Vấn đề đặc khu kinh tế và trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam

Nội dung text: Vấn đề đặc khu kinh tế và trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam

1. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM 1 1. 1Trần Ngọc Thơ* Tóm tắt Bài viết tiếp cận vấn đề trung tâm tài chính quốc tế theo hướng hình thành đặc khu kinh tế (SEZ) thế hệ mới. Các quy định pháp lý chuẩn mực quốc tế về các dịch vụ đẳng cấp, về mức độ tự do chu chuyển vốn, sẽ là những nội dung thành phần trong đó. SEZ thế hệ mới không đơn thuần là nơi thí nghiệm chính sách như trước mà tập trung vào phát triển các ngành công nghệ cao, thu hút những tài năng kiệt xuất đẳng cấp quốc tế. Tích hợp các lợi thế thay vì nguy cơ cuộc đua xuống đáy khi Việt Nam có đến 3 tỉnh thành là TP.HCM, Đà Nẵng, Vân Đồn có tham vọng trở thành trung tâm tài chính quốc tế. Phát triển hệ sinh thái fintech sẽ là diện mạo mới cho các trung tâm tài chính quốc tế của Việt Nam, của TP.HCM. Từ khóa: Trung tâm tài chính quốc tế, đặc khu kinh tế (SEZ). PHẦN MỞ ĐẦU: TRUNG TÂM TÀI CHÍNH QUỐC TẾ VÀ ĐẶC KHU KINH TẾ, VÌ SAO? TP.HCM và Đà Nẵng gần đây đang nghiên cứu trở thành trung tâm tài chính quốc tế. Nếu chỉ để trở thành một trung tâm tài chính “quốc tế”, theo nghĩa có các toà nhà hiện đại trong đô thị hoặc ven biển, ắt hẳn chỉ có cần tiền. Nếu thêm một chút tham vọng phấn đấu tầm khu vực ASEAN, chỉ cần xin vài cơ chế đặc thù từ trung ương là thoả mãn? Nhưng các tham vọng trên khá khiêm tốn và không tương thích với khát vọng Việt Nam hùng cường thịnh vượng, với mục tiêu trở thành nước phát triển có thu nhập cao vào giữa thế kỷ bằng con đường khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo theo Nghị quyết đại hội lần thứ 13 của Đảng. Diện mạo trung tâm tài chính quốc tế tương lai của TP.HCM và của Việt Nam, vì vậy, không thể nào khác ngoài việc hướng vào lĩnh vực fintech. Về *Trường Đại học Kinh tế TP. HCM | Thành viên Hội đồng tư vấn chính sách tài chính tiền tệ quốc gia | Email liên hệ: thotcdn@ueh.edu.vn 163
2. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM khía cạnh ứng dụng fintech (theo chỉ số xếp hạng các trung tâm tài chính toàn cầu), New York đứng đầu nhưng xếp theo sau lại là Thượng Hải, Bắc Kinh, Thâm Quyến rồi mới đến London. Hệ thống tài chính toàn cầu đang định hình lại giai đoạn hậu Covid-19, sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) cùng với những thay đổi địa chính trị sâu sắc ; tất cả đang làm cho trung tâm tài chính quốc tế Dubai bị rung lắc mạnh, tương lai của trung tâm tài chính quốc tế Hong Kong bị đặt dấu hỏi; Brexit cũng đặt ra câu hỏi về trung tâm tài chính quốc tế London. Tranh thủ hình thành trung tâm tài chính quốc tế đẳng cấp hàng đầu vào lúc này là mục tiêu đáng để Việt Nam theo đuổi. Tham vọng này không xa vời vì trong số 10 trung tâm tài chính quốc tế hàng đầu, Châu Á đã chiếm đến 6. Nếu thế, chỉ cần cơ chế đặc thù cho TP.HCM hoặc Đà Nẵng? Chủ đề này đã được thảo luận nhiều trong các cuộc toạ đàm chính sách giữa TP.HCM với các nhà khoa học và các cơ quan trung ương nhiều năm trước đây. Bài viết sẽ tiếp cận vấn đề trung tâm tài chính quốc tế theo hướng đột phát hơn là hình thành đặc khu kinh tế (SEZ) thế hệ mới. Các quy định pháp lý chuẩn mực quốc tế về các dịch vụ đẳng cấp, về mức độ tự do chu chuyển vốn, sẽ là những nội dung thành phần trong một SEZ (giống mô hình của Trung Quốc, Ấn Độ, tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất). Phần tiếp theo của bài viết gồm 2 phần. Phần 1 lược khảo một số cách hiểu chưa đúng về SEZ. Phần 2 đề cập một vài hàm ý chính sách liên quan đến SEZ, an ninh quốc gia, trong mối quan hệ với trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam trong tương lai. PHẦN TÓM LƯỢC ▪ Các nhà đầu tư đào thoát ngay khỏi SEZ nếu các ưu thế không như kỳ vọng. Ưu đãi càng nhiều phát tín hiệu thất bại càng lớn. ▪ SEZ thế hệ mới không đơn thuần là nơi thí nghiệm chính sách như trước mà tập trung vào phát triển các ngành công nghệ cao, thu hút những tài năng kiệt xuất. ▪ Cạm bẫy với mô hình “đặc khu tàng long” xuất khẩu sang các nước. ▪ Việt Nam cần thiết phải ban hành Luật đặc khu thế hệ mới theo mô hình đặc khu kinh tế tự do kỹ thuật số (DFTZ). ▪ DFTZ mang lại nhiều thành quả đáng kể nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ đối với an ninh quốc gia. ▪ TP.HCM hội đủ nhiều điều kiện trở thành trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam. ▪ Không chọn bên giữa các cường quốc nhưng biết chọn khoảng trống cho các DFTZ. 164
3. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM ▪ Tích hợp các lợi thế thay vì nguy cơ cuộc đua xuống đáy khi Việt Nam có đến 3 tỉnh thành có tham vọng trở thành trung tâm tài chính quốc tế. PHẦN 1: TRẢ GIÁ VÌ THIẾU HIỂU BIẾT SEZ? 1. Các bằng chứng thực nghiệm không toàn màu hồng Nói một cách chung nhất, SEZ là một vùng lãnh thổ biệt lập trong phạm vi một quốc gia với nhiều ưu đãi đặc biệt về thuế quan và các luật lệ so với các khu vực khác trong một quốc gia, tuy mang lại nhiều lợi ích to lớn nhưng SEZ cũng mang đến nhiều vấn đề [1]. - Phải mất từ 5-10 năm mới tạo ra lợi ích ở quy mô lớn, SEZ chỉ thành công thu hút nhà đầu tư mới nếu các ưu đãi phải thật hấp dẫn trong mối tương quan so với SEZ quốc tế. Các nhà đầu tư không phải tù nhân, họ đào thoát ngay lập tức nếu các ưu thế không như kỳ vọng. Ưu đãi càng nhiều phát tín hiệu thất bại càng lớn. - Các ưu đãi tài khóa chỉ thu hút các nhà đầu tư ưa thích thiên đường thuế và là nguyên nhân dẫn đến các “voi trắng”: để chết không được, càng nuôi càng tốn kém. SEZ phát tín hiệu thất bại thông qua biểu hiện đầu tư của nhà nước: đầu tư càng nhiều, phát tín hiệu thất bại càng cao. - Các doanh nghiệp trong SEZ chỉ thích sản phẩm của họ có tác động liên kết xuôi về thương mại và đầu tư trên thị trường quốc tế. Còn tác động liên kết ngược với các doanh nghiệp nước chủ nhà thực sự là nỗi thất vọng. 2. Không còn là vùng biệt lập với diện tích đất khổng lồ và nhiều biệt đãi Phân tích lịch sử phát triển SEZ của Trung Quốc và thế giới là rất cần thiết để tránh những sai lầm của kẻ đến sau [2]. Đầu tiên Trung Quốc nghĩ đến đất đai là chính, sau đó rút kinh nghiệm và hoàn chỉnh giống như chiến thuật dò đá qua sông. Quy mô các SEZ của Trung Quốc trái ngược hoàn toàn với thế giới (ban đầu SEZ thế giới giống như một kim tự tháp với phần đỉnh nhọn và càng xuống phần đáy càng to dần theo thời gian - lúc đầu chỉ 2 km vuông); SEZ Trung Quốc, ngược lại, là kim tự tháp đảo ngược với phần đỉnh chồng ngược xuống (với diện tích rất lớn trung bình 327 km vuông ban đầu, sau đó từ năm 2003 quy mô SEZ giảm dần). Giai đoạn 1 (1980-1991) thành lập và khám phá, SEZ có vai trò thu hút FDI và thí nghiệm chính sách. Giai đoạn 2 (1992-1999) SEZ các khu ven biển phát triển mạnh nhất, tỉnh nào cũng có ít nhất một SEZ. Giai đoạn 3 (2000-2007) SEZ bắt đầu phát triển trong các khu vực đất liền, hướng về trung tâm và phía Tây và các khu vực ít phát triển hơn. Tuy nhiên từ 2008, SEZ đã phát triển sang giai đoạn 4 với chính sách thuế mới không còn phân biệt cho các doanh nghiệp FDI ở trong và ngoài SEZ. Chính sách thuế mới thực hiện chung cho toàn bộ nền kinh tế, đồng thời với việc tiến hành nâng cấp các khu kinh 165
4. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM tế khác. SEZ thế hệ thứ tư không đơn thuần là nơi thí nghiệm chính sách như thế hệ thứ nhất mà tập trung vào phát triển các ngành công nghệ cao làm tăng gia tăng chuỗi giá trị toàn cầu cũng như tập trung thu hút những tài năng kiệt xuất đẳng cấp quốc tế. 3. Cạm bẫy đặc khu tàng long - Những khu vực biệt lập mênh mông của Trung Quốc thường được các nhà nghiên cứu SEZ của World Bank xem như là kinh điển về việc coi SEZ giống như phòng thí nghiệm các chính sách tài chính, lao động, thậm chí cả chính sách định giá, sau đó nếu thành công sẽ áp dụng cho cả nước. Tuy nhiên nhận định này chỉ đúng với thế hệ thứ nhất SEZ Thâm Quyến, Chu Hải, Sán Đầu và Hạ Môn. Đây là nơi thí nghiệm chính sách bằng việc phân công với ý đồ rất cụ thể: SEZ Thâm Quyến sát cạnh Hong Kong, Chu Hải gần với Macau, Hạ Môn ngó qua Đài Loan (việc chọn vị trí địa lý cho các SEZ thế hệ thứ nhất là đặc điểm quan trọng nhất). Thế hệ SEZ thứ hai thập niên 90 không còn ưu tiên các thí nghiệm chính sách mà tập trung vào phát triển các vùng chiến lược. Thế hệ thứ ba các SEZ hầu như không còn xem vị trí địa lý là ưu tiên hàng đầu mà tiếp cận có định hướng theo từng tình huống như liên kết giữa nông thôn- thành thị hay liên kết giữa các trung tâm văn hóa, chính trị, xã hội giữa các vùng miền với nhau. [3]. - Tuy nhiên, các quốc gia khi học tập mô hình SEZ Trung Quốc thường được bảo ban hướng về thế hệ thứ nhất với trọng tâm chọn địa điểm tại các vùng biển. Trước việc các quốc gia Châu Phi như Ai Cập, Ethiopia và Zambia hoài nghi, Trung Quốc dùng ngạn ngữ “Người đầu tiên ăn cua” của Trung Hoa để thuyết phục. [phát triển SEZ bao giờ cũng là chuyện khó khăn, bất định, chỉ dành cho những kẻ hảo hán, chú thích người viết]. Lãnh đạo các nước đã được đả thông tư tưởng bằng các chuyến tham quan học tập kinh nghiệm mô hình SEZ Trung Quốc. SEZ Trung Quốc xuất khẩu sang Châu Phi được ví như mô hình đàn siếu bay hay còn gọi là mô hình “đặc khu tàng long” (Hidden Dragon SEZ). [4]. 4. Nhìn toàn cục, thay cho lối tư duy cục bộ Phương pháp chính thống đánh giá tác động của SEZ dựa trên mô hình mậu dịch quốc tế (hiệu ứng tĩnh), bao gồm tạo công ăn việc làm, thu hút FDI, thu hút ngoại tệ và tạo ra giá trị kinh tế gia tăng. Phương pháp chính thống chỉ xem SEZ như là lựa chọn chính sách tốt thứ hai, đứng sau quá trình tự do hóa toàn bộ nền kinh tế. Phương pháp hiện đại hơn, ngược lại, xem SEZ như là một xúc tác dẫn tới tăng trưởng chung cho tổng thể nền kinh tế (hiệu ứng động). 166
5. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM Gần đây, cách tiếp cận hiệu ứng động hầu như thống lĩnh trong các công trình nghiên cứu SEZ. Dựa trên lý thuyết tăng trưởng nội sinh và lý thuyết thể chế mới, cách tiếp cận hiệu ứng động xem hiệu ứng lan tỏa và các lợi ích của SEZ phải vượt khỏi hàng rào của một ốc đảo độc lập thông qua mối liên kết ngược trở lại với các doanh nghiệp nội địa, phát triển vốn con người, đổi mới công nghệ và cải cách thể chế ở nước chủ nhà. Trong khi tỷ lệ tăng trưởng chung của Trung Quốc vẫn còn ở tốc độ cao thì giữa thập niên 2000 tỷ lệ tăng trưởng tất cả các SEZ có xu hướng ổn định, thậm chí thấp hơn tốc độ tăng trưởng chung và cuối cùng là hội tụ về tốc độ tăng trưởng quốc gia. Chỉ có duy nhất SEZ công nghệ cao là phát triển vượt các SEZ còn lại. [5]. 5. Cách ly hoàn toàn khỏi tư duy quá khứ - Không khác gì các nước Châu Phi, các quốc gia Châu Á cũng xem SEZ như là phòng thí nghiệm thể chế. Vấn đề là một khi các kinh nghiệm này áp dụng chung cho cả nước thì SEZ ngày càng mất dần vai trò. 1% tăng trưởng xuất khẩu của SEZ góp phần tăng 0,44% GDP nhưng giảm dần theo tốc độ tự do hóa nền kinh tế. SEZ thiết lập vào thập niên 70-80 thành công do phù hợp với thời gian bấy giờ nhưng phần lớn không còn đóng góp nhiều vào tạo công ăn việc làm, xuất khẩu và tăng trưởng trong giai đoạn hiện tại. Những dư địa còn lại để SEZ thành công trong tương lai ngày càng giảm dần và chỉ thích hợp cho những ý tưởng xem SEZ như là chốn đầu tư mạo hiểm của giới tư bản. SEZ chỉ là lựa chọn chỉ khi nào mức sinh lợi rất lớn đủ để bù đắp thiệt hại trong trường hợp SEZ thất bại. Nguyên nhân cốt lõi dẫn đến thất bại của SEZ trên thế giới là do thiếu hiểu biết. Đừng trả giá vì thiếu hiểu biết là hàm ý chính từ báo cáo của ADB cho các quốc gia lựa chọn phát triển SEZ bằng mọi giá. [6]. - Không có bất cứ công thức thành công chung nào cho SEZ. Nhưng không phải cứ tìm các khu ven biển để thiết lập SEZ là thành công. Thất bại điển hình nhất của việc chọn địa điểm theo cách này là trường hợp SEZ Calabar tại vùng biển đông nam Nigeria. SEZ Calabar thất bại do chọn địa điểm với thiên hướng mạnh về tính toán tác động kinh tế chỉ ở trạng thái tĩnh (ngắn hạn) mà không chú ý đến tính kết nối của SEZ với các tuyến đường hàng hải chính và với các trung tâm vận chuyển quốc gia (hiệu ứng động). Nguyên nhân thất bại còn do việc các cơ quan quản lý trung ương và địa phương luôn xảy ra xung đột lợi ích cũng như chính phủ vẫn tiếp tục can thiệp vào hoạt động của SEZ Calabar. [7]. - Nhiều quốc gia lập ra SEZ với danh mục các ngành nghề ví như nồi lẩu thập cẩm làm cho các nhà đầu tư ngao ngán (các trường đại học đẳng cấp quốc tế với các khu công nghệ cao, các khu sản xuất và sòng bạc trong một SEZ?). Với hội chứng SEZ phát triển như nấm hiện nay, muốn thành công các quốc gia cần tạo ra SEZ thế kỷ 21 với 167
6. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM tư duy phát triển cách ly hoàn toàn với những thành quả của thế kỷ trước; và SEZ chẳng những phải trở thành một khối chung cho nền kinh tế mà còn phải vươn ra toàn cầu. Để làm được như vậy, chính phủ Hàn Quốc từ đầu năm 2013 thông báo kế hoạch thành lập hệ thống các mini-SEZ, thay cho tư duy phổ biến thế kỷ 20 là thiết lập SEZ với diện tích lớn và biệt lập với các tỉnh thành phố lớn. Phần lớn các SEZ của Ấn Độ cũng là các mini-SEZ. [8]. 6. Rủi ro chủ quyền từ thỏa thuận hoán đổi nợ thành SEZ - Tại sao các chính phủ quá kỳ vọng SEZ? Điều hành yếu kém của chính phủ dẫn đến nợ quốc gia tăng quá mức là một trong những lý do sùng bái SEZ. Tạo ra SEZ (tăng nguồn thu ngân sách) chữa trị các căn bệnh thực ra chỉ chữa chứng chứ không trị bệnh từ gốc. Lập ra SEZ chỉ càng chứng minh thêm rằng đó là sự lựa chọn của thất bại, rằng điều này chỉ nói lên sự lên ngôi của tư bản thân hữu. Việc chính phủ Sri Lanka nhượng cảng chiến lược nước sâu Hambantota cho Trung Quốc để xóa khoản nợ 1,12 tỷ đô la được gọi là hình thức hoán đổi nợ chủ quyền thành SEZ. Hoán đổi nợ thành cổ phần là chiêu bài ngoại giao bẫy nợ vô cùng nguy hiểm được Trung Quốc áp dụng đối với nước chủ nhà có từ thập niên 1980 ở khu chế xuất gần thành phố San José của Costa Rica. Các nhà phát triển SEZ Trung Quốc mua lại nợ chủ quyền (trái phiếu chính phủ) với giá chiết khấu từ một đối tác thứ ba. Sau đó họ thỏa thuận với Ngân hàng trung ương xóa nợ, đổi lại họ nhận được một địa chỉ tốt trong SEZ. Ngày nay Sri Lanka, Costa Rica, Hy Lạp, Venezuela và Zimbabwe là những trường hợp điển hình về hoán đổi nợ chủ quyền thành sở hữu đất trong SEZ. [9]. - Ngoài ra, giá đất tăng cao tại SEZ là một trong những nguyên nhân chính khiến cho chính phủ và giới đầu tư rất yêu thích SEZ. Chẳng hạn, từ một làng chài, giá đất tại SEZ Thâm Quyến tăng gần 5000 phần trăm trong 30 năm. Các nhà phát triển SEZ chấp nhận rủi ro cao với tỷ suất sinh lợi vượt mức sẽ chào mời các kế hoạch phát triển SEZ với đẳng cấp quốc tế, bước đầu để chinh phục niềm tin của nước chủ nhà. Nhưng, sau đó là các trò chơi thỏa thuận hoán đổi nợ chủ quyền thành SEZ. [10]. - Tóm lại, muốn biết một nền kinh tế bị biến dạng đến đâu hãy cứ nhìn vào SEZ. Thay vì quốc gia định nghĩa SEZ, thì SEZ định nghĩa ngược trở lại quốc gia đó như thế nào: SEZ để làm gì? Cho ai? Học kinh nghiệm của ai? Cục diện địa-chính trị thế giới hiện tại liên quan gì đến SEZ? Cần lưu ý khuynh hướng SEZ chỉ ưu tiên phục vụ cho mục đích chính trị và chỉ là một trò chơi (gamble); và rằng quốc gia nào không cần đến khu kinh tế đặc biệt mới chính thật sự đặc biệt. [11]. 168
7. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM PHẦN 2: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CẤP BÁCH PHÁT TRIỂN ĐẶC KHU KINH TẾ THẾ HỆ MỚI VÀ TRUNG TÂM TÀI CHÍNH QUỐC TẾ VIỆT NAM 1. Sự cần thiết của Luật đặc khu thế hệ mới, tại sao? Ông Nguyễn Chí Dũng, Bộ trưởng Kế hoạch & Đầu tư, cho biết hiện giờ là thời cơ vàng nghìn năm để Việt Nam thành lập trung tâm tài chính quốc tế; TP.HCM hay Đà Nẵng cần sớm lập đề án báo cáo Chính phủ, Bộ Chính trị [12]. Xem ra quyết tâm hình thành trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam sắp thành hiện thực với phát biểu của ông Nguyễn Chí Dũng. Vấn đề là điểm xuất phát nên bắt đầu từ đâu? Nhiều trung tâm tài chính quốc tế ở các nền kinh tế mới nổi ngày nay là một phần không thể thiếu của khu kinh tế đặc biệt (SEZ). Chẳng hạn như mô hình trung tâm dịch vụ tài chính quốc tế (IFSC) nằm trong đặc khu đa mục đích - thành phố công nghệ tài chính quốc tế Gujarat (GIFT City) – dựa trên 2 điều khoản 18 và 55 đạo luật SEZ 2005 của Ấn Độ [13]. (Tham khảo thêm các mô hình khác của Trung Quốc và Tiểu vương Quốc Ả Rập Thống Nhất). Trong xu thế cách mạng 4.0, các nước đang phát triển càng phải hướng về các SEZ thế hệ mới thuộc về công nghệ cao, tài chính, du lịch, môi trường, tái tạo đô thị, vượt ra ngoài các hoạt động sản xuất chiếm nhiều đất đai, thâm dụng lao động trong các ngành sản xuất và thương mại của các SEZ truyền thống [14]. Dựa trên cách tiếp cận này, tác giả cho rằng Việt Nam cần đặt trọng tâm phát triển các SEZ thế hệ mới theo mô hình khu kinh tế tự do kỹ thuật số (DFTZ). 2. TP.HCM là nơi lý tưởng cho DFTZ và trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam Với dân số gần 100 triệu dân, được thế giới đánh giá có tiềm năng trở thành trụ cột công nghệ của khu vực với “kỳ lân” đầu tiên là VNG với giá thị trường ước tính 2,2 tỷ đô la cùng với nhiều startup công nghệ đáng gờm khác (FastGo, Abivin, Logivan, VNPay); tiềm năng này đang chứng kiến làn sóng các quỹ đầu tư mạo hiểm tràn vào Việt Nam [15]. Tuy nhiên, những bất cập trong các quy định nghiêm ngặt về tài chính, chứng khoán đã khiến cho các làn sóng đổi mới công nghệ và các nguồn đầu tư mạo hiểm tài trợ cho chúng gặp nhiều hạn chế nếu không có những “khu đặc biệt” dung nạp. Đã đến lúc Việt Nam phải cần đến cơ chế đột phá để tạo ra các DFTZ. Với thiên thời, địa lợi, nhân hoà, TP.HCM hội đủ nhiều điều kiện lập ra một khu tài chính đặc biệt cho một vụ nổ lớn hình thành thành phố (trung tâm) tài chính, công nghệ, đổi mới sáng tạo đẳng cấp quốc tế [16]. 3. DFTZ và an ninh chủ quyền kinh tế số Ruchir Sharma, chiến lược gia trưởng toàn cầu của Morgan Stanley Investment Management và cũng là tác giả quyển sách nổi tiếng “Quốc gia thăng trầm”, cho rằng chỉ 169
8. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM có công nghệ, mới có thể cứu các nền kinh tế mới nổi thoát khỏi tăng trưởng trì trệ. Dubai là một trung tâm tài chính quốc tế hàng đầu với một khu tự do rộng 110 hecta, với các hệ thống bán lẻ, khách sạn có các hồ bơi vô cực và nhiều biệt đãi. Tuy nhiên chúng đang dần bị đánh bại bởi làn sóng Covid-19 và thay đổi hành vi của các nhà đầu tư và người dân hậu đại dịch [17]. Trong khi đó, Romania đã từng là một đất nước ít được chú ý đến, điện cúp thường xuyên, với các cửa hàng gần như vắng khách. Điều đó càng làm cho đất nước này nổi bật hơn khi vào tháng 2/2021, UiPath, một công ty công nghệ thành lập tại Bucharest, đã gây chấn động khi vừa huy động thêm vốn ở New York với mức vốn hoá thị trường 35 tỷ đô la. [18]. Với khả năng và nội lực của mình chúng ta hoàn toàn có thể tự tạo ra các kỳ lân công nghệ như UiPath [15,19]. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên số, các quốc gia phải tương thuộc lẫn nhau thì càng phải đặc biệt chú ý đến vấn đề an ninh quốc gia. Mô hình DFTZ của Malaysia (với đối tác Trung Quốc) hình thành vào tháng 3/2017 đã mang lại những thành quả vô cùng ấn tượng khi góp phần tạo ra tăng trưởng kinh tế cao, nhiều công ăn việc làm, hỗ trợ hiệu quả các doanh nghiệp vừa và nhỏ và thu hút thêm nhiều nhà đầu tư nước ngoài (chủ yếu người Trung Quốc) vào Malaysia; tuy nhiên đứng trên quan điểm quốc phòng, nước này đang phải đương đầu với nhiều lựa chọn đầy bất trắc [20]. Theo các cơ quan an ninh Hàn Quốc, khoảng 70% rò rỉ công nghệ của họ giai đoạn 2014-2019 đến từ Trung Quốc [21]. Để đối trọng với Trung Quốc, Hội đồng quan hệ đối ngoại Mỹ (CFR) đề nghị chính quyền cũng nên lập ra một DFTZ tương tự với nhiều đối tác Châu Á [22]. Tuy nhiên, điều thông minh cho các quốc gia là không nên chọn bên, các nước ASEAN nên chào đón cả các công ty công nghệ Trung Quốc lẫn Mỹ [23]. Cuối năm 2020, Trung Quốc công bố thành lập khu thương mại tự do (FTZ) Bắc Kinh như là nơi lý tưởng nhất cho một “trung tâm đổi mới khởi nghiệp toàn cầu” với việc tập trung vào thanh toán kỹ thuật số. Thậm chí, Ngân hàng trung ương Trung Quốc còn thiết lập khu vực tiền tệ kỹ thuật số pháp định và hệ thống tài chính số tại FTZ Bắc Kinh [24]. Tuy nhiên, về cách tiếp cận, Campuchia lại quyết chọn một công ty fintech của Nhật để phát triển đồng Bakong kỹ thuật số cho ngân hàng trung ương. An ninh quốc gia, chủ quyền kinh tế-tiền tệ số luôn được xem là yếu tố sống còn đối với các DFTZ và trung tâm tài chính quốc tế tương lai. Cách tiếp cận của Campuchia không phải không có giá trị cho các nhà hoạch định chính sách cân nhắc. 4. Tối ưu hoá toàn bộ hệ thống dịch vụ chọn nhân tài Bàn về DFTZ mà chỉ đề cập đến khía cạnh kỹ thuật thì vẫn chưa đủ. Cần đặc biệt chú ý quy trình tối ưu hoá dịch vụ tuyển chọn tài năng, tiếp cận, thu hút và giữ chân những tài 170
9. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM năng kiệt xuất toàn cầu. Vương quốc Anh trong khi đặt ra các chính sách miễn giảm thuế lĩnh vực R&D, thay đổi triệt để các quy tắc niêm yết trên thị trường chứng khoán, lập ra một trung tâm tài chính, đổi mới và công nghệ và một quỹ tăng trưởng do tư nhân tài trợ (được chính phủ bảo trợ và điều phối) nhưng vẫn không quên đặt trọng tâm chính vào quy trình tuyển chọn nhân tài để tạo ra một vụ “nổ lớn fintech” nhằm bảo đảm Anh vẫn là trung tâm tài chính quốc tế hàng đầu [25]. Hoặc chí ít, cũng bằng một “bước đi nhỏ” của Nhật: thuê 500 chuyên gia công nghệ kiệt xuất toàn cầu làm việc trong khu vực công để chuẩn bị cho quá trình chuyển đổi số của chính phủ, họ tin rằng số hoá chậm trễ là nguyên nhân quan trọng dẫn đến tiềm năng tăng trưởng thấp bấy lâu nay, bây giờ hoặc không bao giờ để số hoá nền kinh tế [26]. Việt Nam tuyển chọn tài năng am hiểu máy tính và thông thạo cả tài chính-ngân hàng cho lĩnh vực fintech chỉ trong số 100 triệu dân hay hướng đến 8 tỷ dân số toàn cầu? Chỉ tính riêng các nước khu vực xung quanh, với cơ chế thu hút tài năng và chiến lược quốc gia đầy tham vọng về kinh tế số, cộng với việc quá trình số hoá được thúc đẩy bởi đại dịch Covid-19, nhiều startup huy động vốn đạt mức kỷ lục chưa từng có, lên đến 47 tỷ đô la trên thị trường tài chính toàn cầu, chỉ riêng trong quý 1/2021 [27]. Chỉ tính riêng các nước ASEAN, nhiều quốc gia đã biết tối ưu hoá toàn bộ hệ thống quá trình tuyển chọn tài năng [28], bằng cách phân tích dự đoán để nhận diện và dự báo nơi nào sẽ dồi dào và khan hiếm tài năng, cách tài năng thay đổi công việc và thậm chí ai sẽ rời đi và khi nào; đến lượt chính quyền, khi dữ liệu chính xác, cập nhật và dễ tiếp cận hơn, họ có thể khai thác các phân tích dự đoán để đánh giá xu hướng tốt hơn trong thị trường lao động của nước mình; chính phủ cũng dựa vào các dữ liệu này để đặt ra các chính sách thu hút nhân tài. Trong khi đó, trong các phát biểu đầy cảm hứng của các nhà làm chính sách về tham vọng Việt Nam trở thành cường quốc công nghệ hàng đầu, hoàn toàn không thấy bất kỳ hàm ý nào về chính sách đặc biệt để thu hút các tài năng đẳng cấp quốc tế [19]. Công việc cấp bách đối với các nhà hoạch định chính sách nước ta là phải nhanh chóng đặt ra một quy trình tối ưu hoá tuyển chọn tài năng quốc tế từ kinh nghiệm thành công của các nước cho các chiến lược phát triển của mình. 5. Không chọn bên nhưng biết chọn khoảng trống cho DFTZ “Sự tách rời vĩ đại” Mỹ-Trung là cơ hội để các nước tranh thủ lấp đầy. Ngoài các vấn đề liên quan đến công nghệ, dịch chuyển chuỗi cung ứng, có 2 khoảng trống mà nếu có các DFTZ, Việt Nam có thể tận dụng tốt. 171
10. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM Trước tiên là tận dụng các đổi mới tài chính đang trở thành cơn sốt toàn cầu, từ hậu quả của chính sách lãi suất thấp (thậm chí âm), thị trường chứng khoán liên tục ở mức đỉnh kỷ lục mọi thời đại, sự lạc quan kinh tế hồi phục, quá trình chuyển đổi số đang diễn ra nhanh chóng trên nhiều lĩnh vực và dòng tiền khổng lồ đang lưu chuyển tự do. Tất cả điều này đã dẫn tới bùng nổ các “công ty mua lại có mục đích đặc biệt” (SPAC) nhằm rút ngắn thời gian nhanh hơn và thuận lợi hơn để các công ty tư nhân được niêm yết đại chúng (dù còn một số nhược điểm nhưng nếu chỉnh sửa lại, theo The Economist, đổi mới tài chính SPAC là công cụ rất hữu ích). Tại Đông Nam Á, Grap đang chuẩn bị thương vụ niêm yết trị giá 40 tỷ đô la tại Mỹ thông qua SPAC. Chỉ tính riêng trong tháng 3/2021, các giao dịch vốn toàn cầu đạt 1,4 ngàn tỷ đô la, mức tăng cao nhất 2 thập kỷ là do sự cuồng nhiệt đến từ các thương vụ SPAC; Đông Nam Á, với sự bùng nổ các startup, đang được xem là điểm đến lý tưởng của SPAC; Hàn Quốc, Malaysia chính thức cho phép SPAC niêm yết trên sàn chứng khoán; trong khi Hong Kong, Singapore đang cân nhắc các cách tiếp cận khác nhau để SPAC trở thành động lực cho tăng trưởng kinh tế; hoặc nới lỏng các quy tắc niêm yết tạo thuận lợi cho sự ra đời của các công ty công nghệ. [29]. Tranh thủ cơ hội, đặc khu kinh tế GIFT City của Ấn Độ vừa bổ sung thêm các quy tắc mới cho phép các giao dịch SPAC [30]. Anh cũng đang cân nhắc thay đổi các quy tắc niêm yết chứng khoán để trở thành “vương quốc SPAC” toàn cầu nhằm giữ vị thế hàng đầu cho trung tâm tài chính quốc tế của mình [25]. DFTZ với các khu vực kinh tế-tài chính đặc biệt giờ đây không đơn thuần là nơi thí điểm cải cách thể chế như cách hiểu trước đây mà thực sự trở thành công cụ linh hoạt tận dụng hiệu quả ngay lập tức bất kỳ bùng nổ nào tạo ra từ các bất định toàn cầu để thu hút nguồn vốn khổng lồ đang luân chuyển. Ngoài ra, DFTZ còn là thể chế tập hợp tài năng toàn cầu. Sự bất ổn của trung tâm tài chính quốc tế Hong Kong là động lực người Anh đề xuất các quy định mới thu hút tài năng [25]. Đài Loan có nhiều tài năng công nghệ trẻ nhưng thiếu tinh thần khởi nghiệp, đại dịch Covid-19 [31] bỗng nhiên biến họ thành nơi tiếp nhận trào lưu các chuyên gia công nghệ Mỹ đến khởi nghiệp; đột nhiên họ có các tài năng kiệt xuất quốc tế đến hỗ trợ các tài năng khởi nghiệp trẻ trong nước tiếp cận văn hoá khởi nghiệp để biến nơi đây thành “thung lũng Silicon Châu Á”; họ đang nới lỏng quy chế nhập cảnh để thu hút tài năng quốc tế, hỗ trợ 100 ngàn đô la cho các tài năng trẻ dám bỏ học 2 năm để theo đuổi công ty khởi nghiệp. Cuối năm 2020, Trung Quốc lập ra các FTZ Bắc Kinh, Hồ Nam và An Huy, trong đó ưu tiên nhấn mạnh đến trách nhiệm của các cấp trong khâu tuyển chọn nhân tài quốc tế [24]. Là một nền kinh tế quá an toàn trước đại dịch (trong khi con người vẫn chưa thể biết được liệu đại dịch khi nào kết thúc), hệ thống chính trị ổn định, có nhiều tài năng công nghệ trẻ trong và ngoài nước, Việt Nam có quá nhiều thuận lợi tạo ra cơ chế vượt trội thu 172
11. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM hút tài năng. Ngày nay, ngoài cái gọi là Amazon của Trung Quốc, còn có rất nhiều Amazon của Nga, Ba Lan, Mỹ Latinh; còn các công ty nội địa thì thống lĩnh thị trường tìm kiếm của Nga, gọi xe ở Indonesia, thậm chí thanh toán kỹ thuật số ở tận Kenya. Các chuyên gia nhận định rằng, đó cũng chính là do họ biết cách thu hút, sử dụng và giữ chân tài năng. Giờ là lúc không thể nào tốt hơn, chúng ta cần phải tỉnh táo xác lập tầm nhìn dài hạn trong một thế giới ngắn hạn, tận dụng thời cơ vàng thiết lập thể chế vượt trội tại các DFTZ. Không chọn bên nhưng phải nhanh nhạy và quyết đoán chọn khoảng trống thu hút nguồn vốn và tài năng toàn cầu được tạo ra bởi đại dịch và căng thẳng giữa các cường quốc. 6. Tích hợp các lợi thế, thay vì nguy cơ cuộc đua xuống đáy Cho đến giờ, nếu tính đến Vân Đồn cũng có tham vọng trở thành trung tâm tài chính quốc tế [32], chỉ trên lãnh thổ Việt Nam có thể có đến 3 tỉnh, thành có đề án thành lập trung tâm tài chính quốc tế. Ý tưởng lãng mạn có phải lúc nào cũng luôn khả thi? Các chuyên gia tài chính và nhà đầu tư ví một liên minh Châu Âu (EU) với 27 quốc gia cạnh tranh và chồng lấn nhau trong dịch vụ tài chính cũng giống như 27 đường kẻ trên một trang giấy chật hẹp. Chính điều này khiến cho Paris, Frankfurt, Brussels khó thay thế được London với tư cách là trung tâm tài chính quốc tế hàng đầu [33]. Việt Nam với 3 trung tâm tài chính quốc tế, càng chật chội hơn, trông giống như 3 đường kẻ, không phải trên một trang mà chỉ là một phần nhỏ của mảnh giấy hẹp chiều dài hình chữ S. Liệu trước mắt có nên tập trung toàn bộ nguồn lực để có một trung tâm tài chính đẳng cấp quốc tế hoặc một cuộc đua xuống đáy? Việc SEZ Thâm Quyến ngày càng bỏ xa các SEZ khác của Trung Quốc [34] là bài học kinh nghiệm không thể giá trị hơn cho chúng ta trong việc phát triển ào ạt các trung tâm tài chính quốc tế và các SEZ. Để tránh cuộc đua xuống đáy, một gợi ý đáng cho chúng ta nghiên cứu là mô hình phân công và tích hợp giữa 3 FTZ Bắc Kinh, Hồ Nam và An Huy nhằm tận dụng các lợi thế của từng nơi về phát triển khoa học, công nghệ và môi trường kinh doanh quốc tế hoá cao của chúng để thu hút thêm chẳng những các nhà đầu tư quốc tế mà còn trong nước [35]. Nếu làm được điều này, các thành phố tài chính, công nghệ và đổi mới sáng tạo tương lai của Việt Nam như TP.HCM, Đà Nẵng, Vân Đồn sẽ hợp lực cùng nhau để chuyển đổi rủi ro từ một cuộc đua xuống đáy thành cuộc đua cùng nhau lên đỉnh. Không có một hành tinh thứ hai để sinh sống cho sự vô ý thức tàn phá môi trường của con người. Cũng không còn bao nhiêu đất đai, biển đảo cho các DFTZ tương lai ở những nơi tuyệt đẹp trên dãy đất hình chữ S để chúng ta bất cẩn. Việc TP.HCM đã bỏ qua cơ hội ngàn năm biến “Cảng Ba Son đặc biệt” thành “khu đô thị sáng tạo Sài Gòn” và là khu đô thị sáng tạo thứ 2 ở ASEAN sau Singapore thay vì xây dựng các cao ốc, 173
12. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM theo đề xuất của Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên hiệp quốc (UNIDO) [36], chỉ nên là sai lầm duy nhất không thể lặp lại ở bấy kỳ địa phương nào. Phát triển các khu vực hướng về công nghệ như các DFTZ và hình thành trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam là mục tiêu đáng để theo đuổi và là hướng đi phù hợp trong một thế giới đang thay hình đổi dạng quá nhanh và khó đoán định. Tài liệu tham khảo [1] Warr and Menon, 2015. Cambodia’s Special Economic Zones. ADB Economics Working Paper Series. [2] Herlevi, 2017. Shenzhen: Model or Anomaly? China’s National-Level Special Economic Zone Programs in Comparative Context. web.isanet.org. [3] Xiao Wang, 2013. The Role of Economic Development Zones in National Development Strategies: The Case of China. RAND Corporation. [4] Brautigam and Tang, 2014. “Going Global in Groups”: Structural Transformation and China’s Special Economic Zones Overseas. World Development. [5] Yuan Yiming, 2017. The Dynamic Evolution of China’s Special Economic Zones and Their Practice. Research Series on the Chinese Dream and China’s Development Path. Springer, Singapore. [6] Asian Economic Integration Report, 2015: How Can Special Economic Zones Catalyzed Economic Development? Asian Development Bank (ADB). [7] Norman, 2014. Have 'Special Economic Zones' Entered the 21st Century Yet? A Tale of Two Cities. The World Bank. [8] Martin Norman, 2013. Have 'Special Economic Zones' Entered the 21st Century Yet? Separating from the pack may require breaking free from the past. Site Selection Magazine. [9] Frazier, 2018. How Special Economic Zones Will Reshape Global Governance. Chapman Law Review. Book: Chapman Law Review, chapter 23. [10] Frazier, 2013. What’s next for the special economic zones? Cayman Financial Review Magazine. [11] Special economic zones – Not so special. The Economist, 4/2015. [12] Bộ trưởng Nguyễn Chí Dũng: Giờ là lúc làm trung tâm tài chính quốc tế. Vnexpress, 19/1/2021. [13] International Financial Service Centre (IFSC). [14] World Investment Report: Key Messages and Overview-Special Economic Zones. UNCTAD/WIR/2019. [15] [15] Vietnam’s VC boom takes off. The Financial Times, 24/7/2019. 174
13. HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA ĐỊNH HÌNH LẠI HỆ THỐNG TÀI CHÍNH TOÀN CẦU VÀ CHIẾN LƯỢC CỦA VIỆT NAM [16] Trần Ngọc Thơ, 2019. Cần “một vụ nổ lớn” để hình thành một trung tâm tài chính quốc tế của Việt Nam. Báo Đầu Tư, 17/7/2019. [17] Can Dubai enter the premier league of financial centres? The Economist, 8/2020. [18] We are entering the era of e-globalisation. The Financial Times, 2/2021. [19] Toàn văn phát biểu của Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng tại Đại hội lần 5 của VINASA. Vietnamnet, 19/3/2021. [20] The China-Malaysia Digital Free Trade Zone: National Security Considerations. The Diplomat, 6/2020. [21] Samsung races to guard its secrets as China rivals close in. Asia Nikkei, 2/2021. [22] The U.S. Should Create a Digital Trade Zone to Counter China. Council on Foreign Relations, Report 9/2020. [23] Facebook to build submarine cables linking US and Indonesia. The Financial Times, 3/2021. [24] China's New Free Trade Zones: A Pivot Inward? CSIS, 10/2020. [25] Fast-track visa in FinTech’s ‘Big Bang’ growth plan. Dailybusiness, 26/2/2021. [26] Japan to recruit tech experts for new digital agency. S&P Global Market Intelligence, 14/9/2020. [27] Asia tech groups tap global equity markets at record pace. The Financial Times, 3/2021. [28] The Future of Work Across ASEAN - Policy Prerequisites for the Fourth Industrial Revolution. The Asia Foundation, 2/2020. [29] Hong Kong, Singapore adopt divergent approaches to SPACs as deals heat up. S&P Global Market Intelligence, 2/3/2021. [30] Consultation Paper on Proposed International Financial Services Centres Authority (Issuance and Listing of Securities) Regulations, 2021. [31] Covid-19 brings wave of US tech entrepreneurs to Taiwan. The Financial Times, 13/4/2021. [32] Năm 2030, Vân Đồn thành trung tâm tài chính châu Á - Thái Bình Dương. Vnexpress, 14/1/2019. [33] UBS chairman backs London to remain Europe’s top financial centre. The Financial Times, 12/2020. [34] Shenzhen's success overshadows China's other special economic zones. Nikkei Asia. 11/2020. [35] 'Digital economy' ready to power FTZ in Beijing. 7693ca4d.html [36] Economic Zones in Asean: Industrial Parks, Special Economic Zones, Eco Industrial Parks, Innovation Districts as Strategies for Industrial Competitiveness. UNIDO Country Office in Viet Nam, August 2015. 175