Nhìn lại ba thập kỷ đổi mới chính sách tiền tệ của ngân hàng nhà nước Việt Nam và những vấn đề đặt ra

Nội dung text: Nhìn lại ba thập kỷ đổi mới chính sách tiền tệ của ngân hàng nhà nước Việt Nam và những vấn đề đặt ra

1. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 NHÌN LẠI BA THẬP KỶ ĐỔI MỚI CHÍNH SÁCH TIỀN TỆ CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA REVIEW ON THREE DECADES OF INNOVATION IN MONETARY POLICY OF THE STATE BANK OF VIETNAM AND ITS PROBLEMS Trần Phương Thúy Học viện Tài chính thuytp162@gmail.com TÓM TẮT Thực hiện công cuộc đổi mới do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng từ năm 1986, nền kinh tế Việt Nam từng bước chuyển đổi từ cơ chế kế hoạch hóa tập trung quan liêu bao cấp sang cơ chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập với nền kinh tế thế giới. Cùng với tiến trình đổi mới của đất nước và công cuộc cải cách hệ thống ngân hàng, trong ba thập kỷ qua những đổi mới về chính sách tiền tệ (CSTT), chính sách tín dụng, điều hành lãi suất và tỷ giá của Ngân hàng Nhà nước (NHNN) đã phát huy tác dụng như là một động lực thúc đẩy cải cách hệ thống ngân hàng và toàn bộ nền kinh tế nói chung. CSTT đã thực sự là công cụ điều chỉnh kinh tế vĩ mô và bảo vệ hệ thống tài chính - ngân hàng Việt Nam trước những ảnh hưởng bất lợi từ bên ngoài, từng bước hội nhập kinh tế - tài chính thế giới. Từ khóa: Ngân hàng nhà nước, chính sách tiền tệ, đổi mới. ABSTRACT Thanks to the renovation process initiated by the Communist Party of Vietnam in 1986, the Vietnamese economy has gradually transformed from centralized planning mechanism through subsidy regime to socialist-oriented market mechanism and integrated with the global economy. Along with the country’s development and the reform of the banking system, over the pass three decades, innovation in monetary policy, credit policy, interest rate management and exchange rates of State Bank of Vietnam has acted as a driving force for reform of the banking system and the economy on the whole. Monetary policy has been a tool to adjust marco-economics and protect Vietnam’s finacial- banking system from adverse external influences and step by step integrating into the global economy and finace. Keywords: The state bank, monetary policy, innovation. Mở đầu Qua 30 năm đổi mới, dưới sự lãnh đạo của Đảng và quản lý điều hành của Nhà nước, CSTT đã trở thành một công cụ điều chỉnh kinh tế vĩ mô với mục tiêu bao trùm là: kiểm soát lạm phát và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Các công cụ CSTT được điều hành linh hoạt theo diễn biến thị trường. Cơ chế điều hành lãi suất và tỷ giá về cơ bản đã được tự do hóa theo nguyên tắc thị trường, NHNN chỉ can thiệp vào lãi suất và tỷ giá thông qua thị trường tiền tệ và các công cụ của CSTT, tiến trình đó có sự thay đổi trong từng giai đoạn cụ thể. Bài viết đi sâu nghiên cứu về quá trình đổi hoạt động quản lý điều hành CSTT của NHNN Việt Nam ba thập kỷ qua, đánh giá những kết quả đạt được và chỉ ra những vấn đề cần khắc phục từ đó rút ra một số kinh nghiệm quản lý, điều hành CSTT của NHNN trong giai đoạn tới. Một số vấn đề mang tính kỹ thuật điều hành chính sách hay các quy trình hoạt động nghiệp vụ cụ thể, sẽ không được đề cập trong bài viết hoặc nếu có thì chỉ có tính chất minh họa. 1. Giai đoạn 1986-1990 Đại hội lần thứ VI của Đảng Cộng sản Việt Nam tháng 12/1986 với phương châm “nhìn thẳng vào sự thật”, “đánh giá đúng sự thật ” lần đầu tiên thừa nhận nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần là một đặc trưng của thời kỳ quá độ. Hội nghị Ban chấp hành Trung ương 6 khóa VI đã khẳng định: “Thị trường tác động đến quá trình sản xuất và tái sản xuất, chủ yếu thông qua giá cả. Giá cả trong nước phải gắn liền với giá cả trên thị trường quốc tế. Tỷ giá giữa đồng Việt Nam và ngoại tệ phải phù hợp với giá thị trường 564
2. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 trong nước và thị trường quốc tế”1. Cũng trong Nghị quyết này, lần đầu tiên Đảng ta nhắc đến cụm từ “lạm phát” và chỉ rõ giải pháp chống lạm phát: “Chống lạm phát phải trên cơ sở đổi mới cơ chế quản lý, chuyển mạnh các hoạt động kinh tế sang hạch toán kinh doanh, giải phóng triệt để các năng lực sản xuất. Trong những giải pháp toàn diện, đồng bộ chống lạm phát phải tập trung vào khâu then chốt là giảm dần, tiến tới chấm dứt phát hành tiền để chi tiêu Ngân sách và cấp vốn tín dụng qua Ngân hàng. Cần sử dụng tốt các công cụ quản lý vĩ mô để điều hòa cung - cầu, phấn đấu không để giá cả đột biến, đặc biệt là giá gạo, vàng và ngoại tệ”2. Tuy nhiên, trong 4 năm 1986-1989 hệ thống Ngân hàng nói riêng, nền kinh tế Việt Nam nói chung vẫn trong tình trạng khủng hoảng trầm trọng, giá cả leo thang, lạm phát hàng năm vẫn ở 3 con số: năm 1986: 774,7%; năm 1987: 323,1%; năm dân gặp vô vàn khó khăn. Tốc độ mất giá của tiền tệ lớn hơn tốc độ mất giá của hàng hóa, công nhân, nông dân càng sản xuất càng lỗ, người gửi tiết kiệm cũng ở vào tình cảnh “bán trâu tậu gà”, NHNN phải phát hành bù đắp ngân sách rất lớn. Hậu quả là dư nợ cho vay tăng rất nhanh, công nghệ thanh toán vẫn là tiền mặt, bộ máy cấu trúc Ngân hàng quá cồng kềnh, kém hiệu lực, hoạt động Ngân hàng vừa vận động theo cơ chế bao cấp cũ chưa được đổi mới triệt để, vừa vận động theo cơ chế thị trường mới hình thành chưa có tiền lệ và đặc biệt chưa đủ môi trường pháp lý để điều chỉnh các quan hệ kinh tế theo cơ chế mới. 2. Giai đoạn 1990 - 2006 Từ tháng 10/1990, hai Pháp lệnh Ngân hàng chính thức có hiệu lực. Đây là hai văn bản pháp lý cao nhất trực tiếp điều chỉnh các hoạt động Ngân hàng trong giai đoạn 1990-1998. Theo đó, tháng 12/1997, hai Luật về Ngân hàng Việt Nam ra đời là một cấp độ mới của bậc thang hoàn thiện môi trường pháp lý mở đường cho sự phát triển của ngành Ngân hàng trong tiến trình đổi mới. Đổi mới quan trọng trong hoạt động điều hành CSTT của NHNN giai đoạn này là sử dụng các công cụ của CSTT theo hướng ngày càng đồng bộ hóa, gián tiếp hóa và thị trường hóa. CSTT thực sự trở thành công cụ quan trọng để điều tiết kinh tế vĩ mô. Bảng 1: Diễn biến các chỉ số tiền tệ 1996 - 2005 Đơn vị: Ngàn tỷ đồng Chỉ tiêu 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1. Lượng tiền cơ bản (MB) 32.2 35.8 38.7 58.2 72.8 84.9 95.5 121.6 141.1 174.5 - Tiền trong lưu thông (C) 23.8 26.3 28.3 44.9 54.3 69.1 77.3 94.8 114.1 137.4 - Tiền gửi ngân hàng 7.8 9.3 10.4 13.3 18.4 15.8 18.2 26.7 27.0 37.1 - Tiền gửi khác 0.6 0.2 0 0 0 0 0 0 0 0 2. Tăng trưởng MB (%/năm) 20.15 11.18 8.10 50.39 25.09 16.62 12.49 27.3 16.04 23.67 3. Tổng phương tiện thanh 64.7 81.6 102.4 160.4 222.9 279.8 329.1 411.2 536.2 690.2 toán (M2) 4. Tăng trưởng M2 (%/năm) 22.31 26.12 25.49 56.64 38.97 25.53 17.62 24.95 30.4 28.72 5. Hệ số nhân tiền (M2/MB) 2 2.28 2.61 2.76 3.06 3.3 3.45 3.4 3.6 3.96 6. Lạm phát 4.5 3.6 9.2 0.1 -0.6 0.8 4 3 9.5 8.4 7. Tăng trưởng kinh tế 9.3 8.8 5.76 4.77 6.79 6.9 7.08 7.34 7.8 8.43 Nguồn: Vietnam - Selected Issues and Statistical Appendix (IMF 2001, 2003, 2004) và Niên giám thống kê 2003. International Financial Statistics 2006 - IMF. Kế hoạch Phát triển KT-XH 2006-2010 1 Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương 6 khóa VI (từ ngày 20 - 29/ 3/1989), Đánh giá và kiểm điểm việc thực hiện Nghị quyết Đại hội VI của Đảng Cộng sản Việt Nam. 2 Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương 6 khóa VI (từ ngày 20 - 29/3/1989), Tlđd. 565
3. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 Ở giai đoạn này, chính sách tiền tệ được điều hành qua các thời kỳ như sau: Thời kỳ từ 1997 - 1998: NHNN theo đuổi CSTT hạn chế nới lỏng hơn để ổn định tiền tệ, tăng dự trữ ngoại tệ, ổn định lãi suất, kiểm soát tỷ giá và cải thiện vị thế cán cân thanh toán, khuyến khích xuất khẩu nhằm hạn chế tác động bất lợi của cuộc khủng hoảng tài chính, tiền tệ châu Á. MB tăng trưởng 11,18% năm 1997 và 8,1% năm 1998. Theo đó, M2 tăng trưởng chậm hơn so với mức trên 30% của những năm trước đó (Bảng 1). Thời kỳ 1999 - 2005: Năm 1999 nền kinh tế bắt đầu rơi vào tình trạng suy thoái (lạm phát 0,1%, tăng trưởng GDP 4,77%). Mục tiêu CSTT đặt ra trong năm 1999 được dựa vào thực trạng kinh tế năm 1998, nên những tháng đầu năm NHNN định hướng thực hiện CSTT thắt chặt để kiểm soát lạm phát. Tuy nhiên, từ tháng 6/1999, sau 3 tháng giảm phát liên tục ở mức - 0,7% (từ tháng 3 - 5), NHNN chuyển sang điều hành CSTT nới lỏng thận trọng nhằm hỗ trợ cho mục tiêu tăng trưởng kinh tế và giảm phát. Theo đó, MB và M2 tăng lần lượt 50,39% và 58,65%, tuy nhiên nền kinh tế cũng chỉ đạt được tốc độ tăng trưởng 4,77% và lạm phát 0,1%. Để đưa nền kinh tế thoát khỏi tình trạng suy thoái, trì trệ, các giải pháp nới lỏng CSTT tiếp tục được thực hiện nhằm kích cầu đầu tư, tiêu dùng của nền kinh tế. Năm 2000, MB và M2 tăng lần lượt là 25,1% và 38,97%, nhờ đó nền kinh tế có bước khởi sắc, đạt tốc độ tăng trưởng GDP 6,79%, nhưng nền kinh tế tiếp tục rơi vào trạng thái thiểu phát (chỉ số CPI giảm 0,6% - hiện tượng chưa từng có trong nhiều năm). Trong giai đoạn này, NHNN đề ra quan điểm điều hành CSTT nới lỏng, thận trọng để đảm bảo mục tiêu ổn định giá trị đồng tiền, kiểm soát lạm phát, đồng thời góp phần tăng trưởng kinh tế thông qua kích cầu nền kinh tế. Trong các năm này tăng trưởng tín dụng của hệ thống ngân hàng đạt mức khá cao, bình quân trên 25%. 6 tháng đầu năm 2004, chỉ số CPI đột ngột tăng nhanh (chủ yếu là do các yếu tố "sốc" cung, tăng tổng cầu và giá cả hàng hóa trên thế giới tăng, tuy nhiên không ngoại trừ yếu tố tiền tệ) và đạt mức 7,3% (mục tiêu Quốc hội đề ra là 5% cho cả năm 2004), NHNN đã kịp thời điều chỉnh CSTT thông qua tăng tỷ lệ dự trữ bắt buộc (DTBB) lên gấp đôi để kiềm chế áp lực tăng chỉ số CPI, vì vậy năm 2004 MB và M2 tăng trưởng lần lượt 15,27% và 22%, thấp hơn so với năm 2003. Tuy nhiên, tính cả năm chỉ số CPI vẫn tăng 9,5%, gần gấp đôi so với mục tiêu đề ra đầu năm, CSTT vẫn phải bảo đảm đáp ứng nhu cầu vốn khả dụng của hệ thống ngân hàng để bảo đảm góp phần thực hiện mục tiêu tăng trưởng kinh tế 7,5-8%. Thực tế, tăng trưởng tín dụng của hệ thống ngân hàng trong bối cảnh lạm phát cao năm 2004 vẫn tăng cao (27%), gần tương đương với mức năm 2003. Một mặt, NHNN tăng tỷ lệ DTBB để giảm khả năng tạo tiền của hệ thống ngân hàng, mặt khác, NHNN liên tục thực hiện các phiên đấu thầu mua giấy tờ có giá (61 ngàn tỷ đồng) để hỗ trợ vốn thanh khoản cho các ngân hàng, bảo đảm tăng trưởng tín dụng phục vụ tăng trưởng kinh tế. Năm 2005, trước diễn biến lãi suất trên thị trường quốc tế lên cao do Fed và nhiều NHTW trên thế giới có xu hướng tăng lãi suất chính thức để kiềm chế áp lực tăng lạm phát do giá dầu leo thang và tăng trưởng kinh tế nhanh, trong khi nguồn vốn vào Việt Nam tăng khá, NHNN đã cung ứng khối lượng tiền lớn để mua ngoại tệ cho dự trữ ngoại tệ của Nhà nước (tăng trên 50% so năm 2004), đồng thời ổn định tỷ giá (chỉ tăng 0,86% so năm 2004), cung, cầu ngoại tệ trên thị trường ngoại hối. NHNN đã 2 lần điều chỉnh tăng lãi suất cơ bản từ 7,5%/năm lên 8,25%/năm, 3 lần điều chỉnh tăng lãi suất tái cấp vốn từ 3%/năm lên 4,5%/năm và 2 lần điều chỉnh tăng trần lãi suất tiền gửi của pháp nhân tại các tổ chức tín dụng (TCTD) để bảo đảm tương quan giữa lãi suất VND và ngoại tệ, mặt khác phù hợp xu hướng lãi suất trên thị trường trong nước và quốc tế. Quá trình tự do hóa lãi suất VND được diễn ra theo trình tự 4 bước như sau: Bước thứ nhất (bắt đầu từ tháng 6/1992-12/1995): Thực hiện bước chuyển đổi căn bản từ cơ chế lãi suất thực âm sang lãi suất thực dương. Cho đến cuối năm 1995, NHNN vẫn thực hiện kiểm soát sàn lãi suất tiền gửi và trần lãi suất cho vay đối với nền kinh tế, cho phép các TCTD cho vay theo lãi suất thỏa thuận với nguồn vốn huy động bằng phát hành kỳ phiếu. Do đó, thời gian này tỷ trọng nguồn vốn huy 566
4. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 động thông qua phát hành kỳ phiếu chiếm tới 23% tổng nguồn vốn huy động. Tuy nhiên, do thiếu công cụ kiểm soát lãi suất thỏa thuận theo cơ chế thị trường và cơ chế bao cấp tài chính còn tồn tại phổ biến trong các doanh nghiệp nhà nước, đồng thời thị trường tiền tệ, tín dụng còn kém phát triển, vì vậy việc cho vay theo lãi suất thỏa thuận đã đẩy mặt bằng lãi suất ở nông thôn lên cao và chênh lệch quá lớn so với trần lãi suất qui định; do đó, NHNN đã chấm dứt cơ chế cho vay theo lãi suất thỏa thuận bằng nguồn vốn huy động kỳ phiếu từ ngày 1/1/1996. Bước thứ hai (từ ngày 1/1/1996-8/2000): NHNN qui định trần lãi suất cho vay ngắn hạn thấp hơn trần lãi suất cho vay trung, dài hạn; trần lãi suất cho vay trên địa bàn nông thôn cao hơn thành thị nhằm khuyến khích nguồn vốn ở thành thị chảy về nông thôn, đồng thời phản ánh phù hợp chi phí huy động và cho vay ở khu vực nông thôn và thành thị. Cơ chế lãi suất thỏa thuận đã được loại bỏ, tạo điều kiện cho NHNN kiểm soát lãi suất cho vay của toàn bộ nền kinh tế. NHNN thực hiện bước đầu tự do hóa lãi suất huy động. Theo đó, NHNN không qui định từng mức cụ thể lãi suất huy động, mà chỉ còn khống chế chênh lệch bình quân giữa lãi suất huy động và lãi suất cho vay là 0,35%/tháng, mức lãi suất huy động cụ thể do các NHTM tự qui định tuỳ theo điều kiện kinh doanh của mình. Đến năm 1998, do tác động của cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ châu Á và thị trường tiền tệ có những bước phát triển mới, NHNN đã tự do hóa lãi suất huy động, đồng thời điều chỉnh linh hoạt trần lãi suất cho vay. Từ tháng 6/1999 - 8/2000, NHNN chỉ qui định một trần lãi suất áp dụng thống nhất cho cả cho vay ngắn hạn và cho vay trung, dài hạn và tiếp tục duy trì sự phân biệt về trần lãi suất cho vay giữa thành thị và nông thôn để đảm bảo chi phí hoạt động của các NHTM trên địa bàn nông thôn và thành thị. Bước thứ ba (từ tháng 8/2000 - 5/2002): Thực hiện cơ chế điều hành lãi suất theo Luật NHNN (cơ chế điều hành lãi suất cơ bản) thay cho cơ chế lãi suất trần. Theo cơ chế này, NHNN công bố lãi suất cơ bản hàng tháng (lãi suất cơ bản xác định căn cứ vào lãi suất cho vay tốt nhất của 14 NHTM trong nước). Trên cơ sở lãi suất cơ bản các TCTD được phép cộng thêm biên độ, đối với cho vay ngắn hạn cộng 0,3%/tháng, cho vay trung và dài hạn cộng 0,5%/tháng. Bước thứ tư (từ ngày 1/6/2002 - 2006): Lãi suất VND được tự do hóa hoàn toàn. NHNN thay thế cơ chế điều hành lãi suất dựa trên cơ sở lãi suất cơ bản và biên độ bằng việc áp dụng cơ chế lãi suất thỏa thuận trong hoạt động tín dụng thương mại bằng VND của các TCTD đối với khách hàng. Theo đó, các TCTD xác định lãi suất cho vay bằng VND trên cơ sở cung cầu vốn thị trường, chi phí hoạt động và mức độ rủi ro của khách hàng. Tuy nhiên, NHNN tiếp tục công bố lãi suất cơ bản để các TCTD tham khảo và định hướng lãi suất thị trường. Bảng 2: Diễn biến các loại lãi suất chính thức giai đoạn 1999-2005 Đơn vị: %/năm Lãi suất Lãi suất Đợt điều chỉnh lãi suất Lãi suất cơ bản tái cấp vốn chiết khấu Năm 1999 6,00 5,4 Tháng 01/2000 6,00 5,4 Tháng 03/2000 5,74 5,4 Tháng 04/2000 5,40 5,4 Tháng 07/2000 4,80 4,2 Tháng 11/2000 6,00 5,4 Tháng 03/2001 8,70 5,40 4,8 Tháng0 4/2001 8,40 5,40 4,8 567
5. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 Tháng 05/2001 7,80 5,40 4,8 Tháng 06/2001 7,80 4,80 4,2 Tháng 10/2001 7,20 4,80 4,2 Tháng 08/2002 7,44 4,80 4,2 Tháng 02/2003 7,44 6,60 4,2 Tháng 04/2003 7,50 6,60 4,2 Tháng 07/2003 7,50 5,00 3,0 Tháng 01/2005 7,50 5,50 3,5 Tháng 02/2005 7,8 5,5 3,5 Tháng 04/2005 7,8 6,0 4,0 Tháng 11/2005 8,25 6,5 4,5 Nguồn: Các Quyết định thay đổi lãi suất của Thống đốc NHNN Cơ chế điều hành tỷ giá được áp dụng từ năm 1990. Trong giai đoạn đầu, tỷ giá chính thức được xác định khá phức tạp và còn mang tính chủ quan. Kể từ khi có sự xuất hiện của Trung tâm Giao dịch ngoại tệ (năm 1991), sau đó là thị trường ngoại tệ liên ngân hàng (năm 1994) thì việc xác định và điều hành tỷ giá được dựa trên cơ sở thị trường, tính khách quan trong việc ấn định tỷ giá được nâng lên, phản ánh chính xác hơn giá trị đối ngoại đồng Việt Nam cũng như diễn biến thị trường ngoại tệ, trên cơ sở đó giúp cho việc kiểm soát các chỉ tiêu tiền tệ của NHNN hiệu quả hơn. Cơ chế điều hành tỷ giá hiện hành cũng đã giúp cho tỷ giá hình thành linh hoạt và phản ánh sát hơn diễn biến cung, cầu ngoại tệ trên thị trường, thu hẹp đáng kể khoảng cách tỷ giá của thị trường chính thức với thị trường tự do, khiến tỷ giá trên thị trường tự do vận động theo tỷ giá của thị trường chính thức. Đây là một bướctiến quan trọng trong việc kiểm soát hoạt động của thị trường tự do. Về quản lý ngoại hối Trước khi ban hành Nghị định số 161/HĐBT ngày 18/10/1988 của Chính phủ về quản lý ngoại hối, cơ chế quản lý ngoại hối ở nước ta không dựa trên quan hệ cung cầu ngoại tệ trên thị trường. Nhà nước thực hiện độc quyền về ngoại thương, ngoại hối. Từ khi ban hành Nghị định số 161/HĐBT ngày 18/10/1988, Luật Đầu tư nước ngoài năm 1987 (sửa đổi trong các năm 1990, 1992 và 1996) đến năm 1998 các qui định về ngoại hối bước đầu được thay đổi theo hướng thông thoáng hơn phù hợp với chủ trương phát triển quan hệ kinh tế đối ngoại nhằm mục đích khuyến khích xuất khẩu, thu hút đầu tư nước ngoài, tăng dự trữ ngoại hối cho đất nước. Mặc dù Nhà nước vẫn quản lý ngoại tệ theo kế hoạch nhưng đã bắt đầu thực hiện nới lỏng một số các hạn chế đối với các giao dịch vãng lai và giao dịch vốn. Nhà nước cho phép thực hiện một số dịch vụ trong nước thu ngoại tệ và các ngân hàng được huy động tiết kiệm ngoại tệ. Đối các giao dịch trong nước, thay vì cấm sử dụng và lưu thông ngoại tệ, Chính phủ đã bắt đầu cho phép các cá nhân tổ chức được sử dụng ngoại tệ trong một số giao dịch như mua hàng tại cửa hàng miễn thuế. Đối với cá nhân, ngoại tệ từ nước ngoài chuyển về được khuyến khích không bị hạn chế về số lượng và được gửi vào tài khoản ngoại tệ tại ngân hàng và có thể rút ra bằng ngoại tệ. Nhà nước vẫn quản lý ngoại tệ theo kế hoạch nhưng bắt đầu cho phép tổ chức được sử dụng tài khoản ngoại tệ, được giữ lại số ngoại tệ từ nguồn thu được từ xuất khẩu sau khi bán nghĩa vụ với Nhà nước theo qui định. Số ngoại tệ còn lại chủ tài khoản được dùng để thanh toán nhập khẩu hàng hóa, dịch vụ với nước ngoài hoặc bán cho ngân hàng hay sử dụng vào các mục đích khác theo qui định. Các doanh nghiệp được phép mua ngoại tệ để thanh toán nhập khẩu hàng hóa, dịch vụ theo tỷ giá giao dịch của Ngân hàng, được mua ngoại tệ để trả lãi khoản vay nước ngoài hoặc chuyển lợi nhuận về nước của nhà đầu tư nước ngoài. 568
6. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 Công dân Việt Nam khi có nhu cầu về ngoại tệ để đi công tác, học tập, lao động, du lịch, chữa bệnh, ở nước ngoài được cấp có thẩm quyền xác nhận sẽ được NHNN xem xét cho mua một số lượng ngoại tệ cần thiết tại ngân hàng thương mại, Như vậy, trong giai đoạn từ năm 1988 đến năm 1998, Chính phủ và NHNN đã bắt đầu từng bước tự do hóa các giao dịch vãng lai. Tuy nhiên, do dự trữ ngoại tệ còn nhỏ do đó việc đáp ứng ngoại tệ cho các giao dịch vãng lai rất hạn chế. Chỉ những nhu cầu thật cần thiết mới được đáp ứng ngoại tệ. Tình trạng căng thẳng cung cầu ngoại tệ diễn ra tương đối thường xuyên. Từ năm 1998 - 2006: Giai đoạn này, Việt Nam đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế, ký hiệp định Thương mại Việt Mỹ và quyết tâm cải cách gia nhập WTO. Vì vậy, chính sách thương mại, đầu tư và quản lý ngoại hối được đổi mới theo hướng mở cửa, tự do hóa các giao dịch vãng lai, nới lỏng kiểm soát các giao dịch vốn và tự do hóa sử dụng ngoại tệ trong nước nhằm đẩy mạnh xuất khẩu, thu hút các luồng vốn vào Ngày 17/8/1998, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 63/1998/NĐ-CP về quản lý ngoại hối. Ngoài ra, một loạt các Nghị định, Quyết định khác ở các cấp Chính phủ, cấp Bộ có liên quan như Nghị định số 90 về quản lý vay trả nợ nước ngoài, Nghị định số 174 về quản lý hoạt động kinh doanh vàng, Nghị định số 86 về quản lý dự trữ ngoại hối Nhà nước, Nghị định số 22 về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài, các Quyết định của Thủ tướng Chính phủ qui định tỷ lệ kết hối ngoại tệ, kiều hối, Bàn thu đổi ngoại tệ, các Thông tư hướng dẫn, quyết định của Thống đốc NHNN liên quan đến tỷ giá, trạng thái ngoại hối, thị trường ngoại tệ. Đến cuối năm 2005 với sự ban hành Pháp lệnh Ngoại hối, Việt Nam được IMF công nhận là quốc gia tự do hóa tài khoản vãng lai theo điều VIII của IMF. Năm 2006, theo văn bản số 497 ngày 25/1/2005 của NHNN hướng dẫn thực hiện Nghị định số 131 sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 63/1998/NĐ-CP về quản lý ngoại hối, NHNN đã bãi bỏ việc các giấy phép mang ngoại tệ ra nước ngoài của cá nhân. Như vậy, Nghị định số 63 và các Nghị định có liên quan khác là một tiến bộ về chính sách quản lý ngoại hối theo hướng phù hợp hơn với yêu cầu mở cửa nền kinh tế và các thông lệ quốc tế. 3. Giai đoạn 2006 - 2019 Sau khi trở thành thành viên chính thức của WTO (đầu năm 2007), đặc biệt là sau cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu năm 2008, Chính phủ đã chỉ đạo sát sao các Bộ ngành quản lý trong công tác điều hành kinh tế vĩ mô kiên định với các mục tiêu lớn là tập trung ổn định kinh tế vĩ mô, tái cơ cấu nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng, tháo gỡ khó khăn cho sản xuất kinh doanh, góp phần ngăn chặn đà suy giảm kinh tế, ổn định kinh tế vĩ mô. Đó là: Hỗ trợ tài chính cho doanh nghiệp, góp phần ngăn chặn suy giảm kinh tế Ngày 11/12/2008, Chính phủ ban hành Nghị quyết số 30/2008/NQ-CP triển khai thực hiện các giải pháp cấp bách nhằm ngăn chặn suy giảm kinh tế, duy trì tăng trưởng, đảm bảo an sinh xã hội, đẩy mạnh thực hiện các gói kích thích kinh tế với tổng trị giá các gói khoảng 145 nghìn tỷ đồng (tương đương 9% GDP). Ngân hàng nhà nước được giao chủ trì cùng các Bộ, ngành liên quan xây dựng và trình Thủ tướng Chính phủ ban hành các quy định về cơ chế hỗ trợ lãi suất để triển khai “gói” hỗ trợ lãi suất vay tín dụng 17 nghìn tỷ đồng (tương đương 1 tỷ USD tại thời điểm đó). Thực hiện chủ trương đó, ngân hàng nhà nước đã trình Thủ tướng Chính phủ ban hành 6 chương trình hỗ trợ lãi suất áp dụng cho các khoản vay giải ngân trong năm 2009 và năm 2010 với thời gian thực hiện từ năm 2009 đến hết năm 2012. Cụ thể: (1) Chương trình hỗ trợ lãi suất đối với các khoản vay ngắn hạn bằng đồng Việt Nam; (2) Chương trình hỗ trợ lãi suất đối với các khoản vay trung, dài hạn bằng đồng Việt Nam; (3) Chương trình hỗ trợ lãi suất đối với các khoản vay mua máy móc, thiết bị, phương tiện, vật tư phục vụ sản xuất nông nghiệp và vật liệu xây dựng nhà ở khu vực nông thôn; (4) Chương trình hỗ trợ lãi suất đối với các khoản vay của người nghèo và các đối tượng chính sách khác tại Ngân hàng Chính sách xã hội; (5) Chương trình hỗ trợ lãi suất đối với khoản vay trung, dài hạn bằng đồng Việt Nam được giải ngân trong năm 2010 thuộc các ngành, lĩnh vực nông nghiệp và lâm nghiệp, thủy sản, công nghiệp chế biến, hoạt động khoa học và công nghệ, hoạt động thu mua và kinh doanh các mặt hàng nông sản, lâm sản, thủy sản, muối; (6) Chương trình hỗ 569
7. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 trợ lãi suất đối với các khoản vay ngắn, trung hạn bằng đồng Việt Nam được giải ngân trong năm 2010 của các tổ chức, cá nhân vay mua máy móc, thiết bị, phương tiện, vật tư phục vụ sản xuất nông nghiệp và vật liệu xây dựng nhà ở khu vực nông thôn. Chính sách hỗ trợ lãi suất và bảo lãnh tín dụng đã trực tiếp hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận được các nguồn vốn ngân hàng với chi phí rẻ hơn, từ đó giảm bớt chi phí kinh doanh, giảm giá thành sản phẩm, tăng khả năng cạnh tranh và tiêu thụ hàng hóa, dịch vụ trên thị trường. Những giải pháp và kết quả của gói hỗ trợ lãi suất cùng với các chính sách miễn, giảm thuế và các chính sách an sinh xã hội như nhà ở, hỗ trợ mất việc làm, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và di chuyển lao động thiếu việc làm ở các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh về nông thôn cũng là những yếu tố tích cực giúp cho doanh nghiệp giảm bớt khó khăn. Chính sách bình ổn thị trường, kiểm soát thị trường vàng và ngoại tệ Từ năm 2012 đến nay, Chinh phủ đã ban hành nhiều nghị quyết nhằm đưa ra những giải pháp chủ yếu thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội như Nghị quyết số 01/NQ-CP ngày 03/1/2012; Nghị quyết số 01,02 /NQ-CP năm 2013). Quán triệt tinh thần chỉ đạo của Chính phủ, NHNN đã ban hành các Chỉ thị điều hành (01/CT- NHNN năm 2012 và 2013) thực hiện chính sách tiền tệ kiên định với các mục tiêu lớn của nền kinh tế; đảm bảo hoạt động ngân hàng an toàn, hiệu quả. Trên cơ sở các nhiệm vụ, mục tiêu xác định, NHNN đã điều hành đồng bộ các công cụ, chính sách hướng tới tháo gỡ những khó khăn chung của nền kinh tế và của hệ thống ngân hàng và đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. - NHNN đã có những điều chỉnh rất linh hoạt lãi suất trong điều hành CSTT. Từ tháng 3/2012 NHNN đã kịp thời giảm mặt bằng lãi suất liên tiếp: Điều chỉnh giảm 08 lần đối với lãi suất tái cấp vốn từ 15% xuống 7%, lãi suất chiết khấu từ từ 13% xuống 5%. Điều chỉnh giảm 07 lần trần lãi suất tiền gửi tối đa bằng VNĐ 14%/năm xuống 7%/năm đối với tiền gửi có kỳ hạn từ 1 tháng đến 12 tháng; lãi suất huy động kỳ hạn 6 tháng trở lên do các NHTM tự ấn định trên cơ sở cung cầu vốn của thị trường. Đây cũng là dấu hiệu khởi đầu cho việc tự do hóa lãi suất các loại kỳ hạn khi thị trường cho phép. Bên cạnh đó, NHNN cũng áp dụng lãi suất cho vay ngắn hạn tối đa bằng VNĐ đối với 4 lĩnh vực ưu tiên (lĩnh vực nông nghiệp nông thôn, xuất khẩu, doanh nghiệp vừa và nhỏ, ngành công ngiệp hỗ trợ), lãi suất điều chỉnh giảm từ 15% xuống còn 13%. Điều này cũng thể hiện tính linh hoạt và thận trọng trong việc điều hành CSTT của NHNN hướng tới áp dụng các công cụ tiền tệ gián tiếp. - Thực hiện các biện pháp bình ổn thị trường tiền tệ, tình trạng đô la hóa, vàng hóa đã được kiểm soát Theo đó, cùng với các quyết sách rõ ràng và minh bạch của NHNN trong công tác điều hành chính sách tỷ giá (giảm trạng thái ngoại tệ, thu hẹp đối tượng cho vay bằng ngoại tệ, xử phạt nghiêm các vi phạm trong hoạt động ngoại hối) và các bước điều chỉnh tỷ giá hợp lý đã giúp diễn biến tỷ giá USD/VND trong thời gian qua tiếp tục duy trì xu thế ổn định. Bên cạnh sự ổn định thị trường ngoại tệ, từ năm 2012 đến nay cũng đã đánh dấu sự thành công bước đầu trong công tác quản lý thị trường vàng của NHNN theo đúng chủ trương, định hướng chấm dứt tình trạng vàng hóa trong nền kinh tế của Chính phủ. NHNN đã nỗ lực trong việc hoàn thiện hành lang pháp lý điều tiết hoạt động kinh doanh và đầu tư vàng (Nghị định 24/2012/NĐ-CP ngày 03/4/2012 và các văn bản triển khai như Thông tư 16/2012/TT-NHNN ngày 25/5/2012, Quyết định 1623/QĐ-NHNN ngày 23/8/2012, Thông tư số 38/2012/TT - NHNN về trạng thái vàng của các tổ chức tín dụng) và áp dụng đồng bộ các biện pháp quản lý thị trường vàng. Do đó, thị trường vàng trong nước, đặc biệt là thị trường vàng miếng đã có nhiều chuyển biến đáng kể so với trước kia, diễn biến giá vàng trong nước đã ổn định hơn, hiện tượng buôn lậu, đầu cơ tích trữ vàng đã phần nào được hạn chế. Thực tế cho thấy, hiện nay, biến động của giá vàng vào thời điểm này đã không còn quá nóng và thị trường đã bắt đầu có khả năng điều chỉnh thích ứng; đồng thời, hiện tượng giá vàng biến động gây sức ép lên tỷ giá như đã xảy ra vào các năm trước đây cũng đã không lặp lại. Và đây được xem là tín hiệu tích cực bước đầu của công tác quản lý hoạt động kinh doanh vàng từ sau khủng hoảng tài chính toàn cầu. 570
8. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 Để đảm bảo được tính ổn định bền vững của thị trường, ngoài các giải pháp điều hành trực tiếp, trong thời gian qua, NHNN cũng tích cực triển khai các giải pháp hỗ trợ nhằm nâng cao hiệu quả điều hành CSTT. Trên cơ sở đó, NHNN đã thực hiện tái cơ cấu mạnh mẽ các ngân hàng thương mại yếu kém. Tái cơ cấu hệ thống ngân hàng đúng lộ trình là điểm sáng trong tái cơ cấu tổng thể nền kinh tế. Nhờ các biện pháp cơ cấu lại tổ chức tín dụng cùng với điều hành linh hoạt chính sách tiền tệ, tăng cường quản lý thị trường tiền tệ, an toàn của hệ thống tín dụng được bảo đảm, nguy cơ gây đổ vỡ, mất an toàn hệ thống đã được đẩy lùi. Khả năng chi trả của tổng tín dụng được cải thiện, tài sản của nhà nước và tiền gửi của nhân dân được an toàn. Chính sách tín dụng hướng vào doanh nghiệp và đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế Nghị quyết số 11/NQ-CP ngày 24/2/2011 “Về những giải pháp chủ yếu tập trung kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô, đảm bảo an sinh xã hội” nêu rõ “điều hành và kiểm soát để bảo đảm tốc độ tăng trưởng tín dụng năm 2011 dưới 20%, tổng phương tiện thanh toán khoảng 15-16%; tập trung ưu tiên vốn tín dụng phục vụ phát triển sản xuất kinh doanh, nông nghiệp, nông thôn, xuất khẩu, công nghiệp hỗ trợ, doanh nghiệp nhỏ và vừa; giảm tốc độ và tỷ trọng vay vốn tín dụng của khu vực phi sản xuất, nhất là lĩnh vực bất động sản, chứng khoán”. Để thực hiện định hướng này, ngân hàng nhà nước đã giao chỉ tiêu tăng trưởng tín dụng cho các tổ chức tín dụng tối đa 20%, từ năm 2012 thực hiện phân bổ chỉ tiêu tăng trưởng tín dụng theo các nhóm nhưng trong quá trình thực hiện, có rà soát và linh hoạt điều chỉnh tăng cho một số tổ chức tín dụng có nhu cầu và có điều kiện mở rộng tín dụng an toàn, chỉ đạo các tổ chức tín dụng thực hiện các giải pháp tín dụng và định hướng rõ cần tập trung ưu tiên tín dụng hướng vào lĩnh vực sản xuất kinh doanh và 5 lĩnh vực ưu tiên trong đó, nông nghiệp nông thôn là đối tượng ưu tiên hàng đầu; thực hiện nhiều chương trình tín dụng mục tiêu như: Chương trình cho vay (gói 30 nghìn tỷ đồng) hỗ trợ nhà ở cho người thu nhập thấp và nhà ở xã hội theo Nghị quyết 02 của Chính phủ; chương trình cho vay thu mua lương thực xuất khẩu; thu mua lúa tạm trữ nhằm bình ổn giá đối với người nông dân; chương trình cho vay nuôi trồng thủy sản; chương trình cho vay hỗ trợ giảm tổn thất sau thu hoạch; chương trình kết nối ngân hàng doanh nghiệp nhằm tháo gỡ khó khăn đầu ra cho tín dụng; chương trình cho vay thí điểm theo chuỗi giá trị và áp dụng công nghệ cao trong nông nghiệp theo quyết định 1050/QĐ-NHNN ngày 28/5/2014 của Thống đốc NHNN; chương trình tín dụng hỗ trợ phát triển thủy sản theo Nghị định số 67NĐ-CP ngày 07/7/2014. Gần đây nhất, Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XII đã nhấn mạnh: “Hoàn thiện cơ chế, chính sách khuyến khích, tạo thuận lợi phát triển mạnh kinh tế tư nhân ở hầu hết các ngành và lĩnh vực kinh tế, trở thành một động lực quan trọng của nền kinh tế. Hoàn thiện chính sách hỗ trợ phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa, doanh nghiệp khởi nghiệp. Khuyến khích hình thành các tập đoàn kinh tế tư nhân đa sở hữu và tư nhân góp vốn vào các tập đoàn kinh tế nhà nước”3. Thực hiện Nghị quyết Đại hội XII, ngày 30/12/2016, NHNN Việt Nam đã ban hành Thông tư số 39/2016/TT-NHNN quy định về hoạt động cho vay của tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đối với khách hàng và Thông tư số 43/2016/TT-NHNN quy định cho vay tiêu dùng của công ty tài chính. Hai Thông tư này được ban hành tạo lập khuôn khổ pháp lý mới về cho vay vốn, theo hướng hoàn thiện chính sách tín dụng, không phân biệt giữa doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân, hộ gia đình cá nhân, tất cả đều bình đẳng trong quan hệ tín dụng với ngân hàng. Đặc biệt là Thông tư số 39/2016/TT-NHNN đã đơn giản hóa một số hồ sơ, thủ tục cho vay; bổ sung nhiều quy định để đảm bảo tính minh bạch trong hoạt động cho vay, bảo vệ quyền lợi của người vay; nâng cao tính tự chủ trong hoạt động cho vay của tổ chức tín dụng, đồng thời nâng cao yêu cầu minh bạch hóa, bảo đảm an toàn cho hoạt động cho vay của tổ chức tín dụng đối với kinh tế tư nhân. Ngày 24/4/2017, Ngân hàng Nhà nước Việt 3 Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2016, tr 107-108. 571
9. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 Nam Việt Nam đã có Quyết định số 813/QĐ-NHNN, về chương trình cho vay khuyến khích phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp sạch, theo Nghị quyết số 30/NQ-CP ngày 07/3/2017 của Chính phủ. Theo quy định của chính sách tín dụng này, đối tượng áp dụng bao gồm pháp nhân và cá nhân có nhu cầu vay vốn để thực hiện dự án, phương án sản xuất, kinh doanh nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp sạch theo tiêu chí xác định chương trình, dự án nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp sạch, quy định tại Quyết định số 738/QĐ-BNN-KHCN ngày 14/3/2017, của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn. Chính sách này cũng quy định rõ về cơ cấu lại thời hạn trả nợ và cho vay mới. Theo đó, khách hàng, kinh tế tư nhân khó khăn trong việc trả nợ vay do nguyên nhân khách quan, bất khả kháng được ngân hàng thương mại chủ động xem xét cơ cấu lại thời hạn trả nợ để phù hợp với khả năng trả nợ của khách hàng. Ngày 09/6/2015, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 55/NĐ-CP, về chính sách tín dụng phục vụ phát triển nông nghiệp, nông thôn, có hiệu lực thi hành từ ngày 25/7/2015, thay thế Nghị định số 41/NĐ-CP ngày 12/4/2010. Đây là lĩnh vực chủ yếu do kinh tế tư nhân thực hiện. Chính sách mới không phân biệt doanh nghiệp nhà nước và kinh tế tư nhân; đồng thời đã bổ sung đối tượng được vay vốn phục vụ phát triển nông nghiệp, nông thôn, bao gồm cả những cá nhân, hộ gia đình sinh sống trên địa bàn thành phố, thị xã nhưng tham gia sản xuất, kinh doanh trong lĩnh vực nông nghiệp và đối tượng khách hàng hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp nhưng nằm ngoài khu vực nông thôn. Ngân hàng Nhà nước đã ban hành Thông tư 10/2015/TT-NHNN ngày 22/7/2015, hướng dẫn triển khai thực hiện Nghị định 55/2015 nói trên, triển khai mạnh mẽ các chương trình tín dụng ưu đãi đối với kinh tế tư nhân thuộc một số ngành, lĩnh vực đặc thù, như: cho vay phát triển nông nghiệp, nông thôn; chương trình cho vay khuyến khích phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp sạch theo Nghị quyết số 30/NQ-CP ngày 07/3/2017 của Chính phủ; cho vay hỗ trợ ngư dân đóng tàu theo Nghị định 67/2014/NĐ-CP; cho vay tái canh cây cà phê; cho vay hỗ trợ nhà ở; chính sách hỗ trợ khắc phục thiên tai, ngập mặn, sự cố môi trường; hỗ trợ tháo gỡ khó khăn đối với ngành chăn nuôi lợn Để góp phần khơi thông dòng vốn cho nền kinh tế nói chung, kinh tế tư nhân nói riêng, NHNN cũng đã trình Chính phủ và báo cáo Bộ Chính trị Đề án cơ cấu lại hệ thống các tổ chức tín dụng gắn với xử lý nợ xấu giai đoạn 2016-2020. Một trong các giải pháp là trình Quốc hội đã thông qua Nghị quyết số 42/NQ-QH 14 về xử lý nợ xấu và đang trình Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật các tổ chức tín dụng. Nghị quyết của Quốc hội tạo điều kiện xử lý triệt để các vướng mắc khó khăn về cơ sở pháp lý hiện hành liên quan đến xử lý nợ xấu và tài sản bảo đảm, các khoản nợ của các tổ chức tín dụng, tạo cơ chế xử lý đồng bộ, thống nhất, hiệu quả, khả thi các khoản nợ xấu. Nhờ đó, sẽ giải phóng khối lượng vốn lớn đang đọng lại trong các khoản nợ xấu cũng như giải phóng khối lượng tài sản thế chấp hiện nay chưa xử lý được, gây lãng phí nguồn lực xã hội, giúp các tổ chức tín dụng mở rộng tín dụng cho phát triển kinh tế tư nhân, đồng thời, giảm được chi phí hoạt động để có điều kiện tiếp tục giảm lãi suất cho vay. Trong năm 2018, Chính phủ tiếp tục ban hành Nghị quyết số 19 năm 2018 về cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia trong năm 2018 và dành ưu tiên rất lớn cho công tác xây dựng, hoàn thiện thể chế, cải cách mạnh mẽ thủ tục hành chính. Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 07 chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương tiếp tục đẩy mạnh triển khai, thực hiện hiệu quả Nghị quyết số 35/NQ-CP về hỗ trợ và phát triển doanh nghiệp với tinh thần đồng hành cùng doanh nghiệp; đồng thời, có rất nhiều chỉ đạo để tháo gỡ các khó khăn, vướng mắc cho doanh nghiệp. NHNN tiếp tục chỉ đạo, điều hành công tác cải cách hành chính và cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh trong lĩnh vực tiền tệ ngân hàng bằng nhiều giải pháp mạnh mẽ, quyết liệt như: Cải thiện và minh bạch hóa thông tin tín dụng; tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp, người dân tiếp cận vốn tín dụng; đơn giản hóa và hiện đại hóa thủ tục hành chính, tạo thuận lợi cho tổ chức, cá nhân trong giao dịch hành chính với NHNN, tổ chức tín dụng. NHNN đã trình Chính phủ ban hành Nghị định về cắt giảm điều kiện kinh doanh trong các lĩnh vực hoạt động ngân hàng và ban hành Thông tư số 17/2018/TT-NHNN sửa đổi, bổ sung các văn bản liên quan, với kết quả đã cắt giảm, đơn giản hóa khoảng 80 trên tổng số 257 điều kiện thuộc các lĩnh vực hoạt động ngân hàng. Nếu tính cả quá trình cải cách thủ tục hành chính theo Đề 572
10. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 án 30 từ năm 2010 đến nay và kết quả cắt giảm 20% chi phí tuân thủ thủ tục hành chính năm 2016, 2017 theo Nghị quyết 19 của Chính phủ, kết quả về cắt giảm điều kiện kinh doanh của NHNN đạt trên 80%. Đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV), NHNN xác định DNNVV, doanh nghiệp khởi nghiệp là một lĩnh vực ưu tiên cấp tín dụng. NHNN đã triển khai nhiều giải pháp, chính sách nhằm hỗ trợ tháo gỡ khó khăn cho DNNVV, doanh nghiệp khởi nghiệp trong việc tiếp cận vốn phục vu sản xuất, kinh doanh như: (i) Quy định trần lãi suất cho vay ngắn hạn tối đa bằng VNĐ thấp hơn 1-2%/năm so với các lĩnh vực sản xuất kinh doanh thông thường (hiện nay là 6,5%/năm); (ii) Chỉ đạo các TCTD xây dựng quy trình thu thập, khai thác thông tin về đánh giá tín nhiệm, hoạt động của khách hàng để nâng cao hiệu quả thẩm định và đánh giá mức độ tín nhiệm của khách hàng vay, qua đó tăng cường khả năng cho vay không có bảo đảm bằng tài sản; tiếp tục nghiên cứu, xây dựng các sản phẩm, chương trình tín dụng với lãi suất hợp lý, đa dạng hóa các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng; đơn giản hóa thủ tục hành chính để tăng khả năng tiếp cận vốn của doanh nghiệp; (iii) Đẩy mạnh triển khai Chương trình Kết nối Ngân hàng - Doanh nghiệp tại các địa phương nhằm tháo gỡ các khó khăn, vướng mắc của doanh nghiệp, nhất là các DNNVV trong quan hệ tín dụng ngân hàng; tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp có triển vọng phát triển, có sản phẩm đáp ứng yêu cầu của thị trường nhưng đang gặp khó khăn về tài chính vay được vốn ngân hàng để phục vụ sản xuất kinh doanh; (iv) Triển khai các chương trình tín dụng đặc thù đối với một số ngành/lĩnh vực, trong đó có các đối tượng thụ hưởng là các DNNVV như các chương trình, chính sách tín dụng đối với ngành nông nghiệp, nông thôn, công nghiệp hỗ trợ, các địa bàn kinh tế khó khăn Ngoài ra, NHNN luôn xác định nông nghiệp, nông thôn là một trong các lĩnh vực ưu tiên tập trung đầu tư vốn tín dụng, theo đó: (i) Chỉ đạo các TCTD cân đối nguồn vốn để đáp ứng đầy đủ kịp thời vốn cho lĩnh vực này; (ii) Quy định trần lãi suất cho vay ngắn hạn bằng VNĐ đối với lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn thấp hơn từ 1-2% lãi suất cho vay các lĩnh vực sản xuất kinh doanh khác; (iii) Thực hiện chính sách hỗ trợ về nguồn vốn thông qua việc sử dụng các công cụ điều hành chính sách tiền tệ đối với các TCTD có tỷ lệ cho vay nông nghiệp, nông thôn từ 40% trở lên; (iv) Yêu cầu các TCTD cải cách, tiết giảm thủ tục vay vốn, đa dạng hóa các sản phẩm tín dụng phù hợp đặc thù sản xuất nông nghiệp và trình độ của người dân khu vực nông thôn nhằm tăng khả năng tiếp cận vốn vay của người dân. Mới đây nhất, NHNN đã tham mưu cho Chính phủ ban hành Nghị định số 116/2018/NĐ-CP ngày 07/9/2018 sửa đổi, bổ sung Nghị định số 55/2015/NĐ-CP với nhiều cơ chế, chính sách đột phá: (i) Nâng gấp đôi mức cho vay không có tài sản bảo đảm đối với khách hàng cá nhân, hộ gia đình; (ii) Có chính sách khuyến khích các doanh nghiệp thực hiện đầu mối liên kết, ứng dụng công nghệ cao trong sản xuất nông nghiệp; (iii) Chính sách xử lý rủi ro đối với khách hàng gặp khó khăn do nguyên nhân khách quan, bất khả kháng; (iv) Quy định về việc quản lý dòng tiền liên kết trong sản xuất nông nghiệp, góp phần hạn chế rủi ro tín dụng và tạo cơ sở pháp lý khuyến khích tổ chức tín dụng đẩy mạnh cho vay. Trong lĩnh vực thanh toán, NHNN cũng chỉ đạo đẩy mạnh thanh toán không dùng tiền mặt và đảm bảo an ninh, an toàn hoạt động thanh toán. Trong điều hành chính sách tiền tệ, NHNN đã điều hành lãi suất, tỷ giá chủ động, linh hoạt. Nhờ đó, giữ ổn định mặt bằng lãi suất. Thị trường ngoại tệ và tỷ giá nhìn chung ổn định dù Mỹ tăng lãi suất USD. Qua đó tạo được niềm tin cho người dân, doanh nghiệp, nhà đầu tư trong và ngoài nước với môi trường vĩ mô Việt Nam và niềm tin vào VND. Một trong những mục tiêu của ngành Ngân hàng trong năm 2019 là: “Đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính trong các lĩnh vực hoạt động ngân hàng nhằm cắt giảm chi phí tuân thủ thủ tục hành chính, tạo thuận lợi cho tổ chức, cá nhân trong các giao dịch hành chính với NHNN và giao dịch với tổ chức tín dụng góp phần cải thiện môi trường kinh doanh trong lĩnh vực tiền tệ, ngân hàng, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia, thúc đẩy doanh nghiệp nói chung và tổ chức tín dụng nói riêng phát triển bền vững. Phấn đấu năm 2019 cải thiện chỉ số Tiếp cận tín dụng tăng ít nhất 1 bậc xếp hạng”4. 4 Chỉ thị 01/CT-NHNN ngày 08/01/2019, nguồn svb.gov.vn. 573
11. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 Cụ thể, đến ngày 10/6/2019, tổng phương tiện thanh toán tăng 5,17% so với cuối năm 2018, thanh khoản của hệ thống tổ chức tín dụng được đảm bảo, thông suốt. Năm 2019, NHNN định hướng tổng phương tiện thanh toán tăng khoảng 13%; tín dụng tăng khoảng 14%. Mặt bằng lãi suất huy động và cho vay cơ bản tiếp tục ổn định, lãi suất cho vay ngắn hạn phổ biến ở mức 6 - 9%/năm và 9 - 11%/năm đối với trung và dài hạn5. Đặc biệt, trong bối cảnh thị trường trong nước và quốc tế đan xen những thuận lợi, khó khăn, NHNN đã chủ động điều hành linh hoạt tỷ giá trung tâm, phù hợp với diễn biến thị trường trong và ngoài nước, các cân đối vĩ mô, tiền tệ và mục tiêu CSTT; phối hợp đồng bộ các công cụ CSTT, tận dụng điều kiện thị trường thuận lợi để mua được lượng lớn ngoại tệ bổ sung dự trữ ngoại hối nhà nước. Có thể nói, trong 6 tháng đầu năm 2019, NHNN điều hành CSTT chủ động, linh hoạt, thận trọng, phối hợp hài hòa với chính sách tài khóa và các chính sách kinh tế vĩ mô khác nhằm kiểm soát lạm phát theo mục tiêu, hỗ trợ tăng trưởng kinh tế, ổn định thị trường tiền tệ và ngoại hối. Thị trường tương đối ổn định, tỷ giá diễn biến bám sát điều kiện thị trường; thanh khoản đảm bảo, giao dịch ngoại tệ thông suốt, các nhu cầu ngoại tệ hợp pháp được đáp ứng đầy đủ, kịp thời. 4. Những vấn đề đặt ra Trong ba thập kỷ đổi mới cùng đất nước, NHNN đã thực sự đóng góp quan trọng vào thành tựu phát triển kinh tế - xã hội chung của đất nước, đặc biệt là ổn định tiền tệ, kiểm soát lạm phát, tạo môi trường thuận lợi cho sản xuất kinh doanh, góp phần kinh tế vĩ mô và tăng trưởng kinh tế. Thứ nhất, đổi mới quản lý, điều hành CSTT của NHNN Việt Nam đã góp phần quan trọng kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô, thúc đẩy nền kinh tế theo hướng phục hồi, phát triển và tăng trưởng. Những năm 1980 – 1986, nền kinh tế nước ta lâm vào tình trạng khủng hoảng nặng nề, lạm phát phi mã, tốc độ phát triển kinh tế giảm sút. Từ năm 1988, NHNN thực hiện những biện pháp cải tổ mạnh mẽ như thắt chặt chi tiêu, chấm dứt việc phát hành bù đắp bội chi ngân sách, nới lỏng cơ chế kiểm soát giá cả, phi tập trung hóa tiến trình ra các quyết định về kinh tế, chuyển đổi điều hành tỷ giá theo quan hệ cung cầu ngoại tệ, khuyến khích xuất khẩu đồng thời thi hành một chính sách lãi suất thực dương, kết hợp thắt chặt kiểm soát cung tiền Sau khi có Pháp lệnh ngân hàng, NHNN đã từng bước áp dụng các công cụ quản lý vĩ mô gián tiếp thay thế cho các công cụ kiểm soát trực tiếp trong điều hành và thực thi CSTT. Kết quả là, lạm phát trong giai đoạn trước đã dần được đẩy lui từ mức ba con số cuối những năm 1980 xuống còn mức hai con số trong những năm đầu thập kỷ 1990, lạm phát phi mã đã được đẩy lùi từ trên 60% năm 1990 xuống còn 17,2% năm 1992 và tiếp tục giảm xuống còn một con số từ năm 1996-1998. Đồng thời, tỷ lệ tăng trưởng kinh tế Việt Nam có xu hướng liên tục tăng lên, từ mức xấp xỉ 5% đầu những năm 1980 lên dao động quanh mức 8-9% trong giai đoạn 1992-19976. Theo đó, tốc độ tăng lạm phát và tăng trưởng kinh tế giai đoạn này có xu hướng hỗ trợ tích cực cho nhau. Có thể nói, đây là giai đoạn tốc độ lạm phát giảm nhanh, gắn liền với quá trình đẩy nhanh cải cách kinh tế, chuyển đổi toàn diện sang cơ chế kinh tế thị trường định hướng XHCN. Từ năm 1999-2003, lạm phát Việt Nam ở mức rất thấp do chịu tác động từ cuộc khủng hoảng tài chính châu Á năm 1997. Cuộc khủng hoảng đã khiến nhu cầu tiêu thụ hàng hóa trên thị trường thế giới sụt giảm mạnh. Trong khi đó, nhu cầu hàng hóa và dịch vụ ở thị trường nội địa cũng có xu hướng chuyển từ lượng sang chất, đồng thời sức mua của nhân dân ở các vùng nông thôn, miền núi cũng giảm mạnh. Tất cả các yếu tố trên đã tạo sức ép làm suy giảm tăng trưởng, đồng thời tạo áp lực cầu kéo khiến chỉ số giá hàng hóa trong nước có sự sụt giảm mạnh. Trước tình hình trên, NHNN đã thực hiện các giải pháp kích cầu đầu tư thông qua nới lỏng CSTT. Bên cạnh đó, việc NHNN triển khai nhiều cải cách lớn trong 5 showHeader=false&dDocName=SBV398033&rightWidth=0%25¢erWidth=100%25&_afrLoop=17780657256 981577. 6 Nguyễn Thị Kim Thanh, Lạm phát ổn định hợp lý là điều kiện tốt cho sự phát triển, (www.sbv.gov.vn). 574
12. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 giai đoạn từ đầu những năm 2000 đến trước khi Việt Nam gia nhập WTO đã giúp nền kinh tế hồi phục với tốc độ nhanh hơn. Luật Doanh nghiệp (2000) được ban hành đã dỡ bỏ các rào cản thành lập doanh nghiệp, đơn giản thủ tục và giảm chi phí gia nhập thị trường, thiết lập môi trường kinh doanh thuận lợi; tiến trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước được đẩy mạnh; hiệp định song phương với Mỹ (2001) được ký kết đã khuyến khích sáng tạo và đem lại cơ hội cho hàng ngàn doanh nghiệp; sở giao dịch chứng khoán (2000) được hình thành nền tảng ban đầu cho việc huy động vốn và đầu tư của doanh nghiệp; và hàng loạt của bộ luật thương mại, đầu tư, đất đai, được sửa đổi và bổ sung trong quá trình chuẩn bị gia nhập WTO. Tất cả các chính sách này và những nỗ lực của NHNN đã góp phần giải phóng và nâng cao hiệu quả sử dụng các nguồn lực, thúc đẩy sản xuất và tăng trưởng trong một thời gian dài sau đó. Từ năm 2004-2011, lạm phát có xu hướng gia tăng và tăng mạnh lên mức 2 con số, đỉnh điểm là 18,13% vào năm 2011 do chúng ta phát triển kinh tế chú trọng vào tăng trưởng, thiên về lượng nhiều hơn là về chất, tăng trưởng kinh tế chủ yếu dựa vào sự gia tăng vốn đầu tư, sử dụng lao động rẻ, khai thác tài nguyên thô và gia công hàng xuất khẩu, trong khi hiệu quả sử dụng vốn thấp cũng là một nguyên nhân căn bản gây áp lực lạm phát gia tăng. Từ năm 2012 trở lại đây, NHNN khẳng định kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô là mục tiêu ưu tiên hàng đầu. Lạm phát đã được kiềm chế mạnh mẽ (6,6% năm 2013 so với 9,3% năm 2012) và có xu hướng ổn định7. Thứ hai, hoàn thiện và phát triển các công cụ thực thi CSTT, CSTT đã trở thành một công cụ điều chỉnh kinh tế vĩ mô. Các công cụ thực thi CSTT gồm có hai loại: công cụ điều hành trực tiếp và công cụ điều hành gián tiếp. Thời kỳ đầu của quá trình đổi mới, thị trường tiền tệ chưa phát triển, CSTT cũng chưa định hình rõ ràng, NHNN phải dùng nhiều công cụ trực tiếp. Việc hoạch định CSTT vẫn theo khuôn mẫu “kế hoạch” trước đây, chưa bám sát các diễn biến thị trường dẫn đến phải thường xuyên điều chỉnh kế hoạch khiến cho hiệu quả thực tiễn kém. Hơn nữa, điều hành CSTT của NHNN thường xuyên chịu sức ép bởi nhu cầu cho vay bù đắp ngân sách, lại phải tiếp tục bao cấp lĩnh vực kinh doanh xuất nhập khẩu, khu vực các doanh nghiệp nhà nước. Các công cụ tiền tệ như lãi suất cơ bản, dự trữ bắt buộc, hạn mức tín dụng chưa được được sử dụng có hiệu quả. Từ khi có Pháp lệnh NHNN năm 1990, việc sử dụng hầu hết các công cụ tiền tệ (lãi suất, dự trữ bắt buộc, hạn mức tín dụng, nghiệp vụ thị trường mở, tỷ giá hối đoái ) đã được luật hóa tạo điều kiện để NHNN thực hiện chức năng quản lý vĩ mô hệ thống tiền tệ trong phạm vi cả nước. Trong những năm đầu thực thi CSTT theo cơ chế mới, NHNN Việt Nam chưa thể sử dụng đồng loạt các công cụ điều hành CSTT mà vừa sử dụng các công cụ trực tiếp, vừa sử dụng các công cụ gián tiếp để điều hành CSTT. Trong đó lãi suất đã trở thành một công cụ quan trọng để NHNN điều hành CSTT. Mục tiêu và cơ chế truyền tải tác động của CSTT cũng được xác định đầy đủ, rõ ràng. Mục tiêu CSTT là ổn định giá cả và góp phần tăng trưởng kinh tế, trong đó ổn định giá cả là mục tiêu ưu tiên hàng đầu. Từ năm 2010 mục tiêu của CSTT về cơ bản là ổn định giá cả, kiểm soát lạm phát và góp phần tăng trưởng kinh tế. Đến nay, NHNN đã chuyển sang cơ chế lấy lạm phát làm mục tiêu chủ yếu và ưu tiên hàng đầu của CSTT và của hoạt động NHNN. Khuôn khổ kiểm soát tiền tệ hay cơ chế truyền tải tác động của CSTT (từ công cụ CSTT đến các mục tiêu CSTT) của NHNN đã được xây dựng và ngày càng được thực hiện có hiệu quả hơn. NHNN xác định công cụ CSTT phù hợp với lộ trình hướng tới các mục tiêu điều hành, mục tiêu trung gian và mục tiêu cuối cùng và để cho cơ chế thị trường định đoạt việc phân bổ tín dụng của các NHTM, cấu trúc lãi suất tiền gửi và tiền vay. NHNN bước đầu xây dựng được hệ thống các công cụ điều hành CSTT dựa trên cơ sở thị trường phù hợp với thông lệ quốc tế, như nghiệp vụ thị trường mở OMO, tái cấp vốn, DTBB. Thực hiện cơ chế xây dựng và điều hành CSTT theo cơ chế thị trường. Điều hành linh hoạt các công cụ CSTT, đồng thời tăng cường sự phối hợp điều hành đồng bộ giữa các công cụ CSTT, tránh xung đột giữa các công cụ CSTT lên các mục tiêu CSTT. 7 Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (2013), Báo cáo thường niên của NHNN Việt Nam năm 2013, www.sbv.gov.vn, tr 7. 575
13. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 NHNN đã chuyển dần việc điều hành CSTT thông qua sử dụng ngày một nhiều hơn các công cụ gián tiếp thay cho các công cụ trực tiếp. Theo đó, tính chính xác, kịp thời và đầy đủ của các số liệu thống kê, điều tra khảo sát về tiền tệ, chất lượng của các kết quả phân tích, dự báo đã được nâng lên đáng kể. Hệ thống thu thập phân tích và xử lý thông tin được tập trung hóa, chuyên môn hóa và hiện đại hóa như: thống kê tiền tệ, thống kê cán cân thanh toán quốc tế, nghiên cứu thị trường tiền tệ, là những dự báo quan trọng làm tăng hiệu quả cho công tác hoạch định và điều hành CSTT. Trong suốt tiến trình đổi mới, NHNN đã kiên trì chính sách lãi suất thực dương, điều chỉnh theo sự biến động của thị trường để giải quyết hài hòa lợi ích giữa người gửi tiền, các NHTM và người vay tiền. Đặc biệt, từ năm 2011, NHNN đã điều hành CSTT đồng bộ, linh hoạt, ứng phó có hiệu quả trước những biến động phức tạp trong nước và quốc tế.NHNN đã chủ động điều chỉnh mục tiêu và nhiệm vụ trọng tâm theo hướng tập trung ưu tiên kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô, duy trì tăng trưởng hợp lý, bảo đảm an sinh xã hội Sự thành công trong hoạt động điều hành CSTT của NHNN thời gian qua đãgóp phần quan trọng vào thực hiện mục tiêu ổn định kinh tế vĩ mô, kiềm chế lạm phát. Những thay đổi tích cực trong điều hành CSTT của NHNN là định hướng rõ ràng và chủ động dẫn dắt thị trường, linh hoạt trong điều hành triển khai thực thi các giải pháp CSTT, bước đầu có sự phối kết hợp tốt với các công cụ của chính sách tài khóa, như giảm thuế, hỗ trợ lãi suất vay đã tạo ra hiệu ứng tích cực trong quá trình tái cơ cấu phân bổ dòng vốn vào khu vực kinh tế thực, khu vực ngành nghề cần ưu tiên. Trong những năm qua, cán cân thương mại được cải thiện đáng kể, xuất khẩu giữ được nhịp tăng trưởng cao, cán cân vãng lai thặng dư, đưa đến cán cân tổng thể của Việt Nam thặng dư; dự trữ ngoại tệ tăng đáng kể, góp phần tăng tiềm lực về tài chính, củng cố nâng cao uy tín quốc gia Đây chính là điểm quan trọng, củng cố niềm tin của các nhà đầu tư nước ngoài và các tổ chức tài chính quốc tế trong quá trình tìm kiếm cơ hội đầu tư kinh doanh ở Việt Nam. Tuy nhiên, rủi ro, thách thức trong thiết kế và điều hành CSTT thời gian tới như tác động từ điều chỉnh chính sách của NHTW các nước phát triển, nhất là Mỹ khi FED điều chỉnh chính sách, NHNN cần kiên định lập trường điều hành CSTT chặt chẽ, thận trọng và linh hoạt để đạt được mục tiêu xuyên suốt đó là ổn định kinh tế vĩ mô, kiểm soát lạm phát ở mức thấp (xoay quanh 7%/năm), tạo điều kiện duy trì lãi suất thấp hỗ trợ tăng trưởng kinh tế. Trong thời gian tới, cùng với tiến trình tái cơ cấu hệ thống ngân hàng, NHNN vẫn tiếp tục quán triệt phương châm: Đồng bộ và nhất quán trong điều hành và sử dụng các công cụ của CSTT như lãi suất, tỷ giá, dự trữ bắt buộc, tái cấp vốn; các biện pháp xử lý nợ xấu; quyết liệt thực hiện các nhóm giải pháp về cơ cấu các TCTD; nâng cao chất lượng thông tin thống kê, khả năng dự báo và phản ứng chính sách của NHTW; kiến nghị Chính phủ về phát triển đồng bộ các thị trường, thị trường chứng khoán, thị trường bất động sản, thị trường mua bán nợ, thị trường cho vay thế chấp bất động sản ; tăng cường công tác truyền thông chính sách để định hướng thị trường, tạo sự đồng thuận cao trong xã hội góp phần đưa CSTT ngày hiệu quả tích cực hơn trong điều hành nền kinh tế. Thứ ba, chính sách quản lý ngoại hối của Việt Nam đã được đổi mới về cơ bản cả về tư duy và điều hành. Chính sách nới lỏng quản lý ngoại hối đã thay thế cho cho chính sách độc quyền kiểm soát và kinh doanh ngoại hối của Nhà nước. Cơ chế điều hành tỷ giá cũng đã được thay đổi về cơ bản theo hướng linh hoạt và dựa trên cơ sở thị trường ngoại hối đang ngày càng được hoàn thiện. Các công cụ quản lý ngoại hối được sử dụng tương đối có hiệu quả. Quản lý ngoại hối được xem xét và điều hành trong mối quan hệ với CSTT. Những chuyển biến về chính sách quản lý ngoại hối đã có tác dụng khuyến khích các nguồn vốn nước ngoài đổ vào Việt Nam, nâng cao năng lực cạnh tranh nền kinh tế và mở rộng hợp tác quốc tế trên các lĩnh vực về kinh tế. Thứ tư, cơ chế điều hành lãi suất và tỷ giá đã trở lên linh hoạt và phù hợp hơn với cơ chế thị trường. Xây dựng được cơ chế điều hành lãi suất và tỷ giá phù hợp với nguyên tắc thị trường có sự điều tiết của Nhà 576
14. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 nước. NHNN từng bước giảm dần các biện pháp hành chính trong điều hành lãi suất, tỷ giá (lãi suất VND đã được tự do hóa và tỷ giá được nới lỏng), sử dụng các biện pháp điều hành theo cơ chế thị trường thông qua tác động đến cung, cầu tiền tệ và yếu tố tâm lý trên thị trường. Vì vậy, lãi suất và tỷ giá hiện nay phản ánh tương đối hợp lý giá trị đồng VND và biến động sát diễn biến thị trường tiền tệ trong nước và quốc tế. Thứ năm, thị trường tiền tệ hình thành tương đối đồng bộ và không ngừng được phát triển về qui mô và tính cạnh tranh (thị trường liên ngân hàng, thị trường ngoại tệ liên ngân hàng, thị trường mở, thị trường đấu thầu trái phiếu chính phủ). Cơ chế vận hành thị trường tiền tệ tương đối thông thoáng, tạo điều kiện cho các TCTD tiếp cận thuận lợi và phát triển các sản phẩm, nghiệp vụ. Sự phát triển của thị trường tiền tệ là điều kiện để NHNN chuyển sang thực hiện điều hành CSTT, lãi suất và tỷ giá theo cơ chế thị trường. Thứ sáu, các cơ chế, chính sách tín dụng ngân hàng tiếp tục đổi mới, hoàn thiện, tiệm cận theo thông lệ quốc tế, thực hiện hội nhập, dần xóa bỏ sự phân biệt giữa doanh nghiệp nhà nước và kinh tế tư nhân, tạo sự bình đẳng trong quan hệ tín dụng ngân hàng, khuyến khích thúc đẩy kinh tế tư nhân phát triển trong mọi lĩnh vực, mọi ngành nghề của nền kinh tế. Lãi suất cho vay có xu hướng giảm, tỷ giá ổn định, các thủ tục vay vốn không ngừng được đơn giản. NHNN tiếp tục quan tâm, chỉ đạo các tổ chức tín dụng tập trung triển khai có hiệu quả các giải pháp tháo gỡ khó khăn, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp trong việc tiếp cận vốn ngân hàng. Các tổ chức tín dụng đã chuyển dịch vốn tín dụng đến các lĩnh vực an toàn, hiệu quả cho nền kinh tế, hướng vốn cho vay đến các lĩnh vực ưu tiên theo chủ trương của Chính phủ, tăng tỷ trọng cho vay kinh tế tư nhân. Việc chuyển hướng đó cũng là góp phần tái cơ cấu nền kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp - nông thôn, nâng cao chất lượng tín dụng. Bên cạnh những kết quả đạt được, trong hoạt động điều hành CSTT của NHNN Việt Nam còn những tồn tại sau đây Hiệu lực và hiệu quả của các công cụ CSTT còn hạn chế trong điều tiết, kiểm soát lãi suất và ổn định thị trường tiền tệ. Mặc dù có tương đối đầy đủ các công cụ CSTT trong nền kinh tế mở nhưng hiệu quả điều hành CSTT còn rất hạn chế do chưa có được khuôn khổ điều hành CSTT (mục tiêu CSTT, cơ chế truyền tải, phối hợp chính sách, ) hợp lý và hạ tầng hỗ trợ hiệu quả (hệ thống thanh toán, công nghệ thông tin, ) và một thị trường tiền tệ hữu hiệu. Sự phối hợp giữa CSTT và các chính sách vĩ mô khác chưa chặt chẽ; Khả năng điều tiết thị trường tiền tệ, chống đỡ rủi ro và điều chỉnh linh hoạt CSTT của NHNN theo diễn biến kinh tế vĩ mô trong và ngoài nước còn rất hạn chế do NHNN chưa kiểm soát được toàn bộ các luồng tiền tệ trong nền kinh tế như luồng ngoại tệ, các khoản thu chi ngân sách và hoạt động ngân hàng của các quỹ đầu tư và các tổ chức tài chính phi ngân hàng khác, còn bị động trước diễn biến bất thường của thị trường và chịu nhiều áp lực tăng trưởng kinh tế từ Chính phủ, đặc biệt là tín dụng cho các dự án phát triển lớn. Cơ chế điều hành lãi suất và tỷ giá còn nhiều bất hợp lý dẫn đến khả năng điều tiết thị trường của NHNN còn hạn chế. Cơ chế điều hành lãi suất chưa linh hoạt, hiệu quả và còn tiềm ẩn nhiều rủi ro. NHNN chưa thiết lập được hệ thống lãi suất chủ đạo thực sự có ý nghĩa trong điều tiết và định hướng lãi suất thị trường. Tỷ giá hiện nay vẫn bị hạn chế bởi một biên độ và có xu hướng neo vào đồng USD, do đó rủi ro tỷ giá của đồng Việt Nam so với ngoại tệ khác là rất lớn. Tính chất thị trường trong điều hành CSTT, lãi suất và tỷ giá còn chưa cao. Các công cụ CSTT gián tiếp đã được áp dụng song hiệu quả còn rất hạn chế trong việc kiểm soát tiền tệ, lãi suất và tỷ giá. Các biện pháp thuyết phục và dựa vào chỉ đạo trực tiếp các ngân hàng thương mại nhà nước như là giải pháp cứu cánh cho NHNN trong những trường hợp thị trường có nguy cơ biến động vượt tầm kiểm soát, đặc biệt là trong vấn đề huy động vốn, tăng trưởng tín dụng và điều tiết lãi suất. Thị trường tiền tệ, đặc biệt là thị trường tiền tệ thứ cấp phát triển ở trình độ thấp, thiếu đồng bộ và chưa năng động, nghèo nàn về công cụ giao dịch. Sự liên kết giữa các thị trường tiền tệ bộ phận với nhau; giữa thị trường tiền tệ và thị trường vốn chưa chặt chẽ. Công nghệ kỹ thuật về thanh toán và giao dịch cũng như quy trình kiểm soát và khuôn khổ thể chế chưa hoàn chỉnh và kém hiệu quả. 577
15. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 Bài học điều hành tín dụng đối với nền kinh tế: Đổi mới tư duy trong điều hành chính sách tín dụng là một trong những nét nổi bật trong quản lý, điều hành của NHNN đặc biệt trong giai đoạn ứng phó với khủng hoảng tài chính toàn cầu và ngăn chặn suy giảm kinh tê. Những nét đổi mới chủ yếu trong điều hành CSTT của NHNN là: - Công bố công khai định hướng điều hành các công cụ CSTT và kiên định mục tiêu đặt ra với các biện pháp điều hành chủ động, linh hoạt. Các định hướng của NHNN về điều hành lãi suất, tỷ giá, tăng trưởng tín dụng được công khai từ đầu năm và thực hiện nhất quán đã tạo dựng và ngày càng củng cố niềm tin của thị trường - đây là yếu tố hết sức quan trọng đối với điều hành chính sách của NHTW. - Nếu như trong thời kỳ khủng hoảng tài chính tiền tệ, để kiểm soát lạm phát và hạ nhiệt thị trường tín dụng, NHNN sử dụng lãi suất cơ bản như là một công cụ chủ yếu với tần suất và mức độ điều chỉnh lớn, thì hiện nay, NHNN đã điều chỉnh linh hoạt lãi suất để định hướng lãi suất thị trường, Cách thức điều hành này là một bước tiến tích cực của NHNN trong công tác điều hành lãi suất, từng bước cơ cấu lại các mức lãi suất cho phù hợp với thông lệ quốc tế. - Sự phối hợp đồng bộ cũng thể hiện ở sự kết hợp giữa các giải pháp điều hành về tỷ giá, lãi suất với các biện pháp hành chính trong chính sách quản lý ngoại hối, công tác thông tin, truyền thông nhằm định hướng, dẫn dắt thị trường, từ đó nâng cao hiệu quả điều hành chính sách. Từ đó, có thể rút ra những kinh nghiệm sau: Nhận thức đúng quy luật khách quan để hoạch định đường lối, chính sách, vừa làm vừa rút kinh nghiệm. Thực tiễn đổi mới của NHNN Việt Nam đã chứng tỏ hoạt động quản lý, điều hành càng được định hướng đúng và càng được giải phóng khỏi những ràng buộc hành chính thì càng đạt được hiệu quả cao. Tuy nhiên mọi cuộc đổi mới không thể chỉ bằng một hội nghị hay một nghị quyết mà phải là một quá trình vừa đi vừa mở đường. Từ những ách tắc đến những ý tưởng, từ ý tưởng đến đột phá trong thực tế và những kết quả trong thực tế làm sáng rõ thêm ý tường và hình thành chủ trương, đường lối. Trước khi đổi mới căn bản toàn diện bộ máy tổ chức và hoạt động, NHNN Việt Nam đã có một giai đoạn chuyển đổi ban đầu những năm 1986 - 1989. Chính sự thử nghiệm kết hợp với kiểm tra, đánh giá và điều chỉnh, đúc kết thành chính sách làm cho quá trình đổi mới ngày càng đi đúng hướng và đạt những kết quả quan trọng. Trong tiến trình đổi mới, NHNN đã gắn kết giữa ban hành chính sách và triển khai trên thực tế, kịp thời tiếp thu điều chỉnh những điểm không phù hợp với đòi hỏi từ cuộc sống. NHNN đã từng bước phân tích đánh giá tác động của các chính sách được ban hành, thực tiễn cuộc sống đã gợi mở nhiều ý tưởng về thiết kế chính sách. Các chính sách, chương trình tín dụng xanh; cho vay theo chuỗi giá trị sản phẩm; cho vay chống biến đổi khí hậu; cho vay kết hợp 4 nhà, đã bắt nguồn từ đòi hỏi của quá trình tái cơ cấu nền kinh tế. Triệt để tôn trọng nguyên tắc thị trường và sử dụng công cụ chính sách công khai minh bạch. Sử dụng tổng hợp các công cụ của CSTT một minh chứng về bài học này. Những năm 2008-2009, NHNN bỏ cơ chế lãi suất thỏa thuận, áp trần lãi suất cho vay, hạn chế vai trò điều tiết của thị trường liên ngân hàng và các nghiệp vụ thị trường mở, quy định hạn mức tín dụng cụ thể cho từng ngân hàng, điều chỉnh tỷ giá, tăng cường các biện pháp ngăn chặn giao dịch và buôn bán ngoại tệ phi chính thức. Mặc dù đạt được một số kết quả nhất định nhưng hệ quả là chỉ số giá tiêu dùng, giá vàng, giá đô la Mỹ tăng cao, đời sống của người dân gặp nhiều khó khăn. Từ năm 2011, các giải pháp điều hành CSTT của NHNN vừa thể hiện tính kiên định, nhất quán với mục tiêu đề ra, vừa thể hiện tính chủ động, linh hoạt trong điều hành, phù hợp với diễn biến tình hình thực tế. Lạm phát giảm dần, đánh dấu thời kỳ ổn định lạm phát dài nhất trong một thập kỷ qua, góp phần quan trọng duy trì ổn định kinh tế vĩ mô. Khơi thông “các dòng sông cùng chảy”: Bản thân ngành ngân hàng không tự mình tạo ra dòng chảy cho tín dụng mà luôn rất cần các bộ ngành, cấp ủy chính quyền địa phương cùng vào cuộc quyết liệt để “các dòng sông đều chảy”. Các giải pháp mang tính tổng thể từ các bộ ngành và chính quyền địa phương đã tạo ra địa chỉ tin cậy để đồng vốn tín dụng tăng lên đóng góp vào tăng trưởng kinh tế. 578
16. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 Đến nay, NHNN Việt Nam đã cơ bản giải quyết các yếu kém trong hoạt động ngân hàng, tăng cường năng lực thể chế của NHNN, tái cấu trúc hệ thống các TCTD, bước đầu đạt được sự ổn định, an toàn, hiệu quả, đảm bảo ổn định khu vực tài chính nói riêng và kinh tế vĩ mô nói chung. Hệ thống NHVN nói chung, NHNN Việt Nam nói riêng, đang đứng trước những đòi hỏi ngày càng cao của yêu cầu ổn định kinh tế vĩ mô, tăng trưởng bền vững, thúc đẩy CNH HĐH, đặc biệt trong bối cảnh tái cấu trúc nền kinh tế và hội nhập ngày càng sâu rộng với thế giới. Theo định hướng phát triển hệ thống NHVN đến năm 2020, giai đoạn 2016 - 2020 là giai đoạn thực hiện tự do hóa tài chính và mở cửa thị trường dịch vụ ngân hàng ở cấp độ cao hơn, thúc đẩy và tạo điều kiện cho sự cạnh tranh một cách công bằng và bình đẳng trên thị trường dịch vụ ngân hàng trong nước và mở rộng cạnh tranh quốc tế. Do vậy, những yêu cầu đặt ra đối với NHNN Việt Nam trong quản lý, điều hành CSTT là: - Cải tiến mạnh mẽ phương thức hoạch định và điều hành CSTT, điều hành tỷ giá, quản lý ngoại hối, nâng cao vai trò định hướng hoạt động thị trường tiền tệ của NHNN hướng vào mục tiêu kiểm soát lạm phát, ổn định giá trị đồng tiền. - Mở rộng các hình thức thanh toán qua ngân hàng và thanh toán không dùng tiền mặt. Hiện đại hóa và mở rộng các dịch vụ ngân hàng nhất là các dịch vụ có giá trị gia tăng cao. Đổi mới công tác điều hòa lưu thông tiền mặt. - Kiện toàn tổ chức và nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Cơ quan Thanh tra, GSNH. - Kiện toàn cơ cấu tổ chức, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực ngành ngân hàng8. Đổi mới toàn diện bộ máy tổ chức và hoạt động quản lý điều hành của NHNN Việt Nam được đặt trong mối quan hệ với Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2020 nhằm giải quyết những vấn đề chiến lược của ngành ngân hàng và tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của ngành ngân hàng, đồng thời hỗ trợ thực hiện các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội trong từng thời kỳ, gắn liền với chiến lược phát triển tổng thể hệ thống tài chính và phát triển thị trường tài chính, trong đó hệ thống ngân hàng và thị trường tiền tệ là bộ phận cấu thành quan trọng nhất. Cần nâng cao trách nhiệm và quyền hạn của NHNN trong việc tổ chức thực hiện chiến lược, hoạch định và thực thi CSTT, đồng thời phân định rõ ràng quyền hạn, nhiệm vụ của các cấp, cơ quan liên quan (Quốc hội, Chính phủ, Bộ Tài chính, ) trong quá trình xây dựng và thực thi CSTT, pháp luật về tiền tệ và hoạt động ngân hàng. NHNN có trách nhiệm xây dựng mục tiêu CSTT hàng năm sau khi đã tham vấn ý kiến của Bộ Tài chính để trình Quốc hội phê duyệt. NHNN hoàn toàn chủ động trong việc điều hành các công cụ CSTT, lãi suất và tỷ giá nhằm đạt được các mục tiêu CSTT. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Các quyết định thay đổi lãi suất của Thống đốc NHNN từ năm 1999 - 2005; năm 2012, năm 2013. [2] Các nghị định của Chính phủ về quản lý ngoại hối (năm 1988, 1998, 2006). [3] Nguyễn Ngọc Cảnh, Thành công của chính sách quản lý thị trường vàng 2011, 2015 sbv.gov.vn. [4] Đảng Cộng sản Việt Nam (2006, Văn kiện Đảng toàn tập, NXB CTQG, Hà Nội. [5] Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội. [6] Đề án phát triển ngành Ngân hàng Việt Nam đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 ban hành theo Quyết định số 112/2006/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ. 8 Chính phủ (2006), Đề án phát triển ngành Ngân hàng Việt Nam đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 ban hành theo quyết định số 112/2006/QĐ-TTg của thủ tướng chính phủ (vanbanchinhphu.vn). 579
17. INTERNATIONAL CONFERENCE FOR YOUNG RESEARCHERS IN ECONOMICS & BUSINESS 2019 ICYREB 2019 [7] Đặng Phong (chủ biên) (2013): Lịch sử Ngân hàng Cổ phần Ngoại thương Việt Nam 1963-2013, NXB Chính trị Quốc gia. [8] Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (2013), Báo cáo thường niên của NHNN Việt Nam năm 2013, www.sbv.gov.vn. [9] Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (2016), Lịch sử ngân hàng Việt Nam 1951-2016, Nxb Lao động, Hà Nội. [10] Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (1996), Ngân hàng Việt Nam quá trình xây dựng và phát triển, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. [11] Tài chính Việt Nam 2011, Tái cấu trúc và minh bạch chính sách, (2012), NXB Tài chính. [12] Tài chính Việt Nam 2012, Khó khăn vững bước, chiến lược đồng bộ (2013), NXB Tài chính. [13] Tài chính Việt Nam 2013-2014, Cải cách thể chế, cân đối tài khóa (2014), NXB Tài chính. [14] Nguyễn Thị Kim Thanh, Lạm phát ổn định hợp lý là điều kiện tốt cho sự phát triển, (www.sbv.gov.vn). [15] Vietnam - Selected Issues and Statistical Appendix (IMF 2001, 2003, 2004) và Niên giám thống kê 2003. International Financial Statistics 2006 - IMF. Kế hoạch Phát triển KT-XH 2006-2010. [16] misa.com.vn ngày 25/4/2013. [17] vanban.chinhphu.vn. [18] sbv.gov.vn. [19] [20] &showFooter=false&showHeader=false&dDocName=SBV398033&rightWidth=0%25¢erWidth=10 0%25&_afrLoop=17780657256981577 580