Tái cấu trúc các doanh nghiệp nhà nước Việt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế thế giới

Nội dung text: Tái cấu trúc các doanh nghiệp nhà nước Việt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế thế giới

1. TÁI CẤU TRÚC CÁC DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP KINH TẾ THẾ GIỚI RESTRUCTURING VIETNAMESE STATE-OWNED ENTERPRISES IN THE PROCESS OF GLOBAL ECONOMIC INTEGRATION TS. Nguyễn Hồng – ThS. Đinh Thị Thu Hiền Trường Đại học Thương mại Tĩm tắt Tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước là một hoạt động thiết yếu, gĩp phần thúc đẩy quốc gia tham gia sâu rộng vào quá trình hội nhập kinh tế thế giới. Ý thức được tầm quan trọng của hoạt động này, hoạt động tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam, cụ thể là cơng cuộc cổ phần hĩa doanh nghiệp nhà nước, đã được khởi động hơn hai thập niên qua và đạt được những thành tựu đáng kể. Những thành tựu đĩ đã gĩp phần khơng nhỏ giúp Việt Nam cĩ thế mạnh trong các cuộc đàm phán gia nhập vào các tổ chức kinh tế quốc tế, các Hiệp định kinh tế khu vực hay các hiệp định thương mại song phương. Tuy nhiên, những hạn chế của quá trình này đem lại cũng là những rào cản khơng nhỏ cho sự phát triển của một nền kinh tế tự do và cạnh tranh bình đẳng. Điều này chứng tỏ Tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước khơng đơn thuần là việc thực hiện cổ phần hĩa các doanh nghiệp nhà nước mà chính là sự thay đổi về cả mặt cơ cấu và tổ chức quản lý cũng như hoạt động sản xuất kinh doanh của chúng. Đây cũng chính là nội dung mà tác giả phân tích và thảo luận chuyên sau trong bài viết này. Từ khĩa: Doanh nghiệp nhà nước, tái cấu trúc, cổ phần hĩa, hội nhập, Việt Nam. Abstract Restructuring state-owned enterprises (SOE) accelerates a country to deeply take part in the global economic integration. This activity in Vietnam, namely SOE equitization started since more than two decades ago and achieved significant achievements that have contributed to facilitate the negotiations of Vietnam for participating into the international economic institutions, the regional economic agreements or bilateral trade agreements. However, this process involves some limitations that occur as significant barriers for the economy and market development. In fact, restructuring SOE is not merely equitization, but this is also a change in both the management structure and policies as well as business activities of Vietnamese enterprises. This is the main subject we discuss in this article. Key words: State-owned enterprises (SOE), restructuring, equitization, integration, Vietnam. 1. Mở đầu Trong bối cảnh hội nhập ngày càng sâu rộng vào nền kinh tế khu vực và thế giới, Việt Nam đã, đang và sẽ phải đối mặt với yêu cầu đổi mới cơ cấu nền kinh tế với nhiệm vụ trọng tâm là tái cấu trúc các doanh nghiệp nhà nước. Thực tiễn tái cấu trúc các doanh nghiệp nhà nước đã diễn ra khắp nơi trên thế giới kể cả các nước phát triển, đang phát triển và các nước cĩ nền kinh tế đang chuyển đổi như nước ta. Các nước đi tiên phong trong lĩnh vực này phải kể đến các nước phát triển như Anh, Mỹ, Pháp hay Nhật Bản. Các nước này đã sớm nhận ra 549
2. sự kém hiệu quả trong hoạt động của các tổ chức kinh tế nhà nước. Sự sụp đổ của nền kinh tế kế hoạch hĩa tập trung cũng tạo ra quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường của nhiều quốc gia như Nga, Hungary, Bulgaria ở Tây Âu và Trung Âu, Trung Quốc và Việt Nam ở Chấu Á. Nguyên nhân chính thuộc về năng lực cạnh tranh ngày càng yếu kém của doanh nghiệp nhà nước và trở thành gánh nặng lớn đối với ngân sách nhà nước khi đa phần đều thua lỗ và thiếu năng động cả về nguồn nhân lực, năng suất cũng như tiềm năng phát triển (Nellis, 2002). Tư nhân hĩa các doanh nghiệp nhà nước ở nhiều lĩnh vực trong nền kinh tế bao gồm việc thay đổi cơ chế quản lý mới cũng như cơ cấu sở hữu vốn mới. Sự đổi mới này xuất phát từ một thực tế được thừa nhận rằng muốn cĩ một nền kinh tế năng động và nhiều lợi nhuận hơnđịi hỏi vai trị lớn từ khu vực tư nhân và sự tương tác của thị trường (Ngơ Quang Minh, 2001). Mỗi quốc gia đặt kỳ vọng riêng cho quá trình tư nhân hĩa tùy theo đặc điểm bối cảnh của mình, tuy nhiên, tất cả đều cĩ một mục tiêu chung là phát huy hiệu quả kinh tế bằng cách thúc đẩy cạnh tranh, xác định lại vai trị của nhà nước và lĩnh vực cơng trong vận hành nền kinh tế, giảm bớt gánh nặng tài chính của ngân sách nhà nước, phát huy nguồn lực trong nước, huy động vốn đầu tư nước ngồi (Nguyễn Thường Lạng, 2016). Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề này đối với tiến trình hội nhập kinh tế thế giới nĩi chung và sự phát triển của nền kinh tế nĩi riêng, tác giả đã chọn nghiên cứu đề tài đề tài “Tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước Viêt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế thế giới”. Đề tài hướng đến mục tiêu cụ thể sau: đánh giá thời cơ và thách thức đối với doanh nghiệp nhà nước trong bối cảnh hội nhập khu vực và quốc tế hiện nay, tìm hiểu lịch sử tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam trong thời gian qua từ đĩ đánh giá về thành cơng và hạn chế, trên cơ sở phân tích thực trạng, đề xuất những giải pháp cơ bản giúp chính phủ đẩy mạnh tiến độ thực hiện tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước và phát triển hỗ trợ các doanh nghiệp tư nhân tăng cường vai trị của mình trong nền kinh tế. 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN Các nhà kinh tế học đưa ra nhiều định nghĩa khác nhau về doanh nghiệp nhà nước. Một cách khái quát. doanh nghiệp nhà nước là một doanh nghiệp được sở hữu một phần hoặc tồn bộ bởi chính phủ và hợp thức hĩa hoạt động trong bất kỳ lĩnh vực nào của nền kinh tế, và cung cấp các dịch vụ hoặc hàng hĩa cơng cộng cho xã hội. Các doanh nghiệp nhà nước cĩ tư cách pháp nhân độc lập đước thành lập dựa trên luật doanh nghiệp như đối với các loại doanh nghiệp khác, tuy nhiên do chính phủ kiểm sốt và sở hữu các cổ phiểu, một phần hoặc tồn bộ (Bos, 1986). Tỷ lệ vốn nhà nước tối thiểu trong tổng số cổ phần được coi là điều kiện tiên quyết để một doanh nghiệp trở thành doanh nghiệp nhà nước; tỷ lệ này là khác nhau ở các quốc gia khác nhau. Các doanh nghiệp nhà nước thường thành lập theo một đạo luật, nghị định cụ thể, trong đĩ xác định quyền hạn và nghĩa vụ của doanh nghiệp. Các doanh nghiệp này duy trì vốn điều lệ bằng các khoản vay và nguồn vốn nhà nước mà khơng được phép phát hành cổ phiếu và trái phiếu (Ramandham, 1991). Trong trường hợp chính phủ nắm sở hữu 100% hoặc trên 50% thì quyền quyết định các hoạt động của doanh nghiệp và tác động lên hội đồng quản trị hồn tồn thuộc về cơ quan chính phủ. Tuy nhiên quyền quyết định này cĩ thể ảnh hưởng xấu lên hoạt động của doanh nghiệp, do thực tế các quyết định từ phía chính phủ thường khơng đạt được hiệu quả tối ưu về lợi nhuận. Theo Luật doanh nghiệp nhà nước 550
3. Viêt Nam (2014), “doanh nghiệp nhà nước là một tổ chức kinh tế do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ”. Cổ phần hĩa là một thuật ngữ rộng, hiểu đơn khái quát là việc chuyển giao tài sản hoặc dịch vụ từ sở hữu của chính phủ sang khu vực tư nhân. Khu vực tư nhân hoạt động trên một phạm vi tương đối rộng lớn, vừa là khu vực tách biệt với khu vực chính phủ, vừa đĩng vai trị là nhà cung cấp, đối tác của chính phủ trong việc cung cấp các dịch vụ tư nhân cho chính phủ. Văn phịng kế tốn tổng hợp Mỹ (2000) đã đưa ra khái niệm về tư nhân hĩa như là một hoạt động nhằm mục đích chuyển giao một phần hoặc tồn bộ chức năng và nhiệm vụ từ chính phủ sang khu vực tư nhân. Cụm từ “ cổ phần hĩa” được sử dụng rộng rãi thay thế cho cụm từ “ tư nhân hĩa” ở Việt Nam. Quá trình này được hiểu là việc chuyển đổi một doanh nghiệp nhà nước thành doanh nghiệp cổ phần bằng cách bán một phần hoặc tồn bộ cổ phần nhà nước cho các chủ sở hữu tư nhân (Ngơ Quang Minh, 2001). Khi đĩ, nhà nước cĩ thể khơng nắm quyền chi phối hoặc kiếm sốt tồn bộ hoạt động của doanh nghiệp nếu nắm giữ thấp hơn một nửa số cổ phiếu phát hành. Guislain (1997) chỉ ra rằng khái niệm “cổ phần hĩa” cĩ nhiều ý nghĩa khác nhau tại những mức độ nhất định. Cổ phần hĩa, theo nghĩa hẹp, nghĩa là việc chuyển đổi vĩnh viễn sự kiểm sốt từ khu vực cơng cho một hoặc nhiều bên tư nhân chưa kể đến kết quả của việc chuyển đổi quyền sở hữu mà các cổ đơng khu cực cơng phải từ bỏ. Theo nghĩa rộng hơn, ở khía cạnh doanh nghiệp, “cổ phần hĩa” bao gồm mọi hoạt động dẫn đến sự chuyển đổi những hoạt động thực hiện bởi khu vực cơng sang khu vực tư nhân. Ở khía cạnh khác, cổ phần hĩa cho phép sự tham gia của khu vực tư nhân, đồng nghĩa từ bỏ độc quyền nhà nước hoặc bất kì sự ngăn cản gia nhập thị trường nào. Mức độ cổ phần hĩa cịn phụ thuộc vào phạm vi của chương trình cải cách và các quyền sở hữu và kiểm sốt của nhà nước. Việc chuyển đổi từ kế hoạch hĩa tập trung sang nền kinh tế thị trường địi hỏi chính phủ các quốc gia cần chuẩn bị sẵn sàng cơng cuộc thay đổi nhiều khía cạnh của nền kinh tế. Trong đĩ, việc thay đổi về quyền sở hữu đĩng vai trị quan trọng với mục tiêu tư nhân hĩa quyền sở hữu. Khi thị trường được tự do hĩa, chính phủ khơng thể cĩ quyền kiểm sốt khơng giới hạn đối với các thành phần kinh tế khác. Phân quyền sở hữu là cách tốt nhất để tăng tính cạnh trạnh và cải thiện hiệu suất kinh tế (Nguyễn Anh Bắc, 2015). Vấn đề quyền sở hữu được bảo vệ bởi hiến pháp quốc gia và luật pháp về doanh nghiệp. Trong đĩ, hệ thống hiến pháp và pháp luật cơng nhận quyền sở hữu tư nhân. Chính phủ cĩ trách nhiệm phối hợp các doanh nghiệp tư nhân để thực hiện mục tiêu tổng thể kinh tế xã hội. Trước kia, chính phủ kiểm sốt hầy hết các ngành cơng nghiệp và dịch vụ cĩ doanh thu cao, chủ yếu là các ngành phục vụ tiêu dùng thiết yếu, các ngành cĩ cầu ít co giãn như các ngành sản xuất lương thực thực phẩm, xăng dầu, Tuy nhiên, các quyền sở hữu tư nhân bao gồm một số hạn chế nhất định về mặt pháp lý đặc biệt là quyền sử dụng và kiểm sốt tài sản để tạo ra các lợi ích kinh tế từ quyền sở hữu, định đoạt tài sản hay chuyển giao quyền sở hữu cho bên thứ ba. Những doanh nghiệp tư nhân cĩ thể dễ dàng xác định được những sản phẩm hoặc qui trình sản xuất hiệu quả và mang lại nhiều lợi nhuận trong khi các doanh nghiệp nhà nước lại thường bị áp lực bởi các nhĩm lợi ích khác nhau. Hơn thế, các chủ sở hữu của doanh nghiệp tư nhân cĩ động lực mạnh mẽ để đảm bảo việc sử dụng hiệu quả nhất các nguồn lực sẵn cĩ nhằm tối đa hĩa lợi nhuận đầu tư. Một câu hỏi quan trong được đặt ra về quyền sở hữu tư nhân là quyền sở hữu được qui định như thế nào tại các quốc gia? Quyền sở hữu tư nhân được cơng nhận và bảo vệ như thế nào? 551
4. Sự chuyển đỏi các quyền sở hữu này cĩ giới hạn gì?, việc đăng kí quyền sở hữu với cơ quan chức năng được thực hiện ra sao? Những cơ quan thực thi nào bảo vệ quyền sở hữu tư nhân? Đặc biệt hệ thống tư phát cĩ thực sự hiệu quả? Những hạn chế nào cho cá nhân là người nước ngồi thực hiện thương vụ mua lại và cĩ quyền sở hữu một số tài sản nhất định? Do được thành lập bởi chính phủ, các doanh nghiệp nhà nước được hưởng những điều kiện ưu tiên từ phía chính phủ mà doanh nghiệp tư nhân khơng cĩ như khả năng tiếp cận những nguồn lực khan hiếm, sự trợ cấp tài chính, và đặc biệt là sức mạnh độc quyền. Các nhà quản lý doanh nghiệp nhà nước khơng cĩ nhiều áp lực đối với những thua lỗ trong hoạt động sản xuất, kinh doanh của mình do Chính phủ sẽ gánh trách nhiệm về những khoản thua lỗ đĩ. Điều này dẫn đến việc các doanh nghiệp nhà nước thiếu đi động lực để tăng tính hiệu quả trong các hoạt động của mình. Sự bảo trợ của chính phủ đối với những thiệt hại kinh doanh mà doanh nghiệp nhà nước gây ra cũng dẫn tới những nguy cơ về rủi ro đạo đức. Rủi ro đạo đức được cho là những rủi ro mà một bên trong một thương vụ giao dịch thể hiện sự thiếu trung thực khi tham gia vào một hợp đồng bằng việc cung cấp thơng tin sai lệch về tài sản, trách nhiệm hoặc khả năng thanh tốn nợ của họ, hoặc bằng việc kiếm lợi nhuận bất chấp những rủi ro nghiêm trọng cho bên đối tác (Begg, Fisher và Dornbusch, 2000). Ngồi ra, các doanh nghiệp nhà nước cĩ thể nắm được những thơng tin độc quyền mà các doanh nghiệp tư nhân khơng được biết, điều này chính phủ khĩ cĩ thể kiểm sốt được một cách chặt chẽ. Vì vậy, sự bất cân xứng về thơng tin sẽ gây khĩ khăn cho các bên khác khi tham gia vào hợp đồng. Lợi dụng những thơng tin độc quyền này, doanh nghiệp nhà nước cĩ cơ hội để khai thác nguồn vốn nhà nước và sử dụng nguồn vốn này vào mục đích tư lợi (Đỗ Tiến Long, 2013). Nhiều doanh nghiệp gây thâm hụt vốn nhà nước nhưng họ lại đổ lỗi cho tác động của yếu tố ngẫu nhiên bên ngồi và do đĩ họ khơng phải bồi thường cho chính phủ về những thiệt hại mà họ gây ra. Ngược lại với các doanh nghiệp tư nhân theo đuổi mục tiêu tối đa hĩa lợi nhuận, chỉ số lợi nhuận khơng phải là cơng cụ quan trọng nhất để đánh giá hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp nhà nước. Sự đánh giá này gặp khĩ khăn hơn ở việc các doanh nghiệp nhà nước cịn thực hiện những mục tiêu ngồi doanh nghiệp bao gồm mục tiêu thương mại và mục tiêu phi thương mại. Điều này xuất phát từ động cơ của nhà quản lý doanh nghiệp ở khu vực cơng và khu vực tư. Các doanh nghiệp nhà nước phải chịu trách nhiệm đối với các nhiệm vụ cơng đồng phi lợi nhuận khác như cung cấp hàng hĩa cơng cộng. Do đố, họ cần dung hịa mục tiêu ngồi doanh nghiệp này với các mục tiêu khác. Một vài hàng rào độc quyền cũng được tạo ra và bảo vệ bởi chính phủ. Chính phủ tạo ra thế độc quyền cho các doanh nghiệp nhà nước để tránh khỏi những rủi ro cạnh tranh trên thị trường. Điều này tạo ra hai hệ quả vơ cùng nghiêm trọng. Thứ nhất, thế độc quyền của các doanh nghiệp nhà nước tạo ra tổn thất xã hội do những nguồn lực được đầu tư để duy trì những hoạt động kinh doanh kém hiệu quả. Thứ hai là dẫn đến sự giới hạn sự phát triển của khu cực tư nhân. Ví dụ, giá cả được quyết định bởi khu vực cơng nhờ vào thế độc quyền và hồn tồn khơng tuân theo qui tắc chi phi- giá cả của thị trường, và các doanh nghiệp tư nhân sản xuất các sản phẩm tương tự đang phải đối mặt với nguy cơ thua lỗ do mức giá thấp được điều chỉnh bởi chính phủ. Tái cấu trúc khơng thối vốn là hình thức tái cấu trúc các doanh nghiệp mà trong đĩ vốn sở hữu của nhà nước vẫn tồn tại. Romanadham (1991) cho rằng bất kì một doanh nghiệp nhà nước nào duy trì dưới quyền sở hữu của chính phủ đều nên chịu sự kiểm sốt của cơ quan đầu não này. Bởi vì doanh nghiệp nhà nước được chia làm nhiều loại. Thứ nhất là doanh 552
5. nghiệp được lựa chọn để thối vốn nhưng vẫn chưa thực hiện được, ví dụ như một mơ hình doanh nghiệp tư nhân mà nhà quản lý được trao quyền tự chủ trong việc đưa ra các quyết định đầu vào và đầu ra. Thứ hai là các doanh nghiệp nhà nước đáng được chuyển đổi thành sở hữu tư nhân nhưng vì một vài lí do mà chúng khơng thể. Các doanh nghiệp khơng cĩ lợi thế cạnh tranh khi ở trong khu vực cơng nhưng sự chuyển đổi của chúng sang khu vực tư nhân sẽ đối mặt với nhiều vấn đề khơng chỉ là tính hiệu quả kinh tế. Thứ ba là các doanh nghiệp nhà nước mà đặc điểm về độc quyền và hiệu quả cơng của họ biến họ thành độc quyền tư nhân nhưng lại khơng được ưu tiên tư nhân hĩa ví dụ như ngành điện lực và cung cấp nước sinh hoạt. Những doanh nghiệp này cần những qui tắc cần thiết nếu họ là nhà độc quyền, cho dù họ thuộc sở hữu nhà nước hay tư nhân. Thứ tư là các doanh nghiệp nhà nước được quyết định khơng chuyển đổi thành doanh nghiệp tư nhân do chiến lược phát triển quốc gia. Thứ năm là các doanh nghiệp nhà nước sẽ duy trì trong khu vực cơng như là một phần của chính sách quốc gia. Những doanh nghiệp thứ tư và thứ năm này cần tái cấu trúc về mặt đầu tư tài chính, nguyên tắc điều hành, quản lý và đánh giá Tái cấu trúc một doanh nghiệp nhà nước liên quan đến việc thực hiện nhiều thay đổi để doanh nghiệp đĩ cĩ thể hoạt động hiệu quả hơn và thu hút các nhà đầu tư tiềm năng hơn so với trước khi tái cấu trúc ra (Guislain, 1997). Rõ ràng rằng mục đích của việc tái cấu trúc là để nâng cao giá trị của doanh nghiệp nhà nước (Nguyễn Thường Lạng, 2016). Cĩ 3 loại hình tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước. Thứ nhất là tái cấu trúc tổ chức, liên quan tới việc điều chỉnh lại doanh nghiệp nhà nước để phù hợp hơn và cĩ bộ máy quản lý gọn nhẹ, cũng như giảm lao động dư thừa. Thứ hai là tái cấu trúc tài chính, nhằm giải quyết những khoản nợ tích tụ của một doanh nghiệp nhà nước, để xĩa bỏ những khoản nợ quá lớn từ bảng cân đối kế tốn và nâng cao giá trị doanh nghiệp. Cuối cùng là tái cấu trúc vận hành, liên quan đến việc đầu tư cơng nghệ hiện đại và cải tiến kỹ thuật (Guislain, 1997). Thương vụ mua bán doanh nghiệp trực tiếp cho các nhà đầu tư lớn là một hình thức chính của thối vốn tại các doanh nghiệp nhà nước. Bán doanh nghiệp trực tiếp là việc các cổ phần thuộc quyền sở hữu của nhà nước tại một doanh nghiệp nhà nước được bán trực tiếp cho người mua là tư nhân (Gray, 1996). Các hình thức dịch vụ trung gian tài chính khác như mơi giới, bảo lãnh phát hành hoặc chào bán cổ phần cơng sẽ khơng được sử dụng. Mua trực tiếp được thực hiện bằng hai cách, thơng qua đấu thầu cạnh tranh hoặc người mua được lựa chọn trước. Hình thức đấu thầu cho phép chính phủ so sánh các nhà đầu thầu đang cạnh tranh với nhau và lựa chọn được người mua trả mức giá cao nhất và thực hiện tốt nhất những yêu cầu đa dạng của chính phủ và các mục tiêu tư nhân hĩa. Tuy nhiên cĩ một hạn chế duy nhất của phương pháp này là đấu thấy cơng thường diễn ra chậm chạp và tốn kém về mặt hành chính. Hình thức bán trực tiếp cho người mua được lựa chọn trước thiếu tính minh bạch và cạnh tranh (Gray, 1996). Nĩ chỉ được sử dụng khi cĩ một số lượng hạn chế người mua tiềm năng cĩ nguồn lực về tài chính và quản lý hiệu quả. Bán trực tiếp thường được sử dụng ở nhiều nước đang phát triển do thị trường vốn khơng phát triển hoặc khơng tồn tại vì vậy việc chào bán cổ phần cơng là khơng khả thi. Một lí do khác là việc bán trực tiếp tương đối dễ dàng để thực hiện, nĩ phù hợp với việc thối vốn ở những cơng ty cĩ qui mơ nhỏ và trung bình. Chào bán cổ phần cơng trên thị trường chứng khốn cũng là một phương thức thực hiện thối vốn. Phương thức này thường được sử dụng để tăng nguồn vốn, chuyển đổi cổ phần sở hữu của một doanh nghiệp, nâng cao tính minh bạch và đa dạng hĩa quyền sở hữu 553
6. thơng qua việc phân bổ lại tý lệ cổ phần cho các nhà đầu tư nhỏ (Guislain,1997). Chào bán cổ phần cơng chủ yếu áp dụng đối với các doanh nghiệp lớn và nhiều lợi nhuận (Gray 1996). Cổ phần được bán trên thị trường chứng khốn thường ở mức giá cố định. Tính minh bạch của phương pháp này cao hơn bán trực tiếp do yêu cầu về quảng cáo và tiết lộ tất cả thơng tin liên quan, phương thức này được ưu tiên sử dụng nếu tính minh bạch đặt lên hàng đầu (1995). Ngồi hai phương thức thối vốn phổ biến nĩi trên, cịn cĩ một số phương thức khác như chào bán riêng lẻ cho các nhà đầu tư chiến lược, đấu giá cơng khai, thanh lý, tư nhân hĩa hàng loạt, 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Trong quá trình nghiên cứu và hồn thành đề tài này, tác giả đã vận dụng các phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp những tài liệu, kết quả thống kê thu thập dữ liệu từ trang website Tổng Cục Thống Kê Việt Nam ( Phịng Thương mại và Cơng nghiệp Việt Nam ( Bộ Cơng Thương Việt Nam, ( từ các báo cáo hoạt động thường niên của các ban, ngành từ trung ương đến địa phương, các tạp chí thống kê về quá trình tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước của Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế thế giới. Tác giả cũng vận dụng các qui định, chính sách quản lý doanh nghiệp và chủ trương hội nhập kinh tế thế giới của Đảng và Nhà nước để khái quát, hệ thống và đánh giá về các kết quả nghiên cứu. Ngồi ra, các học thuyết quan trọng, các nghiên cứu kinh điển của các học giả tiêu biểu trong và ngồi nước cũng được vận dụng vào bài viết nhằm tăng tính thuyết phục và cơ sở lý thuyết tin cậy. Các thơng tin cập nhập mới nhất trên các phương tiện thơng tin đại chúng như báo, đài, mạng internet, truyền hình được sử dụng nhằm mang đến cái nhìn thực tế và khách quan nhất về tình hình tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam. Tác giả cũng tập trung phân tích và tổng hợp thêm nguồn thơng tin từ các hội thảo, chuyên đề nghiên cứu đánh giá của các tổ chức phi chính phủ về doanh nghiệp nhà nước, các chuyên gia kinh tế Để thu thập dữ liệu sơ cấp, tác giả đã thực hiện các cuộc phỏng vấn với một số chủ doanh nghiệp nhà nước và tư nhân trực tiếp tham gia (trước và sau) vào quá trình cổ phần hĩa hiện này, các chuyên gia đầu ngành trong lĩnh vực tái cấu trúc doanh nghiệp. Nội dung phỏng vấn tập trung vào (i) thực trạng hiện nay hoặc trước quá trình tái cấu trúc, (ii) những hoạt động tái cấu trúc mà doanh nghiệp đã thực hiện, và (ii) thực trạng hiện tại sau tái cấu trúc hoặc kỳ vọng từ quá trình tái cấu trúc doanh nghiệp. Các nội dung này, trong quá trình phỏng vấn, đều được nhấn mạnh trong bối cảnh và thách thức hội nhập kinh tế thế giới ngày càng sâu rộng của Việt Nam. Cụ thế, cuộc phỏng vấn với một số lãnh đạo Ngân hàng thương mại cổ phần Ngoại thương Việt Nam (Vietcombank) diễn ra tại Trụ sở chính 198 Trần Quang Khải, Hồn Kiếm, Hà Nội về vấn đề tái cấu trúc các ngân hàng vốn nhà nước trong giai đoạn hiện nay và quá trình cổ phần hĩa của ngân hàng Vietcombank. Họ đã thẳng thắn giải đáp hết những thắc mắc về quá trình tái cấu trúc các ngân hàng và tổ chức tài chính tại Việt Nam, cụ thể là đối với Ngân hàng Vietcombank, ơng cũng đề cập đến kế hoạch phát triển của Vietcombank trong thời gian hậu cổ phần hĩa. Tác giả cịn thực hiện cuộc phỏng vấn với một số lãnh đạo EVN về các vấn đề thua lỗ doanh thu của EVN trong năm vừa qua và hướng đi của EVN trong năm 554
7. tới, cũng như kế hoạch cổ phần hĩa trong những năm tới ra sao? Cĩ những câu hỏi được họ chia sẻ trong khả năng của mình, cĩ những câu hỏi bị lảng tránh do lí do thơng tin nhạy cảm, khơng thể tiết lộ rộng rãi. Bên cạnh đĩ, tác giả cũng phỏng vấn các chuyên gia kinh tế đang làm việc và giảng dạy tại một số viện và trường Đại học tại Hà Nội. Tài liệu và dự liệu phỏng vấn thu được sau đĩ được tổng hợp phân tích và thu được các kết quả nghiên cứu sau đây. 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 4.1 Bối cảnh hội nhập khu vực và quốc tế hiện nay Hiên nay Việt Nam đã bước vào một giai đoạn hội nhập quốc tế sâu rộng và tồn diện hơn bao giờ hết. Tính đến hết năm 2015, chúng ta đã cĩ quan hệ kinh tế, thương mại, đầu tư với hơn 250 quốc gia và vung lãnh thổ. Việc gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) năm 2007 đã đưa Việt Nam lên tiến trình hội nhập ở cấp độ tồn cầu thay vì cấp độ khu vực (ASEAN năm 1995) và liên khu vực (ASEM năm 1996, APEC năm 1998). Việt Nam cũng tăng cường củng cố mối quan hệ hợp tác kinh tế giữa ba nước Đơng Dương. Cụ thể, Việt Nam là một trong những nước đứng đầu về đầu tư tại Lào. Đến nay, vốn đầu tư của các doanh nghiệp Việt Nam tại Lào đạt trên 6,3 tỷ USD với hơn 540 dự án. Trao đổi thương mại với Campuchia cũng cĩ nhiều tiến triển thuận lợi, trong đĩ kim ngạch nhập khẩu của Campuchia từ Việt Nam trong 8 tháng đầu năm 2015 tăng 36% so với cùng kỳ năm ngối, lên 670 triệu USD. Cùng với đĩ, xuất khẩu của nước này sang thị trường Việt Nam trong cùng kì tăng 132% lên 280,2 triệu USD. Hợp tác kinh tế thương mại Việt Nam- Trung Quốc cũng tăng trưởng nhanh. Năm 2015, kim ngạch thương mại song phương đạt trên 72 tỷ USD, tăng 45% so với năm 2014, chiếm khoảng 24,6% tổng kim ngạch ngoại thương của Việt Nam. Thêm vào đĩ, gia nhập ASEAN trở thành bước đột phá trong chính sách hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam. Nhờ việc trở thành thành viên ASEAN, quan hệ của Việt Nam với các nước lớn diễn ra thuận lợi hơn rất nhiều. Bên cạnh đĩ, Việt Nam cịn tích cực tham gia vào các cơ chế hợp tác đa phương của ASEAN với các đối tác bên ngồi như: ASEAN+1, ASEAN+3, Hợp tác Á-Âu (ASEM), Hội nghị Thượng đỉnh Đơng Á. Năm 2015 đánh dấu nhiều cột mốc quan trọng đối với nền kinh tế Việt Nam. Ngày 31/12/2015, cộng đồng kinh tế ASEAN chính thức được thành lập, đĩng vai trị là một trong ba trụ cột của cơng đồng ASEAN, mở ra cơ hội tăng trưởng kinh tế rất lớn cho Việt Nam và các nước trong khu vực. Sau nhiều phiên đàm phán căng thẳng, phiên đàm phán Hiệp định xuyên Thái Bình Dương (TPP) tại Hoa Kỳ đã kết thúc vào 5/10/2015, cơng nhận Việt Nam là thành viên chính thức của Hiệp định này. Đây là một bước ngoặt lịch sử đối với các nước thành viên TPP, trong đĩ cĩ Việt Nam. Nhìn tổng quát, tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta đã xúc tiến với bước đi khá vững chắc và đạt được kết quả bước đầu rất đáng khích lệ. Trước hết, Việt Nam đã mở rộng quan hệ kinh tế với hàng loạt quốc gia và khu vực, trở thành thành viên của các tổ chức kinh tế, thương mại chủ chốt, tạo điều kiện thuận lợi cho hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng hiệu quả hơn. 4.2 Cơ hội và thách thức đối với các Doanh nghiệp nhà nước của Việt Nam 555
8. Khơng riêng gì các doanh nghiệp tư nhân, doanh nghiệp Nhà nước cũng được hưởng lợi rất lớn từ quá trình hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới. Theo thống kê của Việt Nam Report về top 500 doanh nghiệp tăng trưởng nhanh nhất Việt Nam trong 3 năm cơng bố trở lại đây 2013, 2014, 2015, tương ứng với các giai đoạn 2008-2011, 2009-2012, 2010-2013, dù cĩ tốc độ tăng trưởng doanh thu đúng sau các doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp tư nhân, tuy nhiên doanh thu khối doanh nghiệp nhà nước cũng khá cao ở mức trên 28%. Thị trường mở rộng, các doanh nghiệp nhà nước cĩ cơ hội tiếp cận thị trường rộng lớn hơn trong khu vực mà Việt Nam là thành viên chính thức như ASEAN, APEC, ASEM, TPP, AEC và WTO. Các rào cản về hạn ngạch, giấy phép, thuế quan, sẽ dần dần bị gỡ bỏ, hàng hĩa sản xuất tại các doanh nghiệp nhà nước sẽ cĩ điều kiện đi ra nước ngồi, thâm nhập thị trường tồn cầu, bình đẳng với hàng hĩa của các nước khác. Doanh nghiệp nhà nước cũng cĩ thêm nhiều cơ hội tiếp cận một cách bình đẳng cơng nghệ, vốn tín dụng và nhân lực từ nước ngồi. Đĩ cũng chính là những yếu kém của doanh nghiệp nhà nước cần giải quyết hiện nay. Mơi trường kinh doanh sẽ được cải thiện theo hướng năng động hơn. Hội nhập kinh tế sẽ tạo động lực cho các doanh nghiệp nhà nước tích cực đổi mới quản lý, làm trong sạch đội ngũ nhân viên, cơng chức, chống quan liêu tham nhũng, thuận lợi để nâng cao hiệu quả sản xuất và tăng sức cạnh tranh của doanh nghiệp. Để đáp ứng yêu cầu nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm hàng hĩa và dịch vụ của doanh nghiệp nhà nước, cần tổ chức lại sản xuất, sắp xếp lại cấu trúc doanh nghiệp, kể cả bố trí bộ máy và sắp xếp lại nhân viên, quan hệ liên kết với các doanh nghiệp, tổ chức nước ngồi. Tuy nhiên do hạn chế về động cơ phát triển cũng như cách thức quản lý, các doanh nghiệp nhà nước cũng gặp nhiều thách thức trong mơi trường hội nhập kinh tế quốc tế. Trên thị trường tồn cầu, người tiêu dùng cĩ thêm nhiều sự lựa chọn về hàng hĩa tiêu dùng, do đĩ họ cũng địi hỏi cao hơn khơng chỉ về mẫu mã, kiểu giá, giá cả mà cịn về chất lượng và an tồn sức khỏe. Cuộc cạnh tranh tồn cầu trở nên gay gắt và khốc liệt hơn bao giờ hết, doanh nghiệp nhà nước khơng chỉ đối mặt với các doanh nghiệp tư nhân mà cịn với các đối thủ nước ngồi, khi họ tìm đủ cách thâm nhập sâu vào thị trường trong nước. Đặc biệt là ở những lĩnh vực doanh nghiệp nhà nước khơng giữ thế độc quyền như ngân hàng, viễn thơng, Các doanh nghiệp nhà nước, tư nhân hay nước ngồi đều cạnh tranh với nhau một cách bình đẳng. Các lao động tại các doanh nghiệp nhà nước với mức đãi ngộ thấp, mơi trường làm việc kém năng động sẽ tìm đến nơi cĩ điều kiện phù hợp hơn với họ, do đĩ cuộc cạnh tranh nhân lực cấp cao diễn ra vơ cùng khốc liệt. Doanh nghiệp nhà nước khơng cĩ lợi thế để giữ chân được nguồn nhân lực lành nghề của mình. Khi gia nhập vào các tổ chức kinh tế thế giới và khu vực, những ưu đãi để bảo hộ doanh nghiệp nhà nước sẽ bị bãi bỏ. Điều này sẽ gây khĩ khăn cho doanh nghiệp nhà nước khi các doanh nghiệp này cịn nhiều yếu kém. 4.3 Thực trang cổ phần hĩa và tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam trong thời gian qua Trong thời gian vừa qua, biện pháp chủ lực nhất để tái cấu trúc các doanh nghiệp nhà nước là cổ phần hĩa. Sau cổ phần hĩa, đa số các doanh nghiệp nhà nước đã cải thiện được hiệu quả tài chính và hiệu quả hoạt động. Năm 1992, Việt Nam chính thức bắt đầu cơng cuộc cổ phần hĩa doanh nghiệp nhà nước do hệ quả của chính sách mở cửa nền kinh tế. Qua 24 năm, số lượng doanh nghiệp nhà nước đã giảm đi đáng kể, từ hơn 12.000 xuống cịn khoảng hơn 500 doanh nghiệp vào cuối năm 2015. Trong thập niên đầu tiên, cổ phần hĩa diễn ra 556
9. tương đối chậm chạp, nĩ chỉ tăng tốc vào đầu những năm 2000, và đạt đỉnh điểm trong giai đoạn 2003-2006, giai đoạn sau đĩ từ 2008-2011 và 2011-2015 cổ phần hĩa lại trở nên hết sức chậm chạp. Trong 4 năm từ 2011 đến 2015, chỉ cĩ khoảng 200 doanh nghiệp nhà nước được cổ phần hĩa, như vậy cịn khoảng 89 doanh nghiệp khơng hồn thành chỉ tiêu cổ phần hĩa đúng hẹn. 557
10. Bảng 1: Số lượng doanh nghiệp CPH qua các giai đoạn Giai đoạn Số doanh nghiệp và bộ phận doanh nghiệp CPH Giai đoạn thí điểm CPH (1992 – giữa 1996) theo Quyết định số 202-CT 5 Giai đoạn mở rộng thí điểm CPH (giữa năm 1996 – giữa 1998) theo các 25 Nghị định số 28/CP và 25/CP Giai đoạn đẩy mạnh CPH (giữa năm 1996 đến năm 2010) theo các Nghị định 3.932 số 44/1998/NĐ-CP; 64/2002/NĐ-CP; 187/2004/NĐ-CP; 109/2007/NĐ-CP • Giữa năm 1998 – 2002 927 • 2003 – 2006 2.649 • 2007 – 2010 356 Giai đoạn CPH nhằm tái cơ cấu DNNN (từ 2011 đến nay) theo Quyết định 341 số 929/QĐ-TTg và các Nghị định số 59/2011/NĐ-CP; 187/2013/NĐ-CP • 2011 16 • 2012 13 • 2013 74 • 2014 143 • 8 tháng đầu năm 2015 95 Nguồn: Báo cáo Bộ Tài Chính Quá trình đổi mới cơ cấu doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam được xây dựng gắn liền với quá trình đổi mới thể chế kinh tế và chuẩn bị tham gia hội nhập kinh tế thế giới. Quá trình này được chia thành 5 giai đoạn. Giai đoạn 1991-1993 với nhiệm vụ chủ yếu là tổ chức lại qui trình sản xuất kinh doanh của khu vực quốc doanh để khắc phục hệ quả từ sự xuất hiện tràn lan các xí nghiệp, cơng ty quốc doanh ở các địa phương giai đoạn 1986-1990. Cĩ thể nĩi pháp luật lỏng lẻo về doanh nghiệp đã khiến các doanh nghiệp thành lập thiếu qui củ và chuyên nghiệp trong kinh doanh và sản xuất trong giao đoạn trước đĩ. Trong giai đoạn này, để khắc phục những sai xĩt đĩ, Đảng và Nhà nước đã cho ra đời hai văn bản pháp lý quan trọng để sắp xếp và chấn chỉnh lại doanh nghiệp nhà nước là Quyết định số 315/HĐBT và Nghị định 388/HĐBT. Giai đoạn 1994-1997 với sự ra đời của một loạt các văn bản qui định pháp luật về tổ chức lại lực lượng doanh nghiệp nhà nước như Quyết định số 90/TTg, số 91/TTg về tổ chức các Tổng cơng ty nhà nước; Chỉ thị số 500/TTg của thủ tướng Chính phủ về sắp xếp tổng thể các doanh nghiệp nhà nước; Nghị định số 28/CP về cổ phần hĩa doanh nghiệp nhà nước. Nội dung chủ yếu của các văn bản qui định này là việc sắp xếp lại các doanh nghiệp nhà nước theo hướng đa dạng hĩa sở hữu bắt đầu từ doanh nghiệp cĩ qui mơ nhỏ; nới lỏng dần quyền kiểm sốt của doanh nghiệp nhà nước trên thị trường và hình thành các Tổng cơng ty nhà nước hoạt động theo mơ hình mới. Giai đoạn 1998-2000 tiếp tục thực hiện tinh thần chi đạo của Đảng và Nhà nước tại Nghị quyết TW 3 (khĩa VIII) với mục tiêu đẩy mạnh quá trình cổ phần hĩa doanh nghiệp nhà nước. Tiếp tục củng cố và sắp xếp lại doanh nghiệp nhà nước bằng cách lành mạnh hĩa tài chính doanh nghiệp, củng cố hoạt động của các Tổng cơng ty nhằm tăng tính hiệu quả trong sản xuất kinh doanh và gọn nhẹ bộ máy quản lý cồng kềnh. Kết quả đạt được trong giai đoạn này đã cĩ 3.796 doanh nghiệp được. Tốc độ cổ phần hĩa ở giai đoạn này cịn khá chậm do là 558
11. giai đoạn khởi đầu cịn thiếu kinh nghiệm và động lực. Tuy nhiên cần ghi nhận những nỗ lực từ phía chính phủ, các bộ, ban, ngành để thay đổi bộ mặt kinh tế trong nước. Giai đoạn 2001-2011, đến năm 2011 chỉ cịn 1076 doanh nghiệp 100% vốn nhà nước. Đây được xem là bước tiến vượt bậc trong cơng cuộc cổ phần hĩa nhờ việc thực hiện tốt Nghị quyết TW3 (khĩa IX). Năm 2006-2011, nơi lên mơ hình thí điểm Tập đồn kinh tế nhà nước với mục tiêu chỉ đạo hoạt động của lực lượng doanh nghiệp nhà nước. Ngồi ra mơ hình tổng cơng ty đầu tư tài chính nhà nước cũng phát triển mạnh mẽ giai đoạn này. Giai đoạn 2011-2015 các doanh nghiệp nhà nước chỉ cịn lại khoảng hơn 500. Kế hoạch cổ phần hĩa doanh nghiệp nhà nước trong giai đoạn này cũng gần như đạt được mục tiêu chính phủ đề ra. Nghị quyết TW3 (khĩa XI) chú trọng vào tái cơ cấu tập đồn, tổng cơng ty nhà nước. Ngồi ra, các lĩnh vực đầu tư trái ngành, thiếu trọng tâm của các doanh nghiệp nhà nước được thối vốn để giảm thiếu tình trạng đầu tư tràn lan và kém hiệu quả. Cơng cuộc cổ phần hĩa doanh nghiệp nhà nước của Việt Nam nhìn chung đã đạt được những thành cơng nhất định. Số lượng doanh nghiệp nhà nước được cổ phần hĩa tăng lên đáng kể sau 24 năm thực hiện. Điều đĩ chứng tỏ những nỗ lực khơng ngừng từ phía chính phủ để đẩy mạnh cơ cấu lại khu vực mà mình đang sở hữu. Bên canh mục tiêu về số lượng, chương trình cổ phần hĩa cịn gĩp phần thay đổi đáng kể cơ cấu sở hữu trong khối doanh nghiệp cĩ sở hữu nhà nước. Tính đến thời điểm 2015, ước tính cĩ khoảng 47 % sở hữu của khu vực doanh nghiệp nhà nước trở thành đối tượng của cổ phần hĩa. Tuy nhiên, chương trình cổ phần hĩa cho đến năy nhìn chung vẫn chưa đạt được những mục tiêu đề ra tại các kỳ họp Quốc hội. Việc chuyển đổi sở hữu nhà nước cịn diễn ra chậm chạp. Bên cạnh đĩ, tại các doanh nghiệp đã cổ phần hĩa, tỷ lệ vốn chủ sở hữu của nhà nước cịn giữ lại cĩ xu hướng tỷ lệ thuận với qui mơ của doanh nghiệp; đặc biệt ơ các doanh nghiệp lớn, tỷ lệ sở hữu của nhà nước thường đĩng vai trị chi phối lớn . Các doanh nghiệp được cổ phần cũng khơng cĩ những thay đổi đáng kể về đổi mới quản lý cũng như hoạt động sản xuất kinh doanh. Trong tương lai, chương trình cổ phần hĩa ở Việt Nam cịn gặp nhiều khĩ khăn hơn nữa do những bất ổn kinh tế trong nước và ảnh hưởng từ cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới những năm gần đây. Nhằm hỗ trợ thúc đẩy quá trình tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành các cơ chế, chính sách cĩ liên quan như (Huyền Trang, 2015): Quy định về phân cơng, phân cấp thực hiện các quyền, trách nhiệm, nghĩa vụ của chủ sở hữu nhà nước đối với doanh nghiệp nhà nước và vốn nhà nước đầu tư vào doanh nghiệp (tại Nghị định số 99/2012/NĐ-CP ngày 15/11/2012); quy định về đầu tư vốn nhà nước vào doanh nghiệp và quản lý tài chính đối với doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ (Nghị định số 71/2013/NĐ-CP ngày 11/7/2013); quy định về giám sát tài chính, đánh giá hiệu quả hoạt động và cơng khai thơng tin tài chính đối với doanh nghiệp do nhà nước làm chủ sở hữu và doanh nghiệp cĩ vốn nhà nước (Nghị định số 61/2013/NĐ-CP ngày 25/6/2013); quy định về quản lý nợ của doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ (Nghị định số 206/2013/NĐ-CP ngày 09/12/2013); quy định về thành lập, tổ chức lại, giải thể cơng ty TNHH một thành viên do Nhà nước làm chủ sở hữu (Nghị định số 172/2013/NĐ-CP ngày 13/11/2013); quy định về chế độ lao động, tiền lương, tiền thưởng trong doanh nghiệp nhà nước (Nghị định số 50/2013/NĐ-CP ngày 17/5/2013, Nghị định số 51/2013/NĐ-CP ngày 559
12. 17/5/2013); quy định về cơ chế giao nhiệm vụ và tham gia thực hiện cung cấp và bảo đảm các sản phẩm, dịch vụ cơng ích, thiết yếu của nền kinh tế (Nghị định số 130/2013/NĐ-CP ngày 16/10/2013); quy định về sắp xếp, đổi mới và nâng cao hiệu quả các cơng ty nơng, lâm nghiệp (Nghị định số 118/2014/NĐ-CP ngày 17/12/2014); quy định về bán, giao và chuyển giao doanh nghiệp (Nghị định số 128/2014/NĐ-CP ngày 31/12/2014 của Chính phủ) và các Nghị định của Chính phủ về Điều lệ tổ chức và hoạt động của 13 tập đồn kinh tế, tổng cơng ty nhà nước; Quy chế hoạt động của kiểm sốt viên cơng ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ (Quyết định số 35/2013/QĐ-TTg ngày 07/6/2013); Quy chế cơng bố thơng tin của cơng ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do Nhà nước làm chủ sở hữu (Quyết định số 36/2014/QĐ-TTg ngày 18/6/2014); Quy định về tiêu chí, danh mục phân loại doanh nghiệp nhà nước (Quyết định số 37/2014/QĐ-TTg ngày 18/6/2014) và các văn bản hướng dẫn thực hiện. Đặc biệt, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 96/2015/NĐ-CP ngày 19/10/2015 quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Doanh nghiệp và Nghị định số 118/2015/NĐ-CP ngày 12/11/2015 quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Đầu tư, Nghị định số 91/2015/NĐ-CP ngày 13/10/2015 về đầu tư vốn nhà nước vào doanh nghiệp và quản lý, sử dụng vốn, tài sản tại doanh nghiệp. Bên cạnh đĩ, đối với việc hướng dẫn Nghị định số 118/2014/NĐ-CP ngày 17/12/2014 của Chính phủ, Bộ Tài chính đã ban hành Thơng tư số 51/2015/TT-BTC ngày 17/4/2015 hướng dẫn về xử lý tài chính khi sắp xếp, đổi mới và phát triển, nâng cao hiệu quả hoạt động của cơng ty nơng, lâm nghiệp và Thơng tư số 52/2015/TT-BTC ngày 17/4/2015 hướng dẫn một số chính sách tài chính đặc thù đối với cơng ty nơng, lâm nghiệp sau khi hồn thành sắp xếp, đổi mới. Bộ Tài chính đã phối hợp với Bộ Nơng nghiệp và Phát triển nơng thơn ban hành Thơng tư liên tịch số 17/2015/TTLT- BNNPTNT-BTC ngày 22/4/2015 hướng dẫn phương pháp xác định giá trị rừng trồng, vườn cây để sắp xếp, đổi mới và phát triển, nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơng ty nơng, lâm nghiệp. 5. GIẢI PHÁP Dựa trên tình hình thực tiễn của Chương trình tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước trong giai đoạn hiện nay, tác giả đề xuất một số giải pháp cụ thể để khắc phục những hạn chế của cơng cuộc cổ phần hĩa trong suốt thời gian qua cũng như để đẩy mạnh chương trình này trong thời gian tới như sau: Thứ nhất là xác định lại vai trị của các doanh nghiệp nhà nước trong nền kinh tế thị trường. Tại Việt Nam, các doanh nghiệp nhà nước được coi là cơng cụ điều tiết nền kinh tế vĩ mơ, cân bằng khủng hoảng kinh tế xảy ra bất ngờ và đảm bảo an sinh xã hội. Tuy nhiên, xét về mặt thực tiễn, các doanh nghiệp nhà nước chịu tác động của chính sách điều tiết vĩ mơ chứ khơng chi phối nĩ. Các doanh nghiệp nhà nước cũng khơng gĩp phần bình ổn giá cả, cân bằng khủng hoảng thị trường mà ngược lại cịn tạo ra thế độc quyền, bĩp méo giá cả, khiến sản xuất kém hiệu quả, Doanh nghiệp nhà nước cũng khơng giúp bảo đảm an sinh xã hội như kỳ vọng của Chính phủ ngược lại cịn làm tăng gánh nặng nợ cơng. Thứ hai là sửa đổi những qui định về mặt pháp lý khơng phù hợp cản trở quá trình cổ phần hĩa doanh nghiệp nhà nước liên quan đến việc xác định giá trị doanh nghiệp. Từ đĩ việc thối vốn của chủ sở hữu nhà nước cũng diễn ra thuận lợi hơn. Chính phủ cũng cần chú trọng 560
13. vào phương thức thối vốn tại các doanh nghiệp như chọn đối tác chiến lược hay bán cổ phần ưu đãi cho người lao động, như vậy tiến độ cổ phần hĩa sẽ được đẩy nhanh. Thứ ba, buộc các doanh nghiệp nhà nước phải cạnh tranh bình đẳng với các thành phần kinh tế khác. Việc này sẽ giúp cải thiện tính hiệu quả trong hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp, khiến các doanh nghiệp nhà nước khơng thể dựa dẫm vào nhà nước một cách vơ điều kiện, cũng như loại bỏ được tính độc quyền trong cung cấp hàng hĩa và dịch vụ. Độc quyền khi được bảo vệ bởi nhà nước sẽ tạo ra sự bất lợi cho cơ chế chị trường, do qui luật thị trường khơng được tuân thủ. Độc quyền tự nhiên cịn tồn tại khá phổ biến trong những ngành như cung cấp nước, điện, giao thơng Thứ tư, tiếp tục đẩy mạnh chương trình cổ phần hĩa. Mục tiêu hướng tới của chương trình cổ phần hĩa những năm tiếp theo là tiến tới cổ phần hĩa cả những tập đồn và tổng cơng ty nhà nước qui mơ lớn như EVN, Petrolimex, Những doanh nghiệp này hồn tồn cĩ thể hướng tới mơ hình cơng ty đa quốc gia với sự thu hút đầu tư từ các nhà đầu tư trong và ngồi nước. Thứ năm, cải cách hệ thống quản trị đối với các doanh nghiệp nhà nước. Từ trước đến nay, các doanh nghiệp nhà nước vẫn được cho là yếu kém về bộ máy quản lý do sự mâu thuân giữa chức năng quản lý hành chính nhà nước và chức năng kinh doanh sản xuất. Các doanh nghiệp nhà nước cần tách bạch hai chức năng này bằng việc cơng khai báo cáo kết quả kinh doanh thường niên, báo cáo kết quả kiểm tốn của mình, nhờ đĩ tăng cường sự giám sát của các các nhà chuyên mơn cũng như người dân. Người dân cũng là một trong những chủ sở hữu của doanh nghiệp nhà nước nên tình trạng hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp họ cần được biết. 6. KẾT LUẬN Bài nghiên cứu đã tập trung phân tích và đánh giá chương trình tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước của Việt Nam trong thời gian qua thơng qua việc tìm hiểu về bối cảnh hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế hiện nay của Việt Nam. Cơng cuộc tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước tuy cịn gặp nhiều hạn chế về hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp sau cổ phần hĩa, về tốc độ cổ phần hĩa, nhưng khơng thể phủ nhận những thành cơng mà cơng cuộc này mang lại đã gĩp phần khơng nhỏ làm thay đổi bộ mặt kinh tế của cả quốc gia. Cùng với đĩ, tác giả cũng dựa trên những hiểu biết của mình về tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước để đưa ra những giải pháp giúp khắc phúc yếu điểm trong chính sách tái cơ cấu của Việt Nam những năm qua. Những giải pháp này tập trung vào sự thay đổi cơ cấu của các doanh nghiệp nhà nước nhằ giúp các doanh nghiệp này thốt khỏi bế tắc trong hội nhập kinh tế thế giới, cũng như cạnh tranh với các doanh nghiệp tư nhân và doanh nghiệp đầu tư nước ngồi. Cơng cuộc tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước của Việt Nam được coi là một qui luật tất yếu trong quá trình hội nhập kinh tế thế giới. Được đánh giá là một quốc gia với tiềm năng trở thành một nước cơng nghiệp mới, Việt Nam hồn tồn cĩ đủ khả năng thực hiện thành cơng chương trình tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước của mình trong những năm tới đây. Tuy nhiên, lộ trình này cần những bước đi chắc chắn, những thay đổi thực sự trong nội tại các doanh nghiệp nhà nước cũng như sự nỗ lực lớn từ chính phủ. Cổ phần hĩa chỉ được coi là một trong những biện pháp tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước mà khơng nên được coi là biện 561
14. pháp chủ lực hay là cứu cánh. Việc đưa ra các giải pháp thay đổi hệ thống quản trị và hệ thống kinh doanh sản xuất của các doanh nghiệp nhà nước cần được ưu tiên hàng đầu. 562
15. Tài liệu tham khảo Begg David, Fischer Stanley, Dornbusch (2000). Economics. Sixth Edition.McHill Book. London Bộ tài chính (2015), Báo cáo tình hình cổ phần hĩa doanh nghiệp nhà nước năm 2015, Bộ tài chính. Bưs Dieter (1986). Public Enterprise Economics: Theory and Application. Elsevier Science Publisher B.V. Amsterdam, The Netherlands Đỗ Tiến Long (2013), “Tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam”, Tạp chí khoa học ĐHQGHN, Kinh tế và Kinh doanh, Tập 29, Số 4, trnag 54-62. Gray Cheryl W. (1996), “In Search of Owners: Lessons of Experience with Privatization and Corporate Governance in Transition Economies”. Policy Research Working Paper 1595. World Bank. Washington D.C. Guislain Pierre (1997). “The Privatization Challenge: A Strategic, Legal, and Institutional Analysis of International Experience”. World Bank Regional and Sectoral Studies.Washington D.C. Huyền Trang (2015), “Tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam thời gian qua”, Cổng thơng tin điện tử Bộ tư Pháp, Luật doanh nghiệp nhà nước Viêt Nam (2014 Nellis John (2002), “The World Bank, Privatization and Enterprise Reform in Transition Economies: A Retrospective Analysis”. OED Working Papers No. 23737. WorldBank, Washington D.C. Ngơ Quang Minh (2001), Khu vực cơng và tiến trình tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước, nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Hà nội. Nguyễn Anh Bắc (2015), “Tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam”, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 8(93). Nguyễn Thường Lạng (2016), “Cải cách doanh nghiệp nhà nước trong bối cảnh hội nhập quốc tế”, Tạp chí Tài chính, kỳ I tháng 12, trao- doi/trao-doi-binh-luan/cai-cach-doanh-nghiep-nha-nuoc-trong-boi-canh-hoi-nhap-quoc-te- 74753.html Ramandham V.V. (1991). The Economics of Public Enterprise. Routledge Press. London. 563