di ây tng thêm hiu bit v i sng tình cm ca hc sinh trung hc ph thông. THÔNG TIN PHẢN HỒI i sng tình cm ca hc sinh trung hc ph thông ã t ti mc cao vi các c im ni bt: — So vi la tui thiu niên, các xúc cm la tui thanh niên có tính phân hoá sâu, tính t ch và c iu chnh tt hn. la tui thiu niên, do các tác ng ca s phát trin sinh lí (dy thì, s thay i các hoócmôn ), thiu niên có xu hng tng hng phn nh, cng thng xúc cm t ti nh im vào khong 14, 15 tui. Xu hng này bt u gim i khi bc vào tui trung hc ph thông. S bc l ca tính xã hi trong các xúc cm, tình cm ngày càng rõ nét hn tính sinh hc. Nhng xúc cm các cá nhân có s phân hoá rõ rt v phm vi, i tng, cng . Có nhng hc sinh trung hc ph thông có th d rung cm trc các hành vi o c ca ngi khác, s khác li có th dng dng. Mt s hc sinh có các tri nghim sâu sc v các s kin xung quanh, s khác không tâm ti bt kì iu gì không liên quan n bn thân. S phân hoá xúc cm lúc này là kt qu ca các iu kin giáo dc t trc ó ch không phi là kt qu ngu nhiên ca mt giai on la tui này. — Các tình cm cp cao — nhng tình cm liên quan n các nhu cu tinh thn ca con ngi nh tình cm o c, tình cm trí tu, tình cm thm m, tình cm trách nhim, lòng yêu nc, tình bn, tình yêu c 30 | MODULE THPT 1
25. bc l mt cách rõ ràng. Mt hc sinh ln vi phm nhng chun mc hành vi mà bn thân ã chp nhn s gây ra bn thân s cn rt, cm giác li lm. Có s m rng rõ rt phm vi ca tình cm thm m. Hc sinh trung hc ph thông có th bo v mt cách mnh m thái ca mình i vi vic la chn cách n mc, gu thm m. Các em cng sn sàng bc l thái vi các hành vi o c ca ngi khác, ôi khi mt cách thái quá. c bit, hc sinh trung hc ph thông rt nhy cm vi s tng phn, vi cái mi. la tui hc sinh trung hc ph thông, cùng vi s phát trin ca trí tu, c bit là tính phê phán ca t duy, óc hài hc, châm bim, ma mai bc l rõ nét. Nhng biu hin ca s châm bim ây cn c nhìn nhn nh là hin tng bình thng ch không nên vi vàng quy kt nh là mt vn o c. Hc sinh cng có s nhn bit v các i tng tình cm ca mình rõ ràng hn. Hc sinh say sa vi hc tp, vi vic tìm kim tri thc. Các em có th gii thích khá rõ ti sao các em thc hin nhng vic nh vy, iu gì em li cho các em các tình cm mnh m. mt s hc sinh, s tò mò ngây th ã chuyn thành s ham mun sáng to. S phát trin tình cm không din ra mt cách n gin, theo kiu ng thng và ging nhau các cá nhân bi vì ni dung ca các tình cm ó ph thuc rt ln vào các c im và thuc tính khác ca nhân cách, ví d: nh hng giá tr ca cá nhân, t ý thc cá nhân Tình bn: Tình bn là mt dng quan trng nht ca s gn bó xúc cm và quan h liên nhân cách tui thanh niên. Tình bn tui trung hc ph thông phát trin mnh c ba du hiu: mc la chn, bn vng và thân. Các quan h bn bè càng c la chn bao nhiêu thì càng bn vng by nhiêu, mc hiu nhau càng cao ( thân v tâm lí), bn vng càng cao. Tình bn ca hc sinh trung hc ph thông không còn n gin là cùng tính cách, cùng thói quen hay s thích mà ã có nhng c s tâm lí sâu sc hn, ó là s tng ng v các nh hng giá tr sng, tng ng trong các mc ích sng và s tng ng hoàn cnh sng. D dàng nhn thy các nhóm b tam, b t và “din mo tâm lí” ca các nhóm ó. Có nhng nhóm ng viên giúp nhau hc tp, li có nhng nhóm ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 31
26. khác theo ui s sành iu th hin ng cp. ng sau s tng ng ó chính là nhn thc ca hc sinh v các giá tr mà hc sinh theo ui, vì th vic tìm kim và kt bn khó hn nhng khi ã kt bn thì s n nh và bn vng ca tình bn cao hn so vi la tui thiu niên. Tình bn hc sinh trung hc ph thông có th i sut c cuc i. Tình bn chim mt v trí u tiên trong các quan h gn bó tui thanh niên. Tui thanh niên c coi là tui dành cho tình bn. Hc sinh tìm kim và khao khát tình bn chân chính. Hi tng v tui thanh niên hc sinh ca nhng ngi ã trng thành, không phi ngu nhiên, nhc nhiu n bn bè ch không phi gia ình. Mc dù có th xut hin tình yêu t tình bn, tình bn có th làm ny n tình yêu hc sinh trung hc ph thông nhng không phi tình yêu mà tình bn mi là ch o trong i sng ca hc sinh trung hc ph thông. Tình yêu ây là dng tình cm nam — n ln u xut hin theo úng ngha ca nó la tui hc sinh trung hc ph thông. T trc ó, khi bc vào tui dy thì, hc sinh THCS ã có nhng tri nghim, rung cm i vi bn khác gii nhng tính xã hi và n nh, rõ ràng ca các tri nghim tình yêu cha có. Hc sinh THCS có th n gin thy thích mt bn khác gii, ý n bn ó và ri xúc cm ó có th qua nhanh. Tình yêu tui trung hc ph thông là mt tt yu ca s phát trin c v c th, th cht, c v xã hi. Nó xut hin trên nn tng nhu cu c chia s, c quan tâm, thng yêu ngi khác, c ngi khác quan tâm và c s cun hút v th cht. Tính cht ca tình yêu, cách thc ng x ca hc sinh ang yêu ph thuc rt nhiu vào bi cnh xã hi mà hc sinh ang sng. Tuy vy, có nhng biu hin c bn v mt tâm lí thng xut hin nhng hc sinh ang yêu nh: quan tâm n ngi yêu, có mong mun c bên cnh ngi yêu, mong mun c giúp ngi yêu, khoan dung, lng, d dàng chp nhn và b qua các sai lm, khuyt im ca ngi yêu, mong mun th hin và khng nh tình cm ca mình trc ngi khác. Các hiu ng khi yêu cng bc l rõ rt: “hiu ng nhim sc”— ch nhìn thy nét p ca ngi yêu, “hiu ng phi cá tính hoá” — d dàng t b cái tôi, cái riêng làm p lòng ngi yêu. ôi khi các hiu ng này làm hc sinh có các hành vi lch lc. 32 | MODULE THPT 1
27. Vn ng x ca ngi ln vi tình cm này hc sinh cn rt tinh t vì ây là dng quan h nhy cm. Mt mt cn tôn trng tình cm này hc sinh, không th ngn cm, can thip thô bo vào tình yêu ca hc sinh, mt khác không th buông lng hay không ý n quan h này. Do vy, ngi ln mt mt t thái tôn trng, cao nhng tình cm p giúp hc sinh nh hng úng trong tình yêu, mt khác cn có s chú ý, nhc nh iu chnh mt cách hp lí, tránh quan h tình yêu ca hc sinh tr nên lch lc và nh hng n hc tp cng nh cuc sng ca hc sinh sau này. Hoạt động 2. Đặc điểm ý chí của học sinh trung học phổ thông. Bn có th nói gì v ý chí hc sinh trung hc ph thông hin nay? Hãy vit ra suy ngh ca bn. Bn hãy c nhng thông tin di ây tng thêm hiu bit v c im ý chí ca hc hc sinh trung hc ph thông. THÔNG TIN PHẢN HỒI tui thanh niên, xu hng nhân cách, phm cht ý chí bc l rõ ràng. Cng ca ý chí phát trin cao. Hc sinh có th quyt tâm vt qua nhiu tr ngi t ti các mc ích ã t ra. Nhng tm gng v hc sinh có hoàn cnh khó khn nhng n lc lâu dài thi i hc hay sn sàng hi sinh nhng s thích, nhng mong mun riêng ca mình giúp gia ình là không him. Cng ca ý chí không ch th hin vic hc sinh có kh nng n lc vt qua khó khn bên ngoài mà còn th hin vic u tranh ng c, kim ch hay thay i chính bn thân. ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 33
28. Tính o c ca các hành ng ý chí cng c hc sinh ý thc hn. Các em ã có kh nng hiu và la chn iu gì cn n lc và iu gì thì không. Tính o c ca hành ng ý chí c th hin các mc ích mà các em t ra cho bn thân. Mt s hc sinh có nh hng và mc ích rt rõ nh la chn ngh nào, nh làm gì trong tng lai. Vi nhng hc sinh này, nhu cu thành t ni bt: hc sinh bit t cho mình mc tiêu, bit n lc, bit lên k hoch và phân phi sc lc thc hin. Nói cách khác, s n lc ý chí bc l rõ nét. Nhng cng có nhng hc sinh không t ra cho mình các mc ích, không ngh ti tng lai, th ng ch i. Nhng hc sinh này thng không có ng c và khó có th thành t trong cuc sng. áng tic là vn còn nhng hc sinh trung hc ph thông b lôi kéo vào các nhóm tiêu cc, không tuân th các chun mc, giá tr xã hi, coi s th hin tính ngang ngc, xâm hi ngi khác, chng i xã hi là bn lnh, là ý chí. THỰC HÀNH CHO HOẠT ĐỘNG 3 1) Hãy xác nh trong lp hc bn ang dy có nhng nhóm bn thân nào? c im ca nhng nhóm bn ó? Có nhóm nào cn chú ý c bit? 2) Tìm kim mt tình hung trong ó ngi giáo viên có cách ng x vi nhng “cp ôi” hc sinh trong lp mà bn cho là hp lí và có hiu qu. Phân tích tình hung ó. 3) Hãy trò chuyn vi mt vài hc sinh tìm hiu: mc ích tng lai ca các em là gì? Các em có k hoch hay d kin thc hin nh th nào? Khó khn mà các em gp phi là gì? Nội dung 4 CÁC C IM NHÂN CÁCH CA HC SINH TRUNG HC PH THÔNG MỤC TIÊU Hot ng này giúp ngi hc nm c nhng vn c bn trong nhân cách ca hc sinh trung hc ph thông mà nhà giáo dc cn tìm hiu. Ngi hc c cung cp nhng c im ni bt trong nhân cách ca hc sinh trung hc ph thông nh kh nng t ý thc ca hc sinh, hình nh cái tôi, nh hng giá tr nhng vn ct lõi ca nhân cách. T ó có th gii thích, d báo hành vi và xu hng phát trin nhân cách ca hc sinh. 34 | MODULE THPT 1
29. TEST ĐẦU VÀO Hãy xác nh: Trong s hc sinh lp các anh (ch) ang dy, có hc sinh nào có th coi là ngi hng ni? Hng ngoi? Ai là ngi lí thuyt, ai là ngi thc t? T c im nào ca mi hc sinh ó mà anh (ch) cho rng h thuc kiu này hay kiu kia? la tui trung hc ph thông, nhân cách ã khá n nh và bc l khá rõ. Nhân cách th hin hình nh tng th và thng nht ca mi hc sinh mà ta có th quan sát và nhn bit c: s khác bit, du n riêng v hành vi, cách ng x vi ngi khác, hot ng, xu hng hot ng, các xúc cm, tình cm, cách suy ngh gii quyt vn , cách quan h vi chính bn thân ã tr thành n nh và có th d oán c mc nht nh. Hoạt động 1. Tự ý thức và hình thành “cái tôi” của học sinh trung học phổ thông. Các nhà tâm lí hc khng nh rng, n tui hc sinh trung hc ph thông, t ý thc và “cái tôi” c bc l khá rõ nét. Qua nghiên cu các tài liu, giáo trình v tâm lí hc la tui hc sinh trung hc ph thông, qua tip xúc trc tip vi hc sinh, bn hãy vit ra cách hiu ca mình v t ý thc và “cái tôi” ca hc sinh trung hc ph thông, bng cách tr li mt s câu hi sau: Câu 1. T ý thc là gì? Nhng c im ni bt v t ý thc ca hc sinh trung hc ph thông? — T ý thc là: ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 35
30. — Nhng c im ni bt v t ý thc ca hc sinh trung hc ph thông là: Câu 2. “Cái tôi” trong tâm lí hc có im gì khác vi cái tôi thng c s dng trong cuc sng hng ngày. Ti sao cn phi quan tâm n s hình thành “cái tôi” hc sinh trung hc ph thông? — “Cái tôi” trong tâm lí hc: 36 | MODULE THPT 1
31. — “Cái tôi” trong cuc sng hng ngày: — Cn phi quan tâm n s hình thành “cái tôi” hc sinh trung hc ph thông vì: Bn hãy i chiu nhng ni dung va vit vi nhng thông tin di ây và t hoàn thin ni dung tr li câu hi. THÔNG TIN PHẢN HỒI Trong tâm lí hc, có nhiu cách hiu khác nhau v khái nim “t ý thc” và “cái tôi”, tu thuc vào cách tip cn khác nhau. Tuy vy, có th hiu chung nht nh sau: T ý thc là kh nng hc sinh trung hc ph thông t tách ra khi bn thân, ly bn thân mình làm i tng nhn thc, ánh giá, t ó hình thành nên biu tng khái quát v chính bn thân. Biu tng n nh ca cá nhân v chính bn thân có th gi là cái tôi . Kh nng t ý thc giúp hc sinh có th hình thành biu tng úng hay sai, y hay thiu ht v bn thân mình. Ngc li, khi cái tôi c hình thành, nó li óng vai trò nh hng, thúc y và iu chnh hành vi ca hc sinh. Nh vy, hc sinh có th t nhn thc bn thân và hình thành hình nh ca bn thân nhiu phng din: bên ngoài, bên trong, thân th hay nng lc, nng lc hay phm cht; và nhiu mc : n gin hay phc tp, y hay phin din T ánh giá là mt kh nng c hình thành trong sut quá trình phát trin nhân cách và c coi là mt du hiu c bn nhn bit mc trng thành ca nhân cách. ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 37
32. la tui hc sinh trung hc ph thông t ánh giá có nhng im ni bt, th hin s trng thành nht nh v nhân cách: — Hc sinh trung hc ph thông ã có s i chiu bn thân vi các chun mc xã hi và có quan im riêng ca mình. — S ánh giá ca hc sinh trung hc ph thông có tính phê phán và òi hi cao vi bn thân. Hc sinh có th bn khon trn tr vi câu hi: “Mình là ai? Mình là ngi nh th nào? Mình mun tr thành ngi nh th nào?”. t câu hi và tr li câu hi bng cách phân tích so sánh i chiu bn thân vi ngi khác là c s quan trng hc sinh có th t tu dng, t iu chnh bn thân. Nhu cu “trò chuyn vi chính mình” khám phá phát hin ra mình là mt nhu cu ni bt. Nhng nhu cu ó c th hin trong các trang nht kí, hoc hin i hn và a dng hn vi blog hoc mng xã hi. — T ánh giá hc sinh trung hc ph thông có chiu sâu và khái quát hn so vi hc sinh trùn hc c s. iu này liên quan ti vin cnh cuc sng mà hc sinh trung hc ph thông ang la chn và hng ti, c bit liên quan n các hình mu ngh nghip, v trí xã hi trong tng lai. Hc sinh không ch t ánh giá bn thân trong hin ti mà còn to ra cái tôi lí tng, so sánh i chiu cái tôi hin ti vi cái tôi lí tng. Các em cng không ch dng li vic ánh giá mt s nét nhân cách riêng l mà ánh giá mt cách tng th v bn thân, so sánh i chiu vi mt hình mu nào ó. — T ánh giá ca hc sinh trung hc ph thông c thc hin theo ba cách: + So sánh mc kì vng vi kt qu ca bn thân. Do vy các em sn sàng thc hin các hành ng, thm chí các hành ng nguy him khng nh nng lc ca mình. Xu hng này làm các em ôi khi coi nh nhng vic làm thng ngày, có xu hng cng iu hoá mt s hot ng + i chiu so sánh vi ý kin ca ngi khác v bn thân. Hc sinh trung hc ph thông nhy cm vi ý kin ca ngi khác và thng có xu hng khái quát hoá các ý kin ó. Mt nhn xét v mt công vic c th có th c khái quát cho toàn b con ngi. Do vy, khi nhn xét hc sinh trung hc ph thông cn thn trng, theo hng phát trin, không nên quy kt. 38 | MODULE THPT 1
33. + Mt s thc o mi c s dng trong t ánh giá nh s thành tho trong công vic, s hp dn trong tình yêu và tình bn thân thit. Các yu t này óng góp quan trng cho vic thanh niên ánh giá tng th v bn thân. — ánh giá ca hc sinh trung hc ph thông còn mang tính ch quan và có xu hng cao hn hin thc. Nguyên nhân ca hin tng này là do nhn thc ca các em v các vn xã hi cha sâu, s va chm và tri nghim trong cuc sng cha nhiu. Bên cnh ó, m c, hoài bão ca các em rt ln nhng cha c kim chng. Do vy, không nên cao thái quá nng lc nào ó ca hc sinh (nh s lng xê thái quá ca báo chí vi mt s vn ng viên mi ni chng hn). Tha nhn, tôn trng và khuyn khích các em khng nh và bc l các nng lc ca bn thân nhng cn có chng mc. Quá trình hình thành nhân cách bao gm c vic hình thành “cái tôi” — mt quan nim, hình nh v bn thân — tng i bn vng. Cái tôi không ch là biu tng v nhng thuc tính ã c cá nhân xây dng nên mà còn là tâm th xã hi, bao gm: nhn thc v bn thân, xúc cm vi bn thân và hành vi — thái thc t vi bn thân. Cái tôi hay hình nh v cái tôi có nhiu ni dung và nhiu mc nh cái tôi th cht, cái tôi hin thc, cái tôi lí tng Hình nh v thân th: Thanh niên rt quan tâm n hình nh thân th ca mình trong mt ngi khác và có ý thc rèn luyn hoc to ra các iu b, c ch to ra hình nh hp dn. Mt trong nhng mi quan tâm ca hc sinh trung hc ph thông là v b ngoài ca h phù hp nh th nào vi mu ngi ca “phái nam” hay “phái n”. Nam hc sinh quan tâm n tm vóc: cao — thp, dáng hình nam tính. N sinh quan tâm n làn da, béo gy V b ngoài tr thành mt phng din ca cuc sng. Vic bt chc cách n mc hay c ch ca nhân vt nào ó cng không nm ngoài hin tng này. Hình nh cái tôi c ánh giá qua nhiu tiêu chí khác nhau: tính bn vng, tính tng phn, mc rõ ràng. hc sinh trung hc ph thông, tính bn vng cao hn la tui thiu niên, tuy vy vn có th thay i nhanh. Tính tng phn: s khác bit ca bn thân vi ngi khác. hc sinh trung hc ph thông, nhng phm cht bên trong c chú ý nhng c nhn thc chm hn nhng phm cht bên ngoài. Hc sinh có th ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 39
34. lo lng v n tng mà mình có th gây ra i vi ngi khác, th hin “tính c thn”. — S cng iu tính c áo riêng ca mình là c im ca nhiu hc sinh trung hc ph thông. Mc dù hình nh ca hc sinh v bn thân bao gi cng tng quan vi hình tng nhóm “chúng tôi”— nhng ngi cùng tui ca gii mình — nhng không bao gi trùng vi cái “chúng tôi” y mt cách hoàn toàn. — Cái tôi ca n và nam có s khác bit. N gii có xu hng hng ni và nhy cm hn, xu hng tìm kim s tng ng vi vai trò gii rõ nét hn. Hoạt động 2. Định hướng giá trị của học sinh trung học phổ thông. Bn hãy vit ra suy ngh ca mình tr li mt s câu hi sau: Câu 1. nh hng giá tr là gì? Vai trò ca nh hng giá tr? — nh hng giá tr là: — Vai trò ca nh hng giá tr: 40 | MODULE THPT 1
35. Câu 2. c im nh hng giá tr ca hc sinh trung hc ph thông? Bn hãy c nhng thông tin di ây có thêm hiu bit v nh hng giá tr và c im nh hng giá tr ca hc sinh trung hc ph thông. THÔNG TIN PHẢN HỒI nh hng giá tr c hiu là thái , s la chn ca cá nhân vi các giá tr vt cht hay tinh thn nào ó có ý ngha vi cá nhân, ã c cá nhân nhn thc. Nh vy, các cá nhân khác nhau có th có các nh hng giá tr không ging nhau. Vi các cá nhân này, mt i tng vt cht hay tinh thn này có th c nhn thc là có ý ngha, tc là có giá tr i vi h. H hot ng t ti các giá tr ó. Vi các cá nhân khác, i tng vt cht hay tinh thn khác mi có giá tr vi h Trong i sng có các giá tr mang tính ph bin, cng có các giá tr ch có mt s ít ngi nào ó theo ui. Do vy, bên cnh tính chung ca các nh hng giá tr, màu sc ch quan và tính cht cá nhân ca nh hng giá tr cng rt rõ nét. nh hng giá tr óng vai trò quan trng trong cuc sng ca con ngi. Th nht, nh hng giá tr là mt trong các yu t quyt nh mc ích hot ng mà con ngi hng ti. nh hng giá tr c c th hoá trong các mc ích hot ng c th và chi phi xu hng hot ng chung ca con ngi. Ví d, mt cá nhân có nh ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 41
36. hng giá tr c bn là tin bc, ngi ó s có xu hng tin hành các hot ng c th nhm em li tin bc và xu hng hot ng chung ca ngi ó cng nhm ti giá tr này. Th hai, nh hng giá tr thúc y cá nhân thc hin các hot ng hng ti giá tr ó. Th ba, nh hng giá tr cng óng vai trò tiêu chun, nguyên tc ca hành vi. Do vy, tìm hiu nh hng giá tr ca cá nhân nói chung và hc sinh nói riêng là vô cùng quan trng. Hiu c nh hng giá tr ca hc sinh, ngi giáo viên có th hiu c ng c nào thúc y hc sinh thc hin hot ng này hay hot ng khác, xu hng hot ng ca hc sinh và nhng im có th tác ng n mang li hiu qu. Có th phân loi nhiu nh hng giá tr khác nhau, tuy nhiên có mt s loi nh hng giá tr hay c cp ti: — Cn c vào ý ngha xã hi hay ý ngha cá nhân ca các mc ích: nh hng giá tr xã hi — khi cá nhân hng ti các mc ích vì xã hi, vì ngi khác; nh hng giá tr cá nhân — khi cá nhân hng ti các mc ích vì bn thân. — Cn c vào i tng ca nh hng giá tr: nh hng giá tr vt cht, nh hng giá tr tinh thn. — Cn c vào ý ngha, tính cht ca giá tr: nh hng giá tr tiêu cc, nh hng giá tr tích cc. S hình thành nh hng giá tr là quá trình lâu dài, ó là kt qu ca mi quan h tng h gia các yu t riêng ca cá nhân và các yu t xã hi. giai on trung hc ph thông, nh hng giá tr va c bc l rõ nét, va có iu kin hình thành nhanh chóng, va có tác ng mnh m n i sng ca hc sinh. hình thành nh hng giá tr, hc sinh phi có h thng nhng hiu bit v th gii xung quanh, phi có nhng tri nghim nht nh v các quan h xã hi. Nhng iu kin này ã bt u hin din la tui trung hc ph thông vi các quan h xã hi mi. Trong quá trình tng tác vi các vai xã hi, nhn bit các quan h và các giá tr trong i sng xã hi, hc sinh trung hc ph thông hình thành và cng c cho bn thân nhng giá tr nht nh. Có th 42 | MODULE THPT 1
37. ó là nhng giá tr c nhiu ngi cao, có th ó là nhng giá tr riêng mc dù có th cha c hc sinh trung hc ph thông nhn thc mt cách y . Chính vì vy, các giá tr hc sinh trung hc ph thông có th mang tính tích cc nhng cng có c nhng giá tr tiêu cc. Vic bt u va chm vi cuc sng, hng thú vi i sng xã hi m rng có th dn ti vic hc sinh trung hc ph thông tip nhn mt s giá tr nào ó không thc s phù hp và thiu nhn thc cn k. Trong giai on xã hi hin nay, iu này th hin khá rõ khi hc sinh trung hc ph thông bt chc, chy theo các giá tr ngoi lai, thi thng mà b quên các giá tr truyn thng nhân bn. hc sinh hiu c các “chân giá tr” không h d dàng trong bi cnh các giá tr ca xã hi cng ang cha nh hình rõ nét. nh hng giá tr ca hc sinh ph thông c th hin qua các hot ng và các mi quan h c bn ca các em. Trong hot ng hc tp, nh hng giá tr c bn cuc sng ca hc sinh trung hc ph thông c th hin trong mc ích gn là thi c vào các trng cao ng và i hc. Nói cách khác, nh hng giá tr ph bin hc sinh trung hc ph thông trong hc tp là các giá tr cá nhân. Hc sinh mong mun hc tp có c cuc sng ca bn thân tt p hn. iu này có tính lch s ca nó trong quá trình phát trin cá nhân. Cng vì nh hng giá tr này mà nhng hc sinh trung hc ph thông ã nhn thc c ý ngha ca vic hc tp, s n lc không bit mt mi t c mc ích ó. Ngc li, nhng hc sinh không có nh hng giá tr gn vi vic hc hành s th , chnh mng và có thái thiu tích cc vi vic hc tp. Vic hc tp có kin thc, tr thành ngi có tri thc phc v xã hi tr thành giá tr nn phía xa. Trong các quan h, nh hng giá tr ca hc sinh trung hc ph thông cng th hin rõ nét. Trong quan h gia ình, mc dù vn còn là thành viên ph thuc vào gia ình nhng hc sinh trung hc ph thông cao và mong mun có c s t lp và c lp trong vic gii quyt các vn ca bn thân, mong mun khng nh bn thân. Trong quan h vi bn bè, giá tr mà các em cao là s tôn trng, bình ng, s tha nhn ln nhau. ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 43
38. Hoạt động 3. Tự xác định xã hội – hình thành thế giới quan và “kế hoạch cuộc đời”. Theo bn, th gii quan là gì? c im ni bt v th gii quan ca hc sinh trung hc ph thông là gì? Bn hãy vit ra quan im ca mình v vn này. — Th gii quan là: — c im hình thành th gii quan hc sinh trung hc ph thông: Bn hãy i chiu nhng thông tin di ây có thêm hiu bit v th gii quan và c im hình thành th gii quan hc sinh trung hc ph thông. THÔNG TIN PHẢN HỒI Th gii quan là h thng nhng quan im chung v th gii c hình thành t các tri thc mà cá nhân có c, có c th gii quan cn có: h thng các tri thc nht nh c cá nhân lnh hi và kh nng t duy gn các tri thc thành h thng. Tuy vy, th gii quan không n thun là h thng tri thc mà còn là h thng các nim tin, nói lên thái và nh hng ca con ngi i vi th gii. Th gii quan có th sâu hay nông, úng hay sai, khoa hc hay tôn giáo. Tui thanh niên là giai on cc kì quan trng i vi vic hình thành th gii quan vì la tui này, các tin nhân cách và nhn thc ca th gii quan ang chín mui. Các tin nhân cách th hin ch 44 | MODULE THPT 1
39. thanh niên hc sinh có nhu cu rt ln là nhu cu tìm kim ý ngha cuc sng, la chn con ng cuc i mt cách có ý thc. Các tin nhn thc th hin ch tm nhìn trí tu không ch c m rng mà còn theo hng lí lun hoá các kinh nghim thành các nguyên tc chung. Tui thanh niên th hin thái i vi th gii vi màu sc nhân cách rõ rt. S tìm tòi th gii quan bao gm nh hng xã hi ca nhân cách — nhn bit bn thân nh là mt b phn, mt thành t ca cng ng và s la chn ví trí xã hi tng lai cho bn thân và các phng thc t n mc ích y. Vn ý ngha ca cuc sng là mt trong nhng tiêu im ca s hình thành th gii quan. “Ai cn tôi? Tôi sinh ra làm gì? ” là câu hi thanh niên hc sinh t t cho bn thân. a s hc sinh trung hc ph thông có khuynh hng sng cuc sng tích cc có ích cho bn thân và xã hi. Bên cnh ó cng có mt s hc sinh trung hc ph thông cha xác nh c ý ngha cuc sng ca bn thân và có thái b ng “sau hãy hay”. Tâm th b ng này là nguyên nhân ca s li, thiu ý chí và thiu n lc. S hình thành th gii quan òi hi kt hp vin cnh gn và vin cnh xa, kt hp cái có th và cái mong mun. Mt thanh niên ch bit hng ti cái mong mun mà không bit v thc ti thì có th không bao gi t c mong mun ó. Mt thanh niên không có hoài bão c m cng không phi là thanh niên. Hoạt động 4. Kế hoạch cuộc đời và xác định nghề nghiệp. Qua thc tin dy hc và giáo dc hc sinh, bn hãy ch ra nhng c im trong vic xác nh, la chn ngh nghip ca hc sinh trung hc ph thông? ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 45
40. Bn hãy c nhng thông tin di ây có thêm hiu bit v “k hoch cuc i” và xác nh ngh nghip ca hc sinh trung hc ph thông. THÔNG TIN PHẢN HỒI Nét ni bt ca tui thanh niên là xác nh k hoch cuc i. iu này có c là do các nguyên nhân: 1) S trng thành nht nh v nhân cách. 2) S c th hoá ít nhiu có tính hin thc các c m, lí tng. K hoch cuc i va là hin tng xã hi va là hin tng có tính o c. Khái nim này bao hàm t s xác nh các giá tr o c, mc kì vng vào tng lai, ngh nghip, cuc sng sau này. K hoch cuc i thng hình thành mt cách m h cui tui thiu niên, dn có ng nét rõ hn tui thanh niên và n cui tui thanh niên có th c nh hình và tr thành l sng h. Vn bn tâm nht i vi thanh niên hc sinh trong k hoch ng i là chn ngh. Vic chn ngh chính là mt khâu trong k hoch cuc i ca các em. Vic xác nh ngh nghip là quá trình có nhiu mc , nhiu tng bc, chu nh hng ca nhiu yu t và c hc sinh trung hc ph thông quan tâm. Xu hng và hng thú ngh có th ã xut hin tui thiu niên nhng ch tr thành cp thit và mang tính hin thc hn hc sinh trung hc ph thông bi thi gian phi a ra quyt nh c th không còn nhiu. Vic chn ngh òi hi phi kt hp c nhiu yu t: nhu cu xã hi, nng lc, s thích ca bn thân và yêu cu òi hi ca ngh. Th nhng 46 | MODULE THPT 1
41. hc sinh trung hc ph thông cha có c thông tin v c ba yu t này. a phn c s ca thái la chn ngh nghip ca hc sinh da trên các khái quát mang tính kinh nghim hc c t nhng ngi xung quanh, còn tru tng cha c tri nghim. Do vy, vic chn ngh ca hc sinh trung hc ph thông mang tính t phát, theo trào lu xã hi mà cha có c s chc chn. Hc sinh trung hc ph thông thng cha có cái nhìn y v ngh. Ngh tt thì mi th u hay, ngh xu thì mi th u d. Hc sinh trung hc ph thông thng có ít thông tin v ngh và v bn thân. H bit ít v các c im ca ngh, v mng li ngh có trong xã hi. Hc sinh cng cha phân bit rõ ngh và trng ào to ngh. Nhiu hc sinh ngay c khi ã vào trng vn cha hiu rõ ngh ca mình sau này s làm gì. Chn ngh là quá trình phc tp và lâu dài. Có hai cc ca quá trình này hc sinh trung hc ph thông: mt là tm gác hay kéo dài vic chn ngh do không có hng thú rõ rt và n nh. S chm tr này thng i ôi vi s cha trng thành nói chung, vi tính tr con trong nh hng xã hi. Cc khác ca quá trình chn ngh là áp t sm t phía ph huynh. Cách này thng em li s s hãi, t chi mt cách tiêu cc t phía hc sinh. Do vy, t chc giúp hc sinh có iu kin tip cn, tìm hiu, m rng nhãn quan và có th có c s la chn phù hp công vic ht sc cn thit. THỰC HÀNH HOẠT ĐỘNG 4 1) Hãy gii thích nhng trng hp hc sinh quá t ti hoc t kiêu. Theo anh (ch) có th làm gì giúp các em có c s nhn thc và ánh giá úng v bn thân? 2) Hãy xác nh các nh hng giá tr ph bin hc sinh trung hc ph thông mà anh (ch) ang dy hc. Anh (ch) suy ngh gì v các nh hng giá tr ó? 3) Nu c chia s vi hc sinh trung hc ph thông v vic la chn ngh và k hoch cuc i. Anh (ch) s chia s iu gì? ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 47
42. Hoạt động 5. Tính tích cực xã hội của học sinh trung học phổ thông: các vai trò và hoạt động xã hội. Bng kinh nghim công tác giáo dc hc sinh và qua các tài liu ã c, bn hãy vit ra hiu bit ca mình v: — c im tính tích cc xã hi ca hc sinh trung hc ph thông: — Các hot ng xã hi mà hc sinh trung hc ph thông tham gia: — Vai trò ca hc sinh trung hc ph thông trong các hot ng xã hi: 48 | MODULE THPT 1
43. Bn hãy c nhng thông tin di ây có thêm hiu bit v tính tích cc xã hi ca hc sinh trung hc ph thông. THÔNG TIN PHẢN HỒI Tính tích cc xã hi ca thanh niên rt cao nh là h qu ca v th xã hi mi và tính m trong các quan h xã hi. ng trc ngng ca ca hot ng xã hi và i sng xã hi, thanh niên có nhiu c hi tham gia vào nhiu hot ng xã hi khác nhau. Qua ó thanh niên không ch có c các kinh nghim xã hi mà còn có c hi th hin nng lc ca bn thân, th hin c vai trò ca mình trong các hot ng xã hi. Thông qua các hot ng xã hi, hc sinh trung hc ph thông hoàn thin và cng c nhân cách. Tính tích cc xã hi ca hc sinh trung hc ph thông c thúc y bi các nhân t sau: — Nhu cu tìm hiu, nm bt các s kin trong i sng xã hi ã rõ nét. Hc sinh có s quan tâm n các s kin kinh t, chính tr ca t nc, có nhu cu th hin quan im ca bn thân v các vn ó. Vi nhu cu này, hc sinh trung hc ph thông không còn n thun ch gn bó vi hot ng hc tp mà dn th hin du hiu ngi công dân. — Các hng thú liên quan n i sng xã hi, các hot ng xã hi m rng. Hc sinh ngày nay có th tham gia vào các nhóm trên mng rt khác nhau: nhóm bo v môi trng, nhóm c ng viên th thao, các din àn v rt nhiu các vn ca xã hi. ây là môi trng thun li cho vic bày t quan im, xut các ý tng và nhn c s phn hi rng rãi. Tính tích cc xã hi — c hiu ngha rng vi c chiu hng tích cc và tiêu cc có th c th hin trong các nhóm xã hi mà hc sinh trung hc ph thông tham gia. Có th ó là các nhóm ng h xã hi: thc hin các hot ng vi mc ích xã hi tt p nh các nhóm t thin, nhóm vì môi trng, nhóm hin máu nhân o. Dng nhóm này thúc y s phát trin tích cc ca thanh niên, ng thi óng góp vào s phát trin ca xã hi. Tn ti c nhng nhóm khác: các nhóm phi xã hi (v mc óng góp và ý ngha i vi s phát trin ca xã hi) nh các nhóm cùng vui chi, gii trí vi s gn bó b ngoài mang tính xúc cm n thun. Các nhóm này có th coi là trung tính, tuy vy, có nhng ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 49
44. nguy c nht nh. Nhóm chng i xã hi: càn quy, vi phm trt t xã hi, say ru, c bc, cá Các nhóm dng này thng hình thành ngoài nhà trng (còn gi là nhóm ng ph) là nguy c i vi xã hi, cn c quan tâm hn ch. Hc sinh trung hc ph thông rt quan tâm n các vai xã hi, c bit t khía cnh các chun mc hành vi, thái ca các vai xã hi. Hc sinh thng nhìn nhn ánh giá các vai xã hi mt cách khá nghiêm khc và cng nhc. Vai xã hi c quan tâm nhiu hn c là vai ngh nghip tng lai mà h chn la. Vai ngi công dân cng c chú ý. Do tính cht cng nhc trong cách nhìn nhn v các vai xã hi mà thanh niên hc sinh cha có c s linh hot khi tham gia các vai. Hc sinh thng khó chuyn t vai này sang vai khác. Nội dung 5 MT S VN TÂM LÍ HC SINH TRUNG HC PH THÔNG: TÍNH DC, CNG THNG TÂM LÍ, LM DNG CHT, CHNG I XÃ HI, T T MỤC TIÊU Giúp ngi hc tip cn vi mt s vn tâm lí c th c trng hc sinh trung hc ph thông nh vn tính dc, cng thng tâm lí hiu c các nguyên nhân, t ó xác nh c thái úng và có cách ng x thích hp. TEST ĐẦU VÀO Hãy k li nhng trng hp hc sinh trung hc ph thông gp các vn v tâm lí liên quan n tính dc, lm dng cht, chng i xã hi hay t t mà anh ch bit. Cách x lí ã c thc hin trong các trng hp ó. ánh giá ca anh (ch) v cách x lí ó. bt kì tui nào cng có nhng vn tâm lí cn quan tâm vi mc và biu hin khác nhau. Xác nh c nhng vn c th xut hin tng tui giúp ngi làm công tác giáo dc có c s ch ng trong vic phòng nga, ngn chn và x lí vn khi chúng ny sinh. 50 | MODULE THPT 1
45. Hoạt động 1. Tính dục ở tuổi trung học phổ thông. Các nhà tâm lí hc khng nh rng a s hc sinh trung hc ph thông ã tri qua thi kì dy thì, tính dc các em ang phát trin mnh và phc tp. Bng hiu bit ca mình, bn hãy vit ra suy ngh ca mình v: — c im tính dc ca hc sinh trung hc ph thông: — Hu qu ca vic quan h tình dc sm: — Ngi ln cn có thái nh th nào i vi các biu hin tính dc hc sinh trung hc ph thông? Bn hãy c nhng thông tin di ây có thêm hiu bit v c im tính dc hc sinh trung hc ph thông. THÔNG TIN PHẢN HỒI Phát dc là quá trình trung tâm ca tui thiu niên. S tit hoóc môn androgen gia tng làm tng xu hng tính dc, làm gia tng s quan tâm ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 51
46. v tính dc ca bn thân. ây là hin tng sinh hc — xã hi phc tp, là sn phm ca s tác ng ca các lc lng sinh hc và lc lng xã hi. Bc vào tui thanh niên, a s hc sinh ã tri qua thi kì dy thì, do vy xét v phng din c th, hc sinh ã có s trng thành, tc là ã có kh nng thc hin chc nng duy trì nòi ging. Xét v phng din xã hi, s ng nht gii tính (nhn bit gii tính và lnh hi c các hành vi tng ng, hình thành tâm th và nh hng tâm lí — tính dc) thì vn tip din. Do vy, hin tng tính dc tui thanh niên hc sinh có c tính cht ca c hai mt này. iu ó buc ngi ln, các nhà giáo dc phi có cách nhìn úng n và khách quan. c bit, khi cuc sng hin nay ã t ra mt lot các vn o c và thc tin liên quan n i sng tính dc ca hc sinh mà nhà trng không th không quan tâm. i vi vn tính dc trung hc ph thông có ba mt cn quan tâm: — Hành vi tính dc: các c ch, hành vi th hin và thc hin các nhu cu tính dc (khi nào bt u quan h tình dc, các giai on phát trin, cng ). — Các nh hng và tâm th tính dc: thái i vi các vn gii tính, các chun mc o c. — Các cm nghim và o tng tính dc. Các nhà giáo dc quan tâm nhiu n các chun mc la tui ca hành vi tính dc: khi nào hc sinh quan tâm n vn gii tính, khi nào bt u có quan h không có câu tr li chung cho các vn này. Có th có các bin dng cá th, các chun vn hoá, các bi cnh xã hi khác nhau chi phi hin tng này hc sinh. Xu hng chung hin nay là vn gii tính và các hành vi quan h gii tính ngày càng c bt u sm hn. Nguyên nhân ca thc trng này chính là s trng thành sm hn v mt c th và s phc tp ca các mu hành vi tính dc c lan truyn trong các phng tin thông tin i chúng. Hin tng trào dâng tình dc thanh niên có th gn vi hin tng th dâm. S chín mui sinh dc sm thng gn vi th dâm. ây là phng tin làm gim bt cng thng tính dc thanh niên do các nguyên nhân sinh lí gây ra. Hin tng này có hai mt: Mt mt có th coi ây là hin tng bình thng do tác ng ca yu t sinh lí và tâm lí (mun có s tho mãn c th, kim tra nng lc ca bn thân), mt khác mt s thái quá có th làm yu c th và to ra các ri nhiu tâm lí. 52 | MODULE THPT 1
47. Vic cm oán thái quá, coi ó là hin tng ti li và h hng có th gây ra mc cm thanh niên hc sinh, gây ra s hoài nghi v giá tr ca bn thân. Do vy, cách ng x c coi là phù hp không phi là nhi nhét vào u óc hc sinh rng ây là hin tng không chp nhn c mà là khéo léo giúp hc sinh có thêm các hot ng, c hi giao lu, các công vic hp dn, t ó hin tng này s dn qua i. Hin tng tính dc gn lin vi vic lnh hi vai trò gii. Mc dù s nhn dng gii tính bt u t rt sm, khi tr c vài tui nhng ó là s nhn dng b ngoài. tui trung hc ph thông, s nhn dng vai trò gii mang tính cht tâm lí xã hi sâu sc hn. ó là s phân cc “àn ông” — “ àn bà”. Trong ó àn ông — ch ng hn và àn bà — b ng. Bi cnh xã hi vi mc bình ng gii cao hn dn xoá bt s phân cc, tuy nhiên s phân cc gii trong hành vi xã hi vn tn ti. Cùng vi quá trình ô th hoá, gia tc phát trin, s du nhp vn hoá ngoi lai, tính t lp ca thanh niên cuc sng tình dc, hng thú tình dc có xu hng sm hn thanh niên và cách nhìn nhn v cuc sng tình dc cng có phn thoi mái hn. Nghiên cu ti các nc châu Âu cho thy thanh niên ngày nay có thái t do hn i vi tình dc, dù vy quan im chung ca thanh niên vn cho rng lm dng tình dc hoc tình dc ngu nhiên là sai trái. Bên cnh ó, nguyên nhân dn n vic sinh hot tình dc ln u tiên có th là do tò mò hoc mun khng nh bn thân. Thái i vi vn tình dc phn ánh s lúng túng ca xã hi i vi các chun mc tình dc. Thanh niên có th nhn c nhng thông ip trái ngc nhau v vn này: Mt mt, b m — thy cô và nhà trng khuyên hc sinh nên nêu cao giá tr ca s trinh trng, mt khác phim nh và các thông tin cuc sng li cho thy quan h tình dc trc hôn nhân là hin tng không còn quá him. iu này t thanh niên vào tình hung phi t mình quyt nh và iu khin hành vi ca bn thân. Có s khác bit nht nh v thái gia nam và n trong vn tình dc. N sinh thng òi hi tình dc và tình yêu gn lin nhau và mong mun có s bn vng trong quan h vi ngi yêu u tiên khi ã có quan h tình dc. Nam sinh thng không mun có s ràng buc và ôi khi không cn tình yêu. S khác bit này có th làm tn thng n gii và to ra s hiu lm gia hai bên. Nhng hu qu có th có liên quan n hot ng tình dc tui thanh niên: a phn thanh niên khi bt u hot ng tình dc không bit cách s dng các phng tin tránh thai vì h không có c các hiu bit v c ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 53
48. ch sinh sn. Mt khác, do cha có s trng thành v nhn thc xã hi hiu c rng hành vi ca mình có th to ra hu qu nghiêm trng và lâu dài, s ngi khác ngh rng mình “có kinh nghim” trong quan h tình dc nu s dng các phng tin tránh thai Tình dc không an toàn s t thanh niên trc các nguy c b lây nhim các bnh tình dc, mang thai v thành niên và sau ó là các h ly lâu dài không th lng ht. i vi vn tính dc hc sinh trung hc ph thông, cm oán không phi là bin pháp hu hiu. Vn cn tp trung là thuyt phc, giúp hc sinh hiu c các nguy c có th có và ngn nga các hu qu tiêu cc. Giáo dc gii tính và sc kho sinh sn ht sc cn thit trong giai on này. Hin tng quan h tình dc sm là iu không mong mun nhng khi phi i mt vi s gia tng ca xu hng này thì phi i din vi vn này và tìm kim cách ng x phù hp, ví d nh ph bin kin thc v tình dc an toàn. Hoạt động 2. Hiện tượng lạm dụng chất và chống đối xã hội. Lm dng cht (cn, cht gây nghin ) là hành vi nguy him n cá nhân hc sinh và gia ình, xã hi. Bn hãy ch ra nhng yu t thúc y hc sinh trung hc ph thông có hành vi lm dng cht hay chng i xã hi. — Nhng yu t thúc y hc sinh trung hc ph thông lm dng cht: — Nhng yu t thúc y hc sinh trung hc ph thông có hành vi chng i xã hi: 54 | MODULE THPT 1
49. — Vai trò ca ngi ln trong vic ngn nga nhng hành vi trên hc sinh: Bn hãy c nhng thông tin di ây có thêm hiu bit v vn này. THÔNG TIN PHẢN HỒI Hin tng lm dng cht là hin tng gn lin vi s phát trin nhanh và phân hoá xã hi. Thanh niên có th lm dng cht (các cht cn, cht gây nghin) có th vì các nguyên nhân sau: — Mun chng t bn thân là ngi ln; — B lôi kéo bi các nhóm bn xu; — Gp phi các tht bi trong cuc sng, có tâm trng chán nn buông xuôi, tuyt vng — Tò mò th và không có bn lnh dng li. Vic lm dng cht em li các hu qu tiêu cc vi các mc rt khác nhau. Hành vi chng i xã hi có th xut hin cui tui thiêu niên và bc l tui thanh niên. Hành vi chng i xã hi có th c hiu là nhng hành vi i ngc li các chun mc hành vi ca xã hi, xâm phm li ích ngi khác và em li thit hi cho ngi khác. Nu hành vi chng i xã hi din ra thng xuyên và khó loi b thì c gi là ri nhiu nhân cách chng i xã hi. Các hành vi chng i xã hi thng ny sinh trong nhóm. Các yu t ri ro cao là hoàn cnh gia ình nh gia ình không y (không có c b và m), không có s quan tâm và kim soát t gia ình, các thành viên trong gia ình có các hành vi chng i xã hi, vic tham gia vào các nhóm bn xu ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 55
50. Hoạt động 3. Căng thẳng tâm lí. Bng hiu bit và kinh nghim giáo dc ca mình, bn hãy vit ra suy ngh ca mình v nhng nguyên nhân gây cng thng tâm lí hc sinh trung hc ph thông? Cách thc gim bt cng thng? — Nhng nguyên nhân gây cng thng tâm lí: — Cách thc gim bt cng thng: Bn hãy c nhng thông tin di ây có thêm hiu bit v vn này. THÔNG TIN PHẢN HỒI Cng thng (stress) là trng thái tâm lí khá ph bin hc sinh trung hc ph thông. Khác vi hc sinh THCS, stress xut hin do các mâu thun hay xung t trong quan h vi ngi ln, tui trung hc ph thông stress liên quan ch yu n vic thi i hc và chn ngh. Nhng yu t c bn tham gia vào vic gây ra stress là sc ép ca bn thân và ca ngi khác v vic thi i hc và chn ngh tng lai. Áp lc thi i hc càng gia tng i vi các lp cui cp, hin tng stress càng ph bin. Trng thái stress có th làm hc sinh mi mt, mt sc lc v c th, kéo theo ó là s mt tp trung, không có kh nng duy trì chú ý, hot ng trí tu kém hiu qu. Quan tâm, chú ý giúp hc sinh gii to stress là rt quan trng. Có th có các cách thc gii to stress nh: giúp hc sinh iu chnh nhn thc ca bn thân, suy ngh tích cc, to s t tin, có k hoch hc tp hp lí, không gây sc ép thái quá lên hc sinh, thay i các hot ng gây stress. 56 | MODULE THPT 1
51. Hoạt động 4. Hiện tượng tự tử ở học sinh trung học phổ thông. Chúng ta ã tng nghe, chng kin nhng cnh au bun v hc sinh t t. Bng hiu bit ca mình bn hãy ch ra nhng du hiu có th có hc sinh trung hc ph thông có ý nh t t? Cách ng x ca ngi ln ngn chn? — Nhng du hiu có th có hc sinh trung hc ph thông có ý nh t t: — Cách ng x ca ngi ln ngn chn: Bn hãy c nhng thông tin di ây có thêm hiu bit v vn này. THÔNG TIN PHẢN HỒI Hin tng t t ã c quan tâm t rt lâu trên th gii vì ngi t t là thanh niên chim t l ln. i vi a s mi ngi, nhng ngi không bao gi có ý ngh và hành ng t t thì t t là iu khó có th hiu c. Hin tng này khá ph bin các nc nh M, Nht và ã c các nhà nghiên cu cnh báo. nc ta gn ây cng xut hin các trng hp rt áng tic hc sinh trung hc ph thông. Nhìn chung t t n nhiu hn nam, tuy nhiên nam thanh niên c cu sng sau khi t t li ít hn n do các hành vi t t ca nam thanh niên mang tính bo lc hn. T t thanh niên phn ln các trng hp có th c coi là s kêu cu. H s dng t t nh là cách thc nhng ngi khác chú ý, xem xét vn ca h mt cách nghiêm túc, hành ng t t din ra theo mt xung ng nht thi và hành ng kêu cu y rt không may là không th sa cha c. Hin rt khó có th nhn bit c nhng thanh niên có ý nh t sát. Hin tng t t có th din ra mi giai tng và ít có s khu trú mt nhóm xã hi c th. Tuy nhiên, có th có ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 57
52. mt s biu hin không rõ rt nh: nhng thanh niên có th t sát thng b trm cm nghiêm trng, s dng các cht gây nghin hoc có hành ng chng i xã hi. H thng có quan h xu vi b m, bn bè hoc ngi yêu, có kt qu hc tp ti và không còn quan tâm cng nh hng thú vi các hot ng gii trí và mi vic xung quanh. H b phân rã nhân cách và cm thy không vt qua c các vn ca bn thân. Nhn bit c các du hiu áng ngi, bn bè, xã hi có th giúp ngn nga hành ng t t ca thanh niên. Mt trong các cách thc ngn nga quan trng là giúp thanh niên b trm ut nói ra các vn ca h, quan tâm và chia s các xúc cm ca h. Nu thanh niên bày t ý nh t t thì bn bè, ngi ln cn khuyên gii và ch ra cho h nhng cách gii quyt vn khác. Cha m cng cn có thái nghiêm túc và chú ý ti nhng ý nh t t có th c thanh niên nói ra theo nhng cách khác nhau: e do hoc t phát. Nên có nhng s tr giúp tâm lí nh tr liu tâm lí khi thanh niên có ý t t không thành vì thanh niên vn có th tip tc hành vi t t nu vn ca h không c gii quyt. THỰC HÀNH NỘI DUNG 5 1) Tìm kim và xut các bin pháp giúp hc sinh trung hc ph thông có th tránh c tình trng cng thng có hi. 2) Hãy xây dng nhng câu hi theo ch quan h tình dc hc sinh trung hc ph thông cho mt bui sinh hot ngoi khoá. 3) Tìm hiu hin tng lm dng cht hc sinh trong trng ca anh ch. Nội dung 6 HOT NG TNG KT MỤC TIÊU Cng c, khc sâu và vn dng nhng kin thc c bn v c im tâm lí ca hc sinh trung hc ph thông. Tho lun và ghi li di dng s các ni dung tr li cho nhng câu hi sau ây. CÂU HỎI 1) Th nào là tính cht m và s chuyn i vai trò, v th trong hoàn cnh xã hi ca hc sinh trung hc ph thông? 58 | MODULE THPT 1
53. 2) Nhn din v trí tu và nhn thc ca hc sinh nh th nào? 3) Nhng im tích cc và tiêu cc trong i sng tình bn, tình yêu ca hc sinh trung hc ph thông? 4) Kh nng t ánh giá ca hc sinh trung hc ph thông mc nào? Có c im gì? 5) nh hng giá tr và nh hng ngh nghip th hin trong các hot ng và quan h ca hc sinh trung hc ph thông nh th nào? 6) Có nhng vn tâm lí nào cn chú ý hc sinh trung hc ph thông hin nay? Thc hành 1 : Xây dng H s tâm lí ca mt hc sinh trung hc ph thông vi các ni dung sau: 1) Tên 2) Tui 3) Gii tính 4) Hoàn cnh gia ình: + B m: Gia ình y hay không y ? Có bao nhiêu anh (ch) em? Là con th my? + Trình , ngh nghip ca b m? + iu kin kinh t, iu kin sng? + Quan h gia b — m — con cái? + S quan tâm ca b m vi con cái? 5) Các c im tiu s + Lc hc các cp trc: + Hnh kim: + Các s kin c bit trong tiu s (tâm lí, sinh lí): 6) Trình nhn thc — trí tu hin nay + Lc hc: + Nng lc ni tri (so vi chính bn thân hc sinh) trong mt lnh vc nào ó: + Hng thú nhn thc trong lnh vc nào: 7) Cm nhn v bn thân: T tin hay t ti trong quan h vi bn bè, vi giáo viên? Mc th hin bn thân: mnh m hay e ngi? 8) Quan h vi bn bè — tình cm ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 59
54. 9) Xu hng và ý nh chn ngh 10) Các vn tâm lí + Mc cng thng: + Biu hin v lm dng cht: + Biu hin v trm cm: NHẬN ĐỊNH CHUNG — Tính cách, phm cht nhân cách, d báo xu hng phát trin. — Nu cn tip cn hoc tác ng, cách tip cn và tác ng nào là phù hp. — Có các vn hoc các nguy c cn quan tâm t phía ngi ln hay không? — Cn h tr gì? THỰC HÀNH 2 Tho lun vi ng nghip và xác nh các nguyên tc làm vic vi hc sinh trung hc ph thông. D. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1) Hoàng Anh, Th Châu, 300 tình hung giao tip s phm. NXB Giáo dc, 2006. 2) L.X. Côn, Tâm lí hc thanh niên , NXB Tr TP H Chí Minh, 1987. 3) Nguyn Vn ng, Tâm lí hc phát trin, NXB Chính tr Quc gia, 2004. 4) Dng Th Diu Hoa (Ch biên), Tâm lí hc phát trin, NXB i hc S phm, 2007. 5) Lê Vn Hng, Lê Ngc Lan, Tâm lí hc la tui và tâm lí hc s phm, NXB Giáo dc 2001. 6) Phan Trng Ng, Các lí thuyt phát trin tâm lí ngi, NXB i hc S phm, 2003. 7) A.V. Petrôvxki, Tâm lí hc la tui và tâm lí hc s phm, NXB Giáo dc, 1982. 8) J. Piaget, Tâm lí hc tr em và ng dng tâm lí hc Piaget vào trng hc. NXB i hc Quc gia Hà Ni, 2000. 9) Richard M. Lerner and Laurence Steinberg, Handbook of Adolescent Psychology, 2009. 10) Muuss, Rolf E, Theories of Adolescence. 6 edition. McGraw Hill, 1996. 60 | MODULE THPT 1